Uzoq vaqt orziqib kutilgan intizorlikdan so’ng nihoyat Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Yasrib tepaliklariga yaqinlashib kelyaptilar… Mana, Madinai Munavvaraning aholisi, ko’cha-ko’ylarda, uylarning tomlari ustida Rahmat Payg’ambari va birodari Siddiqning tashrifidan boshlari osmonda, tinmay “La ilaha illalloh», “Allohu akbar” deb qichqiryaptilar. Qizaloqlar qo’llarida doira, ko’zlarida bitmas-tuganmas zavqu shavq bilan kuylayaptilar:
Rasululloh to’lin oydek nur sochib,
Chiqib keldi Saniyyatul-Vado’dan.
Shukr aytmoq lozim bizga har lahza,
Biron kimsa qo’l uzmasin duodan.
(E. Usmon tarjimasi)
Mana, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ulovlari asta-sekin izdihomni yorib bormoqda. Diydor ko’rish nasib etgan ko’zlarda sevinch porlaydi. Qalblar quvonch va sururga to’la.
Uqba ibn Omir al-Juhaniy Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning Madinaga kirib kelishlarini ko’rish, u kishini kutib oluvchilar safida bo’lish baxtiga erisholmadi. Тo’g’ri, u ham Allohning elchisini uzoq vaqt shaharda turib kutgan edi, biroq bu muddatda qo’y-qo’zilari och qolib, ozib-to’zib ketgan, shunda chorvaning yoppasiga nobud bo’lishidan cho’chib, podani vodiydagi yaylovga haydab ketgandi. Madinani qamrab olgan quvonch shahar ichiga sig’may tez fursatda atrof-javonibdagi qishloqlarga ham tarqaldi. Хabar Uqbaning qulog’iga yetib borganda, u yiroq dashtda qo’y boqib yurardi.
So’zni Uqba ibn Omirga beraylik, Sarvari olam bilan uchrashuvini o’zi gapirib bera qolsin.
Uqba aytadi:
— Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Madinaga kelgan paytlarida men uzoq yaylovda qo’y boqib yurardim. Bu xabar qulog’imga chalingan zahoti, hamma narsani tashladim-da, u kishining ziyoratlariga shoshildim. Boriboq:
— Yo Rasululloh, men sizga bay’at beraymi? — dedim.
Janobimiz:
— Siz kimsiz? — deb so’radilar.
— Uqba ibn Omir al-Juhaniyman, — javob berdim men.
— Siz hijrat bay’atini tanlaysizmi, a’robiylarnikinimi? — dedilar u kishi.
— Hijrat bay’atini, — dedim va muhojirlar qaysi amallarni qilishga, qaysilaridan qaytishga so’z bergan bo’lsalar, men ham o’shalarga va’da berdim. Shu tunni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yonlarida o’tkazib ertalab yaylovga qaytdim.
Biz yiroq dala-dashtlarda qo’y boqib yurgan o’n ikkita musulmon qo’ychivon edik. Bir kuni bittamiz:
— Agar biz shu ahvolda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilariga bormasdan yuravevrsak, holimizga voy. Keling, har kuni galma-galdan Yasribga qatnaylik. Axir biz ham dinimizni chuqurroq o’rganaylik, samodan nima vahiy tushyapti, xabardor bo’laylik. Ketgan odamning qo’yini birontamiz boqib turamiz, — deb taklif kiritdi.
Hamma yakdillik bilan rozi bo’ldi.
— Mayli, siz navbatma-navbat Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga borib kelavering. qo’yingizga men qarab turaman, — deb dashtda qolishni bo’ynimga oldim, chunki qo’ylarimni birovga tashlab ketishga sira ko’zim qiymasdi.
Shunday qilib cho’pon birodarlarim qo’ylarini menga qoldirib, birma-bir Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yonlariga qatnay boshlashdi. Kim qaytib kelsa, darrov oldiga borar, ko’rgan-eshitganlarini so’rab-surishtirar, shariatning yangi ahkomlarini o’rganardim. Ajabki, xabarlarni eshitganim sayin qalbimda Madinaga jo’nash istagi kuchayardi. Bir kuni o’zimga dedim:
— Sho’ring qursin, mana shu na et bitadigan, na jir bitadigan qoq suyak qo’ylaringni deb Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning suhbatlaridan, bevosita o’zlarining og’izlaridan din o’rganish baxtidan mahrum bo’lyapsan.
Keyin darhol narsalarimni yig’ishtirib, bundan buyon Allohning elchisidan aslo ajralmaslikka ahd qilib. Madinaga yo’l oldim.
Uqba ibn Omir eng to’g’ri va qat’iy qarorni qabul qilayotib, bir necha yillardan so’ng ashobi kirom ulamolarining akobirlaridan, qoriyu qurrolarning shayxlaridan, muhim g’alabalarga erishadigan lashkarboshilardan, islomning adolatparvar voliylaridan bo’lib yetishishini mutlaqo o’ylamagandi. Hamma qo’ylarini tashlab, Alloh va Rasul sari ketayotib, bir kun kelib “Ummud dunyo» — «Dunyoning onasi» deb ataladigan Damashq fathida ilg’or qo’shin safida qatnashishini, yangi zabt etilgan shaharning Тumo nomli darvozasi yonidagi go’zal bog’dan uy-joy uchun yerga ega bo’lishini xayoliga ham keltirmagandi. Vaqt o’tishi bilan yashil olam zumurradi hisoblapmish Misr g’alabasida sarkardalardan biri sifatida ishtirok etishini va u yerda voliy bo’lib qolishini, Muqattam tog’i etagidagi odmigina hovlida joylashishini tasavvur ham qilmagandi. Bularniig bari g’ayb ishlaridan bo’lib, ularni Alloh taolodan boshqa hech kim bilan olmaydi.
Uqba ibn Omir Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan xuddi soyalaridek sirayam ajralmas, ulovga minsalar, qayerga borishlaridan qat’i nazar, jilovdorlik qilar, yayov yursalar, ketlaridan ergashardi. Ko’pincha Payg’ambar alayhissalom uni orqalariga mingashtirib olganliklari uchun «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning radifi» deya laqablanardi. Ba’zan Sarvari olam yayov, jilovni yetaklar, Uqba esa markabda qolardi.
Uqbaning hadisi:
— «Madinadagi qalin daraxtzorlar orasidan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xachirlarini yetaklab borardim. Bir payt «Ey Uqba, kel, sen minaqol», deb chaqirdilar. Men avvaliga «yo’q» demoqchi bo’ldim, lekin e’tiroz qilishim Allohning elchisiga nisbatan osiylikday tuyulib, «mayli», dedim. Biz o’rin almashdik. Men biroz yurgach, yerga tushdim, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam «Ey Uqba, men senga misli ko’rilmagan ikkita surani o’rgataymi?» dedilar. Men «Ha, albatta, yo Rasululloh», dedim. U kishi menga «qul a’uzu birobbil falaq» va «qul a’zu birobbin nos» suralarini o’qitdilar. Anchadan keyin namoz o’qidik. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam imomlikka o’gib, boyagi suralarni zam qildilar. Namozdan so’ng menga:
— Bu suralarni har safar uyquga yotishingdan oldin ham, uyg’onganingdan keyin ham, albatta, o’qigin, — deb tayinladidar.
“Men umrimning oxirigacha shundoq qildim», — deb so’zini yakunlaydi Uqba.
Uqba ibn Omir asosan ilm va jihodga katta ahamiyat berardi. Bu yo’lda bor kuch-g’ayratini, molu dunyosini ayamay sarflardi. U ilm sohasida yuksak cho’qqilarni zabt etgandi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ilm chashmalaridan beqiyos bahra olgan, buning barakotidan qori, muhaddis, faqih, faraziy (meros ilmi olimi), adib, shoir va notiq bo’lib yetishgandi. Qolaversa, Qur’oni Karimni eng go’zal tilovat qiluvchi zotlardan edi. Тun qorong’usi kirib, atrof-muhit sukutga cho’mgach, Alloh taoloning kitobi uzra muk tushib, qiroat qilardi. Тevaragiga sahobai kiromlar jamlanib, jon quloqlari bilan oyatlar tilovatini tinglashar, qalblari huzurlanib, ko’zlaridan duv-duv yosh tomardi.
Bir-kuni Umar ibn Хattob Uqbani chaqirib, Allohning kitobidan o’qib berishni so’radi. «Bosh ustiga, ey amirul mo’minin», dedi u va Rob taoloning barchani barobar lol qoldirgan mo’’jizakor kitobidagi oyatlarni mayin ovoz bilan tilovat qila boshladi. Hassos qalb sohibi xalifa Umar oyatlar ta’siridan uzoq vaqt yig’ladi. Azbaroyi ko’z yoshlaridan soqoli ho’l bo’lib ketdi.
Uqba keyingi avlodga o’z qo’li bilan ko’chirgan mushafni meros qoldirgan edi. Bu mushaf yaqin-yaqingacha Ukba ibn Omir nomi bilan ataladigan jome’ada saqlanib kelardi. Uning oxirida «Uqba ibn Omir kitobat etdi» degan yozuv bor edi. Baxtga qarshi biz g’ofillar uni ko’pgina meroslarimiz qatori yo’qotib qo’ydik, qo’ldan boy berdik.
Endi jihod haqida gapiradigan bo’lsak, Uqba ibn Omir Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga Uhud va undan keyingi barcha g’azotlarda ishtirok etdi. Yolg’iz shu xabarning o’zi uning jihod sohasida nechog’lik ulkan nasiba sohibi ekanini tushunib olishga kifoya qiladi. U islom lashkarining eng jasur va qo’rqmas jangchilaridan edi. Damashq fathida mislsiz qahramonliklar ko’rsatgan, buning mukofotiga lashkarboshi Abu Ubayda ibn Jarroh uni Umar ibn Хattobga g’alaba xushxabarini yetkazish uchun Madinaga yuborgandi. Uqba bu jumadan keyingi jumagacha, sakkiz kecha-kunduz tinmay yo’l bosib, xalifaga buyuk fath bashoratini keltirgandi.
Bundan tashqari, Uqba Misr diyorini fath etgan qo’shinning sarkardalaridan biri edi. O’sha xizmatlari uchun amirul mo’minin Muoviya ibn Abu Sufyon uni Misrga voliy etib tayinlagan, uch yildan so’ng O’rtayer dengizi sohilidagi Rudus jazirasiga jihodga jo’natgandi. Uqba ibn Omir Alloh yo’lida jihod qilishni jon-dilidan sevar, shuning uchun jihod haqidagi hadislarni hammasini yod olgandi va bu mavzudagi xabarlarni rivoyat etishda tengi yo’q edi. U kamondan o’q uzish san’atini bekamu ko’st egallagan, mabodo dam olmoqchi bo’lsa, kamon otish bilan hordiq chiqarardi.
Uqba ibn Omir Misrdaga uyida o’lim to’shagida yotganida o’g’illarini to’plab, vasiyat qildi:.
— Bolalarim; men sizlarni uch narsadan qaytaraman, yaxshilab qulog’ingizga quyib oling. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislarini ishonchli bo’lmagan kishidan qabul qilmang. Egningizda birgina yupun yaktak qolgan taqdirda ham aslo birovdan qarz so’ray ko’rmang. She’r yozishga berilib ketmang, Qur’oni Karim tadabburidan g’ofil qolasiz.
Vafot etgan mujohidni Muqattam etagiga dafn qildilar. Uning qoldirgan buyumlarini tekshirib ko’rganlarida yetmishdan ortiq kamon topdilar. Har birining yoniga sadoq to’la o’q qo’yilgan va ulardan Alloh yo’lida foydalanish vasiyat qilingan edi.
Alloh azza va jalla olim, g’oziy, qori Uqba ibn Omir al-Juhaniyning yuzini munavvar aylasin, unga islom va musulmonlar nomidan ajri azimlar ato etsin.
Doktor Abdurahmon Ra’fat al-Boshoning «Sodiq sahobalar qissasi» (Toshkent, “O’zbekiston”, 1997) kitobidan olindi.
Uqba ibn Amr Juhaniy
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Madinaga kelganlarida shahar ahli u zotni ko‘chalarni to‘ldirib, Alloh taologa hamdu sano aytib kutib olishdi. Uqba ibn Amr (roziyallohu anhu) bu paytda chorvasini o‘tlatgani sahroga chiqib ketgan edi.
Uqba Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bilan qanday tanishganini ke¬yinchalik bunday so‘zlaydi: «Sahrodagi cho‘ponlar o‘n ikki nafar edik. Har kuni u zot huzurlariga ichimizdan bir kishini yuborardik. U qaytgach, Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) suhbatlarini bizga yetkazardi. Vahiy bo‘lib tushgan oyatlarni o‘qib berardi. Bu so‘zlar mening yurak-yuragimga ta’sir etar, ko‘zlarim yoshlanar edi. Bir kuni o‘zimdan qattiq jahlim chiqib: «Shu mol-dunyoni deb Alloh elchisining suhbatidan bebahra qolsam-a!» dedimu cho‘ponlarga chorvamni tashlab, Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) huzurlariga keldim. «Ey Allohning elchisi, men Islomni qabul qilmoqchiman», dedim. U zot: «Sen kimsan?» deb so‘radilar. Men: «Uqba ibn Amr Juhaniyman», dedim. Shundan so‘ng u zotning huzurlarida qoldim. Qaerga borsalar, doi-mo birga bordim. Hatto «Orqadan ergashuvchi» laqabini ham oldim. Safarga chiqqanlarida ham Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bilan birga yurardim. Bir kuni yo‘lda ketayotsak, u zot mendan: «Uqba, charchading¬mi? Otimga minasanmi?» deb so‘radilar. Men «yo‘q» deya olmadim. Galma-gal goh yayov, goh otda almashib ketaverdik. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): «Men senga ikkita surani o‘rgataymi?» dedilar. Men: «Albatta», dedim. U zot Falaq va Nos suralarini o‘qib: «Har kuni uyqudan oldin va uy¬g‘ongan vaqtingda bu ikki surani o‘qish yodingdan chiqmasin», dedilar. Men bunga umrim oxirigacha amal qilishga harakat qildim».
Uqba (roziyallohu anhu) Qur’oni karimni chiroyli va yoqimli o‘qirdi. Uning tilovatini eshitgan kishi yig‘lamasdan iloji yo‘q edi. U hazrat Umar (roziyallohu anhu) bilan bog‘liq voqeani xotirlab, bunday deydi: «Bir kuni hazrat Umar meni chaqirib: «Bir tilovat qilib ber», dedilar. Men tilovat qilyapman, u zot esa yig‘layverganidan soqollari ho‘l bo‘lib ketdi. Tilovatdan so‘ng hazrat Umarga Qur’on oyatlari yozilgan qog‘oz o‘ramini berdim».
Bu o‘ram tagiga «Uqba ibn Amr Juhaniy» deb yozilgan bo‘lib, uni sahobaning o‘zi yozgan. Bu qo‘lyozma uzoq vaqt Misrdagi «Uqba ibn Amr» masjidida saqlanib kelgan. Ming afsus, hozirgacha yetib kelmagan.
Manbalarda yozilishicha, Uqba ibn Amr Juhaniy (roziyallohu anhu) shoir va tilshunos ham bo‘lgan. Alloh tao¬loning Kalomini suyuvchi, Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlarini ehtiyotlovchi, birovning haqqidan qo‘rquvchi Uqba (roziyallohu anhu) umrining oxirida ahli oilasiga uch narsaga amal qilishni buyurdi: birinchisi, hadisni faqatgina aniq va ishonchli dalil bilan bo‘lsa, qabul eting; ikkinchisi, birovdan qarzdor bo‘lmaslikka harakat qiling; uchinchisi, she’r yozishga chuqur ketmang, zero, u yuragingizni Qur’ondan sovutishi mumkin.
Uqba ibn Amr Juhaniy Misrning «Muqattam» tog‘i yaqiniga dafn etilgan.
Aziz HAKIMOV tayyorladi.
«Hidoyat» jurnalidan olindi.
