Uklonskiy Aleksandr Sergeyevich
Tavallud topgan sana:
5 noyabr 1888 yil
Vafot etgan sana:
16 fevral 1972 yil
Tug'ilgan joy:Rossiya imperiyasi
Yo'nalishlar: Geologlar, Kimyogarlar
Tarjimai hol
Minerolog, geoximik, O‘zbekiston FA akademigi (1943), Toshkent universiteti va Toshkent politexnika instituti professori. U suv genezisining turli ko‘rinishdagi uslublarini ishlab chiqqan va aniqlagan. Uklonskiy va uning shogirdlari tomonidan amalga oshirilgan ishlar natijasida 400 dan ziyod minerallar batafsil o‘rganib chiqilgan, shuningdek, minerallarning yangi turlari ochilgan.
A.S.Uklonskiy Gomel shahrida Pravoslav ruhoniy oilasida tug‘ilgan. 1901-yilda uning oilasi Toshkentga ko‘chib keldi va otasi Toshkent shahridagi maktabda dars berar edi. 1908-yilda u Toshkentdagi birinchi gimnaziyani tamomladi va Moskva Universiteti fizika va matematika fakultetining tabiiy fanlar bo‘limiga o‘qishga kirib, geologiya mutaxassisligini tanlaydi. Universitetda o‘qiyotgan kezlari u Moskva universiteti mineralogiya kafedrasida 1912-yilgacha boshliq bo‘lgan V.I.Vernadskiy boshchiligida o‘z ixtisosligi bo‘yicha ishini boshladi. Natijada, u akademik Andrey Dmitriyevich Arxangelsk rahnamoligida tadqiqot laboratoriyasida ilmiy tadqiqot bilan shug‘ullangan. Uning birinchi ilmiy ishi Toshkentda o‘tkazgan yozgi taʼtil davomida to‘plangan materiallari asosida“Petrografik Chimyon sari” nomli asar yozilgan .
1914-yilda A.S.Uklonskiy Moskva davlat universiteti geologiya fakultetini “petrografiya” mutaxassisligi bo‘yicha birinchi darajali diplom bilan tugatdi va professorlik unvoniga tayyorlanish uchun universitetda qoldi. 1915-yil u V.I.Vernadskiy guruhidagi yosh talabalar ishida ishtirok etdi. Bu vaqt mobaynida u oltingugurt konlarini o‘rganish ishlarini olib bordi va bu mavzuda alohida maqola yozdi.
1917-yilning yanvarida Aleksandr Sergeyevich Varshava politexnika institutining katta yordamchisi sifatida ishga kiradi, Birinchi jahon urushi vaqtida taʼlim muassasasi Nijniy Novgorod shahriga ko‘chirilgan edi. Bu yerda u professor V.A.Vanyukov va Siglerlar rahbarligida metallurgiya, silikat ishlab chiqarilishi va tog‘ ishi kabi amaliy ishlarni o‘rgangan.
1920-yil sovet hukumati farmoni bilan O‘rta Osiyodagi birinchi Turkiston universiteti tashkil etilishi munosabati bilan, A.S.Uklonskiy olim va o‘qituvchilar tarkibida Turkiston universitetini tashkil etish uchun Toshkentga jo‘naydi.
1920-yil Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy Toshkentdagi O‘rta Osiyo universitetida ishlagan. U tomonidan Toshkent Davlat universiteti va ToshPIning aʼlo darajada jihozlangan mineralogiya bo‘limi, shuningdek, Markaziy Osiyodagi eng yirik mineralogik muzeyi tashkil etilgan. 1926-yil u Afg‘onistonda aralash Sovet-Afg‘on hayʼatining geologiya masalalari bo‘yicha maslahatchisi sifatida 9 oy ishlagan.
A.S.Uklonskiy shug‘ullangan asosiy nazariy masalalardan biri - suv geokimyosi nazariyasidir. U suvni tasniflashning grafik usulini taklif etgan, suv genezisining turli usullarini ishlab chiqqan, ularning kimyoviy xossasi asosida mineral moddalarning erish jarayonini va turli xil suvlarning qo‘shilishi natijasida moddalarning suvdan ajralishini o‘rgangan.
Ushbu ilmiy tadqiqotlari uchun akademik V.I.Vernadskiy va A.Ye.Fersman tavsiyalariga ko‘ra, 1927-yil Uklonskiyga professor unvoni berilgan.
1927-yildan boshlab u Toshkent universiteti professori va bir vaqtning o‘zida (1930-yildan buyon) - Markaziy Osiyo politexnika instituti mineralogiya bo‘limi mudiri, professor lavozimlarida faoliyat yuritdi.
1928-yil A.S.Uklonskiy oltingugurt va neft paragenezisining holatini ishlab chiqarish ustida ish boshladi. 1937-yil unga geologik-mineralogiya fanlari nomzodi va 1938-yilda geologik-mineralogiya fanlari doktori darajasi berildi.
1940-yilda uning “Oltingugurt va neft paragenezisi” risolasi chop etildi. Unda keyinchalik tabiiy gaz va boshqa yirik konlar topilgan Gazli tumanidan neft va gaz topish mumkinligini isbotlaydi. Uklonskiyning ilmiy farazlari Markaziy Osiyo oltingugurt sanoat konlari kashf etishlishiga zamin bo‘ldi.
Uklonskiy o‘z g‘oyalaridan kelib chiqib, geolog-qidiruvchilar, kimyogarlar, metallurglar va texnologlar mehnatini yengillashtiruvchi tabiiy minerallar geokimyoviy tasnifini ishlab chiqdi. U har bir geolog-talaba o‘qishi lozim bo‘lgan “Mineralogiya” darsligini yozdi. A.S.Uklonsky gidrokimyo minerallarining jismoniy xususiyatlarini belgilash bo‘yicha katta mutaxassis bo‘lgan. Umrining so‘nggi yillarida u kimyoviy elementlarning izobarik va izotonik paragenezisi nazariyasini ishlab chiqqan.
XX asrning 20-yillarida u Toshkentdagi Geologiya qo‘mitasining O‘rta Osiyo bo‘linmasi tashkilotchilaridan biri bo‘lib, uning asosida O‘rta Osiyodagi minerologik boyliklarni ochish bo‘yicha geologiya mutaxassisligiga oid butun bir institut tashkil ochilgan. Aynan Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy mehnati sharofati bilan institut xodimlari va o‘quvchilari tomonidan avvallari O‘rta Osiyoda qazilma boyliklar mavjud emas, degan g‘oyaga chek qo‘yilgan.
Uklonskiy rahnamoligida ko‘p yillar davomida O‘rta osiyoning temir ruda konlari, mintaqaviy polimetall mineralogiya konlari o‘rganilgan.
1943-yil O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan paytda A.S.Uklonskiy O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi etib saylangan. Shu yilning o‘zida (1943) u O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi unvoniga sazovor bo‘lgan.
Uklonskiy va uning talabalari bajargan ishlari natijasida 400 dan ortiq mineral batafsil o‘rganildi va minerallarning bir necha yangi turlari ochildi. Yangi kashf qilingan minerallardan biri Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy sharafiga uklonskovit deb nomlangan. Uning rahbarligi ostida 2 ta doktorlik dissertatsiyasi va 22 ta nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilingan.
O‘zining pedagogik faoliyati va temir ruda konlarini kashf etgani uchun 1944-yilda Mehnat qizil bayroq ordeni bilan taqdirlangan. 1946-yil Markaziy Osiyo yer osti boyliklarini o‘rganishga qo‘shgan ulkan hissasi uchun Lenin ordeni bilan taqdirlangan va shu yili “1941 – 1945-yillar Ulug‘ Vatan urushiga qo‘shgan hissasi uchun” medali bilan taqdirlangan.
A.S.Uklonskiy hayotining so‘nggi yillarida Toshkentda universitet va politexnika instituti talabalariga maʼruzalar o‘qib, faol ilmiy va pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishni davom ettirdi. 1960-yil sobiq sovet delegatsiyasi bilan Syurixdagi Xalqaro Mineralogik kengashda ishtirok etdi.
1964-yili u rus Mineralogik jamiyati faxriy aʼzosi etib saylandi. A.S.Uklonskiy 1972-yil Toshkentda vafot etdi va shahardagi Botkin qabristoniga dafn etildi.
Ilmiy ishlari
A.S.Uklonskiy. Chimyon traktining petrografiyasi haqida. Tabiat tarixi, antropologiya va etnografiyani sevuvchilar jamiyati geologiya bo‘limining eslatmalari. 1915, p. 1-21, illyustratsiyasi bilan.
A.S.Uklonskiy. O‘z oltingugurtimizga ega bo‘lishimiz kerak. Ruda xabarnomasi, 1-jild, 2-son, 1916-yil, 56-60-betlar.
A.S.Uklonskiy. “Mineralogiya”. Qo‘llanma. Moskva, Gostoptexizdat, 1940-yil.
A.S.Uklonskiy. “Oltingugurt va neft paragenezi”, Toshkent, 1940-yil.
A. S. Uklonskiy. Yer qobig‘i foydali qazilmalarining geokimyoviy tasnifi, “O‘zbekiston SSR FA maʼruzalari”, 1949-yil, 8-son.
A. S. Uklonskiy. “Tabiiy kremniy minerallarining tasnifi”, “O‘zbekiston SSRning yigirma besh yilligiga bag‘ishlangan yubiley to‘plami” kitobida, Toshkent, 1949-y.
A. S. Uklonskiy. “Minerallar va parayelementlar paragenezi”, “O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi maʼruzalari”, 1952-yil, 3-son.
A. S. Uklonskiy. “Aralash foydali qazilmalar to‘g‘risida”, “O‘zSSR FA Izvestiya”, 1955-yil, 8-son.
A. S. Uklonskiy. “Uran parayelementlarining birinchi varianti”, “O‘zSSR Fanlar akademiyasi maʼruzalari”, 1957-yil, 8-son.
A. S. Uklonskiy. “Yerning shakllanishining yangi mineralogik gipotezasi”, Toshkent Davlat universiteti ilmiy ishlari, 234-son “Geologiya”, Geologiya fanlari, kitob. 1964-yil, 20-bet. 7 - 21.
A. S. Uklonskiy V. M. Glushchenko va L. P. Krainova bilan hamkorlikda. Kitob: “O‘zbekiston suvlarining izotopik tarkibi”. Toshkent, 1965, (83 bet, bibliografiya 33 nom).
A. S. Uklonskiy M. N. Sapenko va V. M. Glushchenko bilan hamkorlikda. “Shimoliy-Sharqiy Farg‘onaning ayrim gips va gil suvlarining izotopik tarkibi”, O‘zSSR Fanlar Akademiyasining maʼruzalari, 1-son, b. 39-40.
A. S. Uklonskiy. “O‘zbekistonda mineralogiya va geokimyoning rivojlanish tarixiga doir”, “O‘zbek geologiya jurnali”, 1967-yil, 4-son, 32-36-betlar.
A. S. Uklonskiy. “Toshkent Davlat Universiteti Mineralogiya kafedrasi tarixi”. “Murakkab yo‘llar xotirasi” xotiralar to‘plami, Toshkent, “Ukituvchi”, 1980, b. 96 - 10
