Yadro qurollari insoniyatning eng katta qoʻrquvlaridan biridir. Bu qurollarning halokatli salohiyati shunchalik kattaki, u butun sayyora taqdiriga qora soya soladi. Ushbu maqolada biz yadroviy qurollarning tarqalish dinamikasi, tabiati va ularga ega boʻlgan mamlakatlar roʻyxatini koʻrib chiqamiz.
→ Mavzuga doir: Atom bombasining yadroviy bombadan nima farqi bor?
Yadro qurollarining tarqalishi
Yadro qurolining tarqalishi global xavfsizlik uchun jiddiy oqibatlarga olib keladigan muammodir. 1968-yildagi “Yadro qurollarini tarqatmaslik toʻgʻrisida”gi shartnoma bu halokatli qurollarning tarqalishini cheklash uchun yaratilgan. Shartnomaning asosiy maqsadi yadro quroliga ega boʻlgan mamlakatlarni qurolsizlanish boʻyicha harakatga undash bilan birga yangi yadro arsenallarining paydo boʻlishini oldini olishdan iborat.
Biroq barcha davlatlar ham ushbu kelishuvga amal qilmaydi. Hindiston, Pokiston, Isroil, Eron va Shimoliy Koreya kabi baʼzi mamlakatlar bu shartnomani imzolamaslikni afzal koʻrgan yoki keyinchalik kelishuvni buzgan. Bu holat global barqarorlik va xavfsizlikka oid xavotirlarni kuchaytiradi. Shartnomadan tashqari mamlakatlarda yadro arsenallarining mavjudligi xalqaro mojaro va keskinlik xavfini oshirishi mumkin.
Yadro qurollari va ularning halokatli salohiyati
Yadro qurollari tuzilishi va ishlash prinsipi jihatidan farq qiladi. Yadro boʻlinishiga asoslangan atom bombasi energiya ishlab chiqarish va kuchli portlash hosil qilishi uchun atom yadrosini parchalash jarayonidan foydalanadi.
Vodorod bombasi yoki termoyadroviy bombada esa yanada kattaroq halokatli energiya ishlab chiqariladi. Buning uchun yulduzlarda sodir boʻladigan yadroviy sintez jarayonidan foydalaniladi. Ushbu turdagi bomba insoniyat tomonidan yaratilgan eng kuchli qurol hisoblanadi.
Qaysi atom bombasi eng kuchli?
“Super kuch” atamasi nafaqat yadro quroliga ega boʻlgan, balki oʻz kuchini global miqyosda loyihalashtira oladigan davlatlar uchun ishlatiladi. Bu qudratli davlatlar qatoriga Rossiya, AQSH, Xitoy, ulardan keyingi oʻrinlarda esa Buyuk Britaniya va Fransiya kiradi. Qaysi davlatda eng kuchli atom bombasi borligini aniqlash uchun avvalo portlovchi quvvat, texnologik daraja va yetkazib berish imkoniyatlari kabi bir qancha omillarni baholash kerak. Atom bombasining rentabelligi koʻpincha kilotonna (kt) yoki megatonna (Mt) bilan oʻlchanadi, bunda bir kilotonna 1 000 tonna trotil portlashiga teng.
Sobiq Sovet Ittifoqining vorisi Rossiya Federatsiyasi atom qurolini yaratgan ilk davlatlardan biri hisoblanadi. Uning yadroviy arsenaliga mashhur “Tsar Bomba” — insoniyat tarixidagi eng kuchli deb hisoblanadigan 50 megatonnali termoyadroviy bomba kiradi. Maʼlum boʻlishicha, Rossiya boshqa juda koʻp vayron qiluvchi yadroviy qurollarga ham ega.
Bundan tashqari, Amerika Qoʻshma Shtatlari ham yadro qurolini yaratishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. AQSH arsenalida B83 termoyadroviy bomba mavjud. Mamlakat 1945-yilda Xirosima va Nagasakiga ikkita atom bombasi tashlagani bilan ham mashhur, bu urush paytida atom bombalari ishlatilgan yagona holat hisoblanadi.
Boshqa yadroviy kuchlar
1964-yildan buyon yadroviy kuchlar klubiga aʼzo boʻlgan Xitoy oʻzining yadroviy salohiyatini rivojlantirish ustida izchil ish olib bormoqda. Garchi uning arsenali yuqoridagi davlatlarnikidan kichikroq boʻlsa-da, bu borada izlanishlar jadal ketmoqda. Buning natijasida 2017-yilda sinovdan oʻtkazilgan Xitoy termoyadro bombasining rentabelligi taxminan 250 kilotonnaga baholanmoqda.
Fransiyaning yadroviy arsenaliga termoyadroviy bombalar va yadro uchli torpedalar kiradi. Mamlakatning eng kuchli TN-75 bombasi taxminan 500 kilotonna rentabellikka ega.
Buyuk Britaniya esa nisbatan kichik, ammo zamonaviy yadro arsenaliga ega. Uning eng kuchli vodorod bombasi rentabelligi taxminan bir necha yuz kilotonnani tashkil qiladi.
Ammo shuni taʼkidlash kerakki, har bir davlatning yadro arsenali toʻgʻrisidagi aniq tafsilotlar davlat siri hisoblanadi. Mamlakatlarning yadroviy salohiyati haqidagi maʼlumotlar odatda turli ekspert va tahlilchilarning rasmiy bayonotlari, deklaratsiya va baholashlariga asoslanadi.
Tsar bomba: eng kuchli yadroviy bomba
Sovet Ittifoqi tomonidan Sovuq urush davrida yaratilgan Tsar bomba hozirgacha yaratilgan va sinovdan oʻtkazilgan eng kuchli yadroviy bomba hisoblanadi. U 1961-yil 30-oktabrda Arktikadagi Novaya Zemlya arxipelagidagi Severniy orolining burni — Mityushixa koʻrfazida portlatilgan.
Portlashning kuchi taxminan 50 megatonnani tashkil etgan, bu esa uni hozirgacha sodir etilgan eng kuchli texnogen portlashlardan biriga aylantirdi. Bombaning uzunligi taxminan 8 m, diametri 2,1 m, ogʻirligi esa 27 tonna edi. Tsar bomba vodorod bombasi sifatida tanilgan termoyadroviy bomba edi. Ushbu turdagi qurol yadro sintezidan foydalangani uchun anʼanaviy atom bombalariga qaraganda ancha katta energiya ishlab chiqaradi.
Yadroviy qurol nazorati
Yadroviy arsenalga ega mamlakatlar oʻz qurollarini koʻpincha himoya vositasi sifatida oqlab koʻrsatsa ham, bu holat davlatlar oʻrtasidagi qurollanish poygasiga olib keladi. Bir davlat yangi yadro qurolini ishlab chiqarsa yoki zaxiralarini koʻpaytirsa, boshqa mamlakatlar ham oʻzining strategik ustunligini saqlab qolish uchun xuddi shunday qilishga toʻgʻri kelishi mumkin. Ushbu tarqalish sikli xalqaro munosabatlarda keskinlikning kuchayishiga olib kelishi va global barqarorlikka tahdid solishi mumkin.
“Yadro qurollarini tarqatmaslik toʻgʻrisida”gi shartnoma yadroviy qurollarni nazorat qilish va qurolsizlanishni ragʻbatlantirish uchun muhim elementdir. Biroq bir qator asosiy davlatlarning ushbu shartnomaga qoʻshilmayotgani uning samaradorligini katta soʻroq ostiga qoʻymoqda. Koʻpgina davlatlar shartnomaga qoʻshilib, yadro arsenallarini cheklash yoki yoʻq qilishga vaʼda bergan boʻlsa-da, boshqa davlatlar bundan bosh tortgan. Bu esa shartnomaning qurolsizlanish va qurollarni tarqatmaslik maqsadiga erishishni shubha ostiga qoʻyadi.
Manbalar: www.bbc.com, lex.uz, ru.wikipedia.org, www.nationalww2museum.org
Muqova surat: www.pexels.com
