O‘zbek xalq qo‘shiqlari
REJA:
— Xalq qo‘shiqlari tarixi
— Yalla
— Ashula janri
— Marosim qo‘shiqlari
— Dostonlar
O‘zbek xalq musiqasi o‘zining serqirrali mazmuni, shakli va janri bilan O‘rta Osiyodagi tojik, turkman, boshqird, qirg‘iz va boshqa xalqlar musiqa madaniyati bilan chambarchast bog‘liqdir. Xalq tomonidan yaratilgan bu durdona asarlar asrlar osha mukammallashib va murakablashib bizgacha yetib kelgan. Xalq qo‘shiqlari bir ovozli bo‘lishiga qaramasdan ajoyib kuygan va turli usullarga ega bo‘lgan o‘zbek san’atining milliy xazinasidir.
O‘tmishda o‘zbek Elida ko‘p xonliklar bo‘lib har qaysi xonlik o‘z sozanda va xonandalariga ega bo‘lgan. Shuning uchun xalq qo‘shiqlari har bir vohada mustaqil o‘z yo‘nalishiga ega bo‘lgan. Toshkent va Farg‘ona kuy va qo‘shiqlari Xorazm vohasidagi kuy va qo‘shiqlardan, Buxoro qo‘shiqlari Toshkent qo‘shiqlaridan yoki Toshkent va Farg‘ona vohasidagi «Katta ashula» boshqa vohalarda yo’qligi so‘zimiz iboti bo‘la oladi. Agar Toshkent, Farg‘ona, Xorazm qo‘shiqlari o‘rta diapozonga ega bo‘lgan musiqiy asarlar bo‘lsa, Buxorodagi «xalq qo‘shiqlari» keng diapozonga ega bo‘lgan musiqiy san’at namunalaridir.
Ko‘pgina o‘zbek xalq qo‘shiqlari kvinta intervalidan boshlanib to ikki oktavagachadagi tovushlarga (qo‘shiqning avji) chiqishadi va yana o‘rta avj vositalari bilan asosiy tonlikga (tonalnostga) qaytadi. Qo‘shiq kuylari uning so‘zlarining to‘la ma’nosini bildiradi va ba’ze joylarda she’r mazmunini yana ham kengaytiradi. She’rlar to‘rt misrali shaklida yozilgan tarzda ko‘proq ishlatiladi. G‘azal shaklidagi she’rlar ko‘proq katta hajmdagi («Shashmaqom»larda) asarlarga ishlatiladi. Masalan: A.Navoiy she’ri bilan «Gulizorim», Muqimiy she’ri bilan «Farg‘onacha jonon», Zavqiy she’rlaridan «Oromijon», «Asiriy», Hislat she’ri bilan «Naylaram», Furqat she’ri bilan «Fig‘onkim» va boshqalar O‘zbek xalq qo‘shiqlarining usullari har xil bo‘ladi-oddiy usuldan tortib to murakkab o‘lchovlargacha ijro etiladi. Masalan: «Mug‘ulchai dugoh» va «Mug‘ulchai segoh»-5/4 ga; «Talqin», «Bayot», «Adoi», «Asiriy» va «Chapandozi Bayotlar»-3/8; «Miskin»- 4/4 va h.k.
Xalq qo‘shiqlarimizga musiqa asboblarining jo‘r bo‘lishi bu alohida ahamiyatga egadir. Ba’ze holatlarda kuylar asboblar jo‘rligida yana ham maydalashib kuyga o‘zgacha jilo beradilar. Xalq kuy va qo‘shiqlarimiz ikki xil ansambl jo‘rligida ijro etiladi. Biri-uyda, xonada (doira, g‘ijjak, nay, tanbur, rubob, dutor) va ikkinchisi katta marosimlarda-karnay, surnay, nog‘ora, bir necha doira va boshqa asboblar jo‘rligida. Xalq kuylarimizni yana ikki turga bo‘lishimiz mumkin: cholg‘u turi va ashula turiga. Masalan «Yangi tanavor», «Dutor bayoti», «Rohat», «Gul sayri»-kitoblar cholg‘u turiga kirsa, «Chorgoh», «Bayot-5», «Ushshoq», «Chapandozi navolar» qo‘shiq turidan nishonalardir. Xalq qo‘shiqlarimiz turli yo‘nalishlarga ijro etiladi:-lirik qo‘shiqlar, marosim qo‘shiqlari, mehnat haqidagi qo‘shiqlar, laparlar, yallalar va bolalar uchun ijod qilingan asarlardan iboratdir.
Buxoroda-mavrigiyxonlik, Toshkent va Farg‘onada-yalla, Xorazmda esa sho‘x o‘ynoqi turdagi qo‘shiqlar ijro etiladi.
— Yalla-bandli (kupletnaya) qo‘shiq bo‘lib, uch-to‘rt xonanda ijrosida aytiladigan asardir. Qo‘shiqning boshlanish qismini hamma, o‘rta avjini ikki-uch xonanda va katta avjini bir xonanda ijro etib qo‘shiqning ikkinchi yarmisini yana hamma xonandalar birga ijro etadilar. Masalan N.Hasanovning «Karvon keladi», Farg‘ona yo‘llaridan «Jonon bo‘laman deb» va boshqalar.
— Ashula janrida ko‘proq lirik harakterga ega bo‘lgan, insonni psixologik va ichki his-tuyg‘ularini bildiradigan qo‘shiqlar kiradi. Masalan «Katta ashula» musiqa asbobisiz ijro etilib, ashulachi qo‘liga kichik likibcha yoki la’licha ushlab qo‘shiq aytadi. Katta ashula xonandadan katta dipozonga ega bo‘lishni, yaxshi nafas olish imkoniyatiga ega bo‘lishni talab etadi. Katta ashulani uch-to‘rt xonanda, kamdan-kam holatlarda ikki kishi ijrosida tinglaymiz. Masalan: «Bir keling», «Ko‘p erdi», «Adashganman», «Ul kun jonon» va boshqalar.
— Lapar xalq orasida juda ko‘p uchraydigan musiqiy merosdir. Lapar ko‘proq Xotin-qizlar tomonidan raqs va qo‘shiqni birligida ijro etiladi. Laparlar har xil mazmundagi asarlardan iborat bo‘lib ishq-muhabbat, mehnat va yoshlikni tarannum etadigan ohanglardan iboratdir. Masalan «Qora soch», «Oyijon» va boshqalar.
— Marosim (obryadovie) qo‘shiqlari xalq orasida uncha ko‘p bo‘lmasada, lekin turmush sharoitining odatiga kirib qolgan. Masalan: «Yor-yor». Nikoh marosimlarida ijro etiladigan bu qo‘shiq qiz bolani turmushga uzatish vaqtida aytilib quvnoq va sho‘x suratda ijro etiladi. «Yor-yor» qo‘shig‘i birnecha variantni tashkil etadi. Toshkentda bir xili, Farg‘onada va Namonganda ikkinchi, Samarqandda boshqa xillari mavjuddir.
— Marsiya, yig‘i qo‘shig‘i o‘lim marosimlarida aytiladigan asarlar turkumidir. Marsiya, yig‘ilarni Xotin-qizlar ichkarida, uyda aytadilar. Yig‘i so‘zlarini o‘lgan kishining yaqinlari aytadilar va qolganlar o‘z hamdartliklarini yig‘i vositalari bilan izhor etadilar.
— Mehnatga bag‘ishlangan qo‘shiqlar xalq orasida tez-tez uchrab turadigan asarlardirkim, bular «Charx», «Hashar», «Paxta terish», «Mehnat ahli», «Fabrika», «Paxtakorlar» nomli qo‘shiqlardan iboratdir.
— Bolalar uchun yozilgan yoki qo‘shiq mazmuni bolalarga atalgan bir qancha xalq qo‘shiqlari bor. «Alla», «Qo‘g‘irchoq», «Oq terkmi, ko‘k terak», «Yomg‘ir yog‘aloq», «Binfsha», «Bog‘chamiz» va boshqalar.
— O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotida dstonlar alohida o‘rinni egallaydi. Dostonlar mazmunida o‘tmishda og‘ir hayot kechirgan, xon va beklarga qarshi kurashgan, xalq qahramonlarini e’zozlash, vatanni himoya qilish, xalq manfaatini ko‘zlash to‘g‘risidagi dostonlar mavjuddir. «Go‘r o‘g‘li», «Alpomish», «Shohsanam», «Orzigul», «Shirin va Shakar», «Layli va Majnun», «Farhod va Shirin»-lar shular jumlasiga kiradi. Dostonlar mazmunini yana ham jozibali va jilo berishda musiqa asboblaridan dutor rva dombra alohida o‘rinni egallaydi.
— Xalq orasida zulm-istirob to‘g‘risidagi qo‘shiqlar ham bor. Bular «Xondan dod», «Xon zulmi», «Nikalay qon jallod», «Poyezdingni yurgizgan», «Ming la’nat» va boshqa xalq qo‘shiqlarini tashkil etadi.
O‘zbek xalqining qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi, xalq qo‘shiqlari, xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda.
Adabiyotlar
Jumanazarov «O’zbekskiye narodnie istoricheskiye peseni». Toshkent, 1989.
Ye.Solomonova «O‘zbek musiqasi tarixi» Toshkent, 1981.
N.Karelova «Voprosi muzikalnoy kulturi O’zbekistana». Toshkent, 1961.
