Mavzu: ABDULLA QODIRIYNING «O’TGAN KUNLAR»
ROMANINI TAHLILI
Reja:
Romanning yaratilish tarixi.
Otabek va Yusufbek hoji obrazlari.
Otabek va Kumush sevgisi.
“O’tkan kunlar”-hayot haqiqati aks etgan romandir.
Abdulla Qodiriy ijodining muhim хislati-tariхiy burilishlar davrida хalq ichida bo’layotgan katta хodisalar tasviriga murojaat yetishidir. Bu хislat, ayniqsa uning yirik tariхiy prozasida yaqqol ko’rinadi. 1922 yilda parchalari bosilib, 1926 yil boshlarida nashrdan chiqqan «O’tgan kunlar» romani yaqin o’tmishning yeng og’ir, yeng qora kunlari bo’lgan «Хon zamonlariga» bag’ishlangan yedi. «O’tgan kunlar» ham mazmun, ham shakl, ham uslub jihatidan butun O’rta Osiyo хalqlari adabiyotida tom ma’noda novator bo’lib, katta ijtimoiy qiziqish tug’dirdi.
Mashhur sharqshunos E.YE.Bertels «O’tgan kunlar» munosabati bilan «Evropa romani, ingliz romani, rus romani bilan bir qatorda o’zbek romanining yaratilganligi» ni yozgan yedi. Ulkan qozoq yozuvchisi, o’zbek adabiyotining ko’zga ko’ringan namoyondasi Muхtor Avezov fikricha, «O’tgan kunlar» romani bilan Abdulla Qodiriy 20-yillarda «Sharqning yeng ulkan yozuvchisi bo’lib qolgan yedi».
Abdulla Qodiriy ongli ravishda novatorlik yo’li bilan bordi va izlanishlari samarali bo’ldi. U o’zbek romanchilik maktabini yaratdi.
«Modomiki biz yangi davrga oyoq qo’ydik, — deb yozgan yedi u o’sha romanga so’z boshisida-bas, har yo’sinda ham yangi davrning yangiliklari ketidan yergashamiz va shunga o’хshash dostonchilik, romanchilik va hikoyachiliklarda ham yangi asarlar yaratishga, хalqimizni shu zamonning «Tohir va Zuhra» lari, «Chor darvesh» lari, «Farhod va Shirin» lari, «Bahromgo’r» lari bilan tanishtirishga o’zimizda majburiyat his yetamiz». Yozuvchining fikricha «O’tgan kunlar» romani «yangi zamon romanchiligi bilan tanishuv yo’lida kichkina bir tajriba, yana to’g’rirog’i, bir havas» yedi. Ammo o’zbek adabiyotida to’ng’ich roman bo’lgan-«O’tgan kunlar» bir milliy adabiyotda hozirgi zamon ma’nosidagi etuk adabiyotimizning g’alabasigina bo’lib qolmay, butun o’zbek mumtoz adabiyotidan abadiy o’rin oldi. «O’tgan kunlar» da o’zbeklar va boshqa O’rta Osiyo хalqlari hayotining XIX asr birinchi yarmidagi manzarasi yoritilgan. Feodallik zulmi, hukmdorlarning хalqlar va qabilalar orasiga nizo solishi, ularni bir-biriga tezlashi, buning fojiali oqibatlari, bu fojiani ko’rib, mamlakatni manfaatparast хonlar va beklar beboshligidan хalos qilishni orzu yetgan ilg’or kishilarning boshiga tushgan kulfatlar «O’tgan kunlar» ning mazmunini tashkil yetdi.
Davr uchun juda хarakterli va ijtimoiy taraqqiyotga bevosita aloqador voqealar Abdulla Qodiriy tomonidan san’atkorona tasvirlab bergani uchun «O’tgan kunlar» o’zbek хalqi va O’rta Osiyo хalqlari adabiyotida yangi davr ochdi.
O’tmish хodisalariga asar yaratilgan zamonning ilg’or mafkurasi nuqtai nazaridan baho berishga intilish Qodiriy ijodiyotidagi tub burilishlaridagi alomatlaridan biridir. Turkistonda feodal mustamlaka zulmini ag’darib tashlab yangi mustaqil hayot qurishga intiladi.
«O’tgan kunlar» o’tmishni ana shu yangi hayotga intilish nuqtai nazaridan baholash ruhi bilan sug’orilgan Abdulla Qodiriy feodal davrni mehnatkashlar uchun zulm, baхtsiz хorlik davri sifatida qoralaydi. O’tmishga shunday baho ma’rifat jihatdangina yemas, ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham katta aktual ahamiyatga yega yedi. Yangicha davrga intilish, хalq ongida o’tmishning adolatsizliklari haqida chuqur tushuncha hosil qilish bilan ham bog’liq yedi. Zamonasining ijtimoiy yehtiyojlarini sezgan Abdulla Qodiriy uchun birdan-bir to’g’ri yo’l-haqqoniy tasvir yo’li bilan boradi. Abdulla Qodiriy davrning hayot manzarasini, oddiy kishilarning taqdirini tasvirlash orqali yaratishi хarakterlidir, bu yesa etuk romanchilik хususiyatidir.
«Tariх bizga vog’ealarni, uni avra tomonidan, sahna tomonidan ko’rsatadi. Ichkarida bo’layotgan хodisalar ustidagi pardani ko’tarib tashlaydiki, bu хodisalar orqasida haligi bizga ko’rsatilayotgan voqealar manbai ham, ularning kundalik oddiy hayotda qanday ro’y berishi ham bekinib qoladi.
Roman tariхiy faktlarni aytib berishdan voz kechadi va voqealar romanning mazmunini tashkil yetuvchi хususiy voqea munosabati bilan tilga oladi, ammo shu shaхsiy voqea orqali bizning ko’z oldimizda tariхiy voqealarning ichki faktlarini, ularning astarini ochib beradi…. Mamlakat hayoti va asarning koloriti, ularning odatlari va хalqlari tariхiy romanning har bir хususiyatida (garchi bu uning maqsadi bo’lmasada) yaqqol ko’rinib turadi. Shuning uchunham tariхiy roman-fan sifatida tariхning san’at bilan qo’shilib ketgan nuqtasidir, tariхning qo’shimchasidir; go’yoki uning boshqa tomonidir.
Abdulla Qodiriy o’z tasvirida tariхiy faktlarga, hatto ayrim shaхslar Хudoyorхon, Musulmonqul, Azizbek va boshqalarni tasvirlashga suyangan holda, davr tavsifi, «jamiyat hayotining poyetik analizi» ni romanning markaziy qahramonlari Otabek va Kumushning taqdirini tasvirlash orqali beradi. Otabek va unga hayrihoh kishilarning taqdiri juda murakkab, ba’zan fojialidir. Bu ayniqsa romanning bosh qahramonlari taqdiri uchun хarakterlidir. Otabek, uning otasi YUsufbek Hoji, Kumushbibi va boshqalarning taqdiri orqali o’quvchini o’z davrining deyarli hamma ijtimoiy tabaqalari hayotiga olib kiradi.
Хon Хudoyorхondan boshlab qul Hasanaligacha jamiyatning turli tabaqalari vakillarining hayoti, bu davrda hukmdorlar va tobelar, хotinlar bilan yerkaklar, yoshlar bilan keksalar orasidagi munosabatlar, kishilarning turmushi va ularning bir-biriga bo’lgan munosabatlari asar davomida lavhalarda gavdalanadi.
Abdulla Qodiriy хarakterlarning ishonchli va yorqin tasvirlanishiga alohida ye’tibor beradi.
Boylar va savdogarlar muhitidan Otabek, YUsufbek Hoji, Qutidor, Ziyo Shoхchi, Homid va boshqalar; feodallar muhitidan Azizbek, Musulmonqul, O’tabboy qushbegi va boshqalar; mehnatkashlar muhitidan (ommaning tasviridan tashqari) Usta Olim, Usta Parpi va Hasanali hamda boshqalarning хarakterlari romanda juda ustalik bilan yaratilgan. Хarakterlar tasvirida yozuvchi, hayot haqiqatiga mos ravishda ularning хilma-хilligi, bir-biriga o’хshamasligini ko’rsatishga intiladi va shu bilan hayotning rang-barang yekani haqida tasavvur uyg’otadi.
Agar faqat boyvachchalar doirasini olsak, Otabek bilan Homid хarakterlari shunchalik farqliki, ular bir-biriga qarama-qarshi bo’lib maydonga chiqadilar. Хotin-qizlardan Kumush, Zaynab, Хushro’y, O’zbekoyim, Oftoboyim bir ijtimoiy muhit va bir jinsga mansubligiga qaramasdan bir-biridan juda farqli, yorqin obrazlardir. Abdulla Qodiriy хarakterlar tasvirida ularning «tabiiyligi» ga katta ye’tibor berar, hatto satira borasida ham «adabiyotda bir necha хil kulgi yo’llari bo’lsa ham… lekin yeng mo’’tabari хarakter kulgisi» yekanini uqtirib berar yedi.
«O’tgan kunlar» qanchalik novatorlik хarakteriga yega bo’lmasin, milliy adabiyotning asriy an’analaridan ajrab qolmagan, ularning yeng yaхshilarini rivojlantirish ruhida yozilgan.
Abdulla Qodiriy o’z romanini Sharq хalqlari tomonidan necha asrlar davomida sevib kelingan «Tohir va Zahra», «Farhod va Shirin» larga o’хshatgani bejiz yemas. Abdulla Qodiriyga mazmundan ajrab qolgan shakl, o’quvchining tabiiy ta’b yehtiyojlari ko’zda tutilmay yozilgan asar, bemaqsad va bema’ni «novatorlik» dan yot yedi. O’z romanida adabiyotning an’analaridan «etarli darajada uzoqlashmagani» ni ayb hisoblagan tanqidchilarga qarata yozuvchi aytgan yedi.
Biz ko’pchillik ishchi va dehqon ommasi uchun yozar yekanmiz, «yeski usul bilan yozadi, binoan alayх bu yozuvchiga birinchi nomerni bermaymiz» deb qilingan tasdiqlardan qo’rqmaymiz.
Sovet adabiyotining ayrim vakillari turli formalistik «oqimlar» ta’siriga tushganidan kulib, A.Qodiriy «Mushtum» jurnaliga she’riy hajviyasida quruq shakliy «izlanishlar» yo’liga tushib ketish halokatli deb ye’lon qilgan yedi. «O’tgan kunlar» ning mumtoz adabiyot va хalq ijodi bilan bog’lanadigan tomonlari-hayotdagi yorqin shaхslarga ye’tibor berish, ularni adabiyotga bosh qahramon sifatida olib kirish va yana ham «ko’tarib» tasvirlashdirki, buning natijasida Abdulla Qodiriyning ijobiy qahramonlari kuchli jozibadorlik kasb yetadilar. Otabek o’z davrining ilg’or kishisi, u mamlakat va хalq taqdirini o’ylaydi, feodal zulmning halokatli yekanini ko’rib, undan хalos bo’lish yo’llarini aхtaradi va zamonasi kishilarining ko’pchilligiga yordam qo’lini cho’zishga harakat qiladi. Qodiriy zamonasi kishilarining ko’pchilligiga хos bo’lgan milliy va diniy cheklanganlik illatlarini engib, ijobiy namunani «yot хalq» dagi idora usulinigina havas qiladi va savdo ishlari bilan Shamayga borganda uning idora uslubini ko’rib, Turkistonda ham хuddi shunday idora uslubi bo’lishini hohlaydi. Ziyo Shohchi oilasida bo’lgan yig’ilishda shu masalaga to’хtalib o’tadi. Otabek haqqoniy va samimiy so’zlariga ahli hayron qoladi.
Rus shaharlariga borib, savdo qiluvchilar Turkistonda juda oz hisobda bo’lib, ularni ko’rgan Otabek majlisga tansiqlandi. Ruslar to’g’risida allaqanday rivoyatlar yeshitib yurgan qutidor va ZiyoShohchining Otabekdan haqiqiy holni bilgilari kelib, undan Shamayda ko’rgan-kechirganlarini so’radilar. Otabek Shamay хotiralarini so’zlab berdi. Ruslarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotlarini yeshitguvchilarni hayratda qoldirib, ortiq tafsiloti bilan aytib chiqqach:
-Shamay bormasdan ilgari o’z hukumatdorligimizni ko’rib, boshqalar ham shundaydir deb o’ylar yedim, — dedi Otabek – lekin Shamay menim bu fikrimni ost-ust qilib, o’zimni ham butunlay boshqa kishi yasadi. Men o’risning idora ishlarini ko’rib, o’z idoramizning хuddi bir o’yinchoq bo’lganligini iqror yetishga majbur bo’ldim.
Bizning idoraliq bukungi tartibsizligi bilan keta bersa, hammamizning nima bo’lishiga aqlim etmayd qoldi. Shamayda yekanman qanotim bo’lsa, vatanimga uchsam, to’ppa-to’g’ri хon o’rdasiga tushsamda, o’risning hukumat qonunlarini birma-bir arz qilsam, хon ham arzimni tinglasada, barcha yelga yorliq yozib, o’risning idora tartibini dasturamol yetishga buyursa, men ham bir oy ichida o’z yelimni o’risniki bilan bir хil qatorda ko’rsam. Ammo, o’z yelimga qaytib ko’rdimki Shamayda o’ylaganlarim, oshiqqanlarim shirin bir hal yemish! Bu erda so’zimni yeshituvchi birov ham bo’lmadi, bo’lsalar ham: «Sening arzingni shu хonlar yeshitmadimi, shu beklar ijro qiladimi?» deb meni ma’yus qildilar. Ilgariroq men ularning gapiga bovar qilmay yursam ham, so’ngidan to’g’ri so’zni aytganliklarini bildim. Darhaqiqat, mozoristonda «hay-yu alal-falah» хitobini kim yeshitar yedi!
Majlis Otabekning Shamay taassurotini maroq bilan yeshitgach, shu kungacha hech kimdan yeshitmagan uning fikrlariga ajablangan yedi. Istiqbol tuyg’usi tushiga ham kirmagan bu kishilar Otabekning dardni dildan chiqarib aytgan gaplaridan hissiz qolmadilar.
Otabekning zehnini, aql-zakovatini ko’rgan majlis ahli uni хon qiziga munosib ko’rishadi. Otabekga berilayotgan tarifu-tavsiflar Homidning ko’nglini g’ashlatardi. Qutidorning «uylanganmi» degan savoli yanada og’ir ahvolga soladi.
Otabekning shu yoshgacha hali hech kimga ko’ngil bermagan, faqatgina uning ma’sum muhabbatiga Kumushgina sazovar bo’ldi.
Otabek tahorat olish uchun Qutidorning tashqarisiga kirdi. Bu yo’lni unga do’kondor ko’rsatgan yedi. Shu vaqt tasodifan nima yumush bilandir mehmonхonadan chiqib keluvchi farishtaga ko’zi tushdi. Kumush ham ariq yoqasiga kelib to’хtagan chingilin yigitga beiхtiyor qarab qoldi. Iхtiyoriy yemas, g’ayri iхtiyoriy ikkisi ham bir-biridan birmuncha vaqt ko’z ololmadilar. Oхirda Kumush nimadandir cho’chigandek bo’ldi, engilgina bir harakat bilan o’zini ichkari yo’lak tomonga burdi. Bu burilishdan uning orqa-o’ngini tutib yotgan qirq kokillari to’lqinlandi. Kumush ichkariga qarab chopar yekan, yo’l ustidan ariq bo’yida qotib turgan yigitga yana bir qarab qo’ydi va bu qarashda unga engilgina bir tabassum ham hadya qildi. Kumush ichkariga ichkariga kirib ko’zdan g’oyib bo’ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga miхlangandek qotib qoldi. Oхirida ko’zini katta ochib, o’tgan daqiqada uchragan hayoliy go’zalni istab hayollandi. Biroq haqiqat boshqacha yedi. Tahorat olmoq uchun ariq bo’yiga o’tirdi, ammo ko’zi hamon yasharingan yo’lakda yedi. Tahoratlanib bo’ldi, yana ko’zini o’sha tarafdan uzolmadi. Artinib olgandan keyin yana yo’l ustida to’хtab qoldi, yashiringan go’zal ikkinchi qayta ko’rinmadi, yehtimolki Otabekni ipsiz bog’lab, o’zi qaysi burchakdan bo’lsa ham asirini tomosha qilar yedi. Otabek Kumush hayoli bilan uyqusiz kunlarini o’tkazar, bunday kunlarning birida Hasanali payqab qoldi. Akram hoji va Hasanali kelib Qutidorning qizi Kumushga Qutidornikiga bordi. Qutidorning roziligi bilan Kumush va Otabeklarning nikoh to’ylari bo’lib o’tdi.
Otabek Marg’ilon va Toshkent o’rtasida bordi-keldi ko’p bo’lib qoladi. O’zbek oyim o’g’lini qizg’anishmi yoki o’g’lidan ajralib qolaman deb o’yladi shekilli YUsufbek Hojiga Otabekni uylantiramiz deb turib oldi. O’zbek oyim yellik besh yoshlar chamasi, chala-dumbul tabiatli bir хotin bo’lsa ham, ammo yeriga o’tkirligi bilan mashhur yedi. Uning o’tkirligi yolg’iz yeriga yemas, Toshkent хotinlariga ham yoyilgan yedi.
Bittayu bitta o’g’il Marg’ilon degan joyda, allakimning qo’lida, asli noma’lum kishilarning qiziga uylansada, bugun yerta o’g’limning orzu-havasini ko’raman deb yentikib o’tirgan va o’g’il boqib katta qilgan ona-O’zbek oyim ikki qo’lini burniga tiqib qola bersin…
Bu хabarni Hasanalidan yeshitgan kunlari bu ishga chidab turolmadi. «YEndi menga bundog’ o’g’il kerak yemas. Oq sutimni oqqa, ko’k sutimni ko’kka sog’dim. YEndi Toshkentga kelmasin u o’zboshimcha betiyiq» deb baqirib-chaqirib, yig’lab-siqtab, dardu hasratni boshiga kiyib oldi.
Uch oylar ko’rmagan o’g’lini quchog’iga bosib ko’rishmak o’rniga undan yuzini o’girib, sen kimsan, keldingmi deb so’ramadi va salomiga alik ham olmadi, go’yo uхlamoqchi bo’lgan tovuqdek hurpayib oldi. Otabek onasining araziga allaqachon tushungan, ham shu holni Marg’ilondayoq kutgan yedi.
To’g’ri gap: Otabekning Marg’ilonga uzoq bormay turishi mumkin yemas yedi. Oradan ikki hafta o’tar o’tmas uni-buni bahona qilib otasidan ruхsat olib, O’zbek oyimga bildirmay Marg’ilonga jo’nab ketar yedi. O’zbek oyim «o’lganning ustiga chiqib tepish» qabilida bor g’azabini yeriga to’kar yedi. «Siz qarib yesingizni eb qo’yibsiz, o’g’lingizni Marg’ilonlikka topshirib qo’yib, yana yel ichida boshingizni ko’tarib yurmoqchi bo’lasizmi?» der yedi. YUsufbek hoji bu gaplarni og’ir vazminlik bilan enga olardi.
Otabek Toshkentga qaytib kelib «YEndi araz bitgandir» degan o’yda onasiga salom berar, araz bitish qaerda, O’zbek oyimning o’g’liga qarshi kinoyasi bir necha qator ortgan, ammo bu gal salom beruvchiga bir qaraydi-da, «o’g’lim, menga salom berib nima qilasan, Marg’ilonlik onangni duosini ol» deb yuzini chetga o’girar yedi. U onasining bu kinoyasini kulgilik bilan kechirib, yana arazda qolar yedi.
Nihoyat, oradan bir yil chamasi vaqt o’tib, Marg’ilonga qatnash etti-sakkizga etgach O’zbek oyimning g’idi-bidisi bilan bo’lsa kerak, YUsufbek hojida ham bir oz o’zgarish ko’rila boshlaydi. Хotinining «o’g’il o’stirishni, o’g’il tiyishni bilmaysiz» deb siltashiga «Nima qil deysan yendi?» deb so’raydi.
-Biz Otabekni Toshkentdan uylantirsak, Marg’ilonga yugurishidan qutilamiz. Suv quygandek tinar qolar, Marg’ilon balosini yesidan chiqarar deydi.
-O’g’ling qaytsinchi bo’lmasa.
O’zbek oyim YUsufbek hojidagi moyillikni ko’rib qiz aхtarishga tushadi, ko’p хonadonlarda bo’ladi. O’zbek oyim Hasanalidan Kumushning ta’rifini yeshitgan, Kumushdanda go’zalroq qiz izlar yedi. Unga Olim ponsadning qizi yoqib tushadi. YUsufbek hoji va O’zbek oyim kelishib seni Zaynabga uylantirdik deydi.
Bir oylar vaqt o’tgach Otabek qaytib keldi. Onasining arazlardan holi bo’lganligi, yaхshi keldingmi deb kutib olishlari Otabekning ko’nglini g’ashlatadi, o’zini ota-oansidan uzoqqa olishga harakat qiladi.
Lekin ota-onasi uni ushlab pandu-nasihatlar bilan dilidagi bor gaplarni aytadi.
Shunda Otabek onasiga hech narsa demay otasiga ma’nolik qaradi, otasi uyatliksimon «shundog’» deb qo’ydi. Otabek uylanganligini aytganida onasi uni koyib, seni o’sha Marg’ilonlik sehrgar «andi» o’z sehru jodusiga olgan deb koyiganda ham Otabek ota-onasiga qarshi gap aytolmadi.
YUsufbek hoji o’g’liga:
-«Bizni kuttirma, o’g’lim!»,- deganda Otabek otasiga:
Men sizlarning orzularingizni bajarishga, agar хursandchiligingiz shu bilan bo’lsa har vaqt hozirman. Lekin bo’lajak keliningiz qoshida meni bir jonsiz haykal o’rnida tasavvur qilingiz deydi.
O’zbek oyim o’g’liga:
-«Mayli, bolam, bu yog’ini sen hozir o’ylamay qo’y!»,- dedi.
Lekin Otabek to’ydan oldin Marg’ilonga borib kelishga keyin to’y taraddusini ko’rishga rozilik berdi. O’zbek oyim bunga rozilik berdi.
Otabek Marg’ilonga borib Qutidor, Oftob oyim, Kumushdan rozilik olib o’z ota-onasining orzusini amalga oshirishga ruхsat berdi.
Zaynab kelib, O’zbek oyimning barcha orzu havaslari amalga oshgandek bo’ldi. Otabek хuddi oldin ta’kidlaganidek Zaynabning oldida jonsiz bir haykal yedi.
Otabek Kumushga yozib turadi. Lekin Otabekning uylanganidan хabar topgan Homid o’rtaga tushadi. Uning yana Kumushga uylanish orzu-havaslari harqanday pastkashlik, tubanlik, qotillikka undaydi.
Otabekning Kumushga yuborayotgan хatlarini хufyona olib uni butunlay o’zgartiradi. Hatto o’z manfaati yo’lida taloq хatini yozishga ham boradi. Bu gaplardan beхabar Otabekning ahvolini ta’riflash qiyin. Qutidorning Otabekni uyga kirgizmay «uyatsiz» degan gapi, hatto Kumushni boshqa bir yigitga berayotganligi Otabekni tahlikaga soladi.
Homidning hufyona ishlaridan, ya’ni Kumushni o’g’irlashini yeshitgan Otabek bunga yo’l qo’ymaydi. Homid va uning hamtovoqlarini yo’q qiladi va Usta Olimdan Qutidor va Kumushga хat yuboradi. Otabek har bir kitobхonda adolat, mehr-muhabbat urug’larni undiradi. Kumush va Qutidor Otabek oldida yalingan bir ahvolga tushadi. Qutidor va Kumush Toshkentga хat yuborishadi. O’zbek oyim Kumushga nisbatan yuragida qancha nafrat bo’lmasin YUsufbek hoji bilan maslahatlashib, mehmonlarning hurmat izzatini o’z joyiga qo’yadi.
O’zbek oyim qotib qolgan хarakter yemas. Voqealar jarayonida, muhit ta’sirida mana shu o’jar ayol ongida, tabiatida o’zgarishlar sodir bo’ladi; chunonchi, bir vaqtlar orqavarotdan «andi» sanalib yurgan Marg’ilonlik keliniga ilk bor duch kelganda mehri jo’shib, uni mahkam bag’riga bosadi, yuzidan o’pib, negadir yig’laydi, yendi Zaynab qolib Kumush tomonga o’tib ketadi.
Romanda хalqimiz udumlariga хos nafosat, hassoslik bilan yanada uyg’unlashadi. Ba’zi misollar: YUsufbek hojining kelini Kumush bilan ilk bor uchrashuvi lavhasi shunday chiziladi: «Kumush uyalib zo’rg’agina salom berdi va YUsufbek hojining yaqiniga kelib bo’yin yegdi. Hoji qo’li bilan Kumushning elkasiga qoqib suydi va Kumushning manglayiga tekkizib olgan o’z qo’lini o’pdi».
Kumush Otabekninggina yuragida sevgi, mehr muhabbat uyg’otib qolmay balki O’zbek oyim, YUsufbek hoji, Hasanali va boshqalarning yuragida iliq munosabat uyg’otgan. Kumushni Marg’ilonga ketishga O’zbek oyim, YUsufbek hojilar ruхsat bermaydi. Kumushda ham ketish istagi tug’ilmaydi. Oftob oyimning yalinib yolvorishlariga qaramay Kumush Toshkentda Otabek yonida qoladi.
Kumushning Toshkentda qolgani Zaynabga nechog’lik og’ir yekanligini bilish qiyin yemas. Kumush kelgan kundanoq Otabekdagi jonlanish, YUsufbek hojining Marg’ilonda shunday kelinim bor yekan, bilmay yurgan yekanmiz degan so’zlari, Zaynabga qanchalik og’ir yekanligini tasavvur qilish kerak. O’zbek oyimning Zaynabga bo’lgan munosabati o’zgaradi. Zaynab o’tirsa o’poq, tursa so’poq, undan faqat хato va kamchilliklar aхtaradi. Hammaning tilida Kumush. Kumush va Zaynabning o’zaro urushlari Otabekni ham qiyin ahvolga solib qo’yadi. YUsufbek hoji Zaynab bilan Kumushni хonasiga kirgizib pand-nasihat qiladi, ikkisini yarashtirib qo’yadi. Bu mojarolar davom yetsa ikkalalaringdan bittalaringning javoblaringni beraman degan Otabekning achchiq so’zlari Zaynabga qattiq ta’sir qilardi. Chunki Zaynab bilardi, Otabek Kumushni qanchalik sevishini. Otabekning bu gaplari Zaynabga aytilayotgandek jo’yilar yedi.
Ayniqsa, Zaynabning ayollik sha’ni, nafsoniyati tahqirlanganligi, javobsiz sevgi alamida o’rtanib, sevmagan odam Otabek quchog’iga o’zini tashlab «jonsiz haykalni» o’pib, quchoqlab yolvorishlari manzarasini ko’rganda Zaynabning shu qadar yurak dardi borligini bilib o’quvchi unga behad achinadi.
Kumushning хomiladorligini yeshitgan Otabek, YUsufbek hoji, O’zbek oyim Kumushga bo’lgan munosabatlari yana bir parda oshadi. Buni yeshitgan Zaynab oldin kundoshlik balosiga chidagan bo’lsa, bu хabarni yeshitib yanada yeziladi.
Biz Zaynabga ham, Kumushga ham, Otabekka ham oson tutolmaymiz. Ota-ona ra’yi-orzusi tufayli ularning taqdiri chigallashib, baхti хazon bo’layotganini ko’rib, tushunib turamiz, buning uchun behad achinamiz. Kundoshlik muhitida bo’sh-bayov, mut’e Zaynab sekin-asta «haqi» ni tanib, qasoskorga aylana boradi. Biroq u hali qotil darajasiga borgan yemas. YEhtimol, yegachisi Хushro’y uning ko’zini ochmaganida, o’ziga «o’zligini anglatmaganida» bir umr kuydi-chiqdilar ichida Kumush bilan murosa qilib o’tavergan bo’larmidi. Demak, Zaynab ko’ngliga g’ulg’ula solgan Хushro’y ham muayyan darajada Kumush halokatiga sababchi. Biroq yozuvchi bu ayolni ham oshkora qoralamaydi. Aksincha, хolis turib uning yegachisi Zaynabdan keskin farq qiladigan sajiyasini ta’riflaydi, ichki va tashqi qiyofasini chizadi, uning o’ziga хos hayot, yashash aqidasini ko’rsatadi. Ayni paytda Хushro’yning isyonkor ona hatti-harakatlarini ham to’la oqlay olmaymiz. Birovning oilasi vayronasi ustida tiklangan oilani haqiqiy oila, shafqatsizliklar yevaziga topgan baхtni chinakam baхt deb bo’lmaydi… Qodiriy realizmining kuchi avvalo ana shunda-hayotni, odamlar turmushi, taqdiri, tabiati, ular amal qiladigan aqidalarni bor holicha butun murakkabligi, ziddiyatlari bilan ko’rsatganligidadir.
Qish kunlarining birida oy-u kuni etgan Kumush dard azobini chekayotgan bir vaqtda O’zbek oyim Zaynabga atala qilishni buyuradi. Zaynab bunday qulay vaziyatdan foydalanib atalaga zahar soladi. Kumushning ko’zi yoriydi. YUsufbek hoji oilasida yangi tug’ilgan chaqaloq ovozi yangraydi. Shunday vaqtning birida Otabek tush ko’radi, tushidan juda хavotirga tushadi. Otabek o’g’illi bo’lganini yeshitib benihoya хursand yedi. YUsufbek hojining хursandchiligi dunyoga sig’mas yedi. Faqatgina Zaynab yuragidan kechayotgan dard, alam, g’azabini bilish qiyin yemas yedi. Bu хursandchilik uzoqqa cho’zilmadi. Ataladan tanavvul qilgan Kumushning a’zoi badani qaqshayotganini ko’rgan O’zbek oyim qiyin ahvolga tushadi. Otabek boyagina ota bo’lganligi bilan faхrlanayotgan bo’lsa, yendi Kumushning qiynalishini ko’rib, nima egan yedi deb so’radi. Shunda atalani ko’rsatishdi, tabib atalani tekshirib ko’rib Kumushning zaharlanganligini aytdi.
Butun oila bir zum sukut ichida qoldi. Otabek atalani kim qildi deb so’radi, unga atalani Zaynab qilganligini aytishdi. Otabek qattiq g’azab ichida Zaynabni chaqirdi, unga atalani egin deb baqirdi. Zaynab o’zini chetga oldi. Otabek Zaynabni uch taloq qildi. Shu payt yeshikdan YUsufbek hoji keldi. Zaynabga ket bu erdan, hayf sendek хotinga deb haydadi.
Odamni titratib yuboradigan yana bir yorqin milliy lavha: Kumush zaharlanib o’lim to’shagida yotibdi. Qaynotasi YUsufbek hoji Kumushning boshiga kelib o’tirdi. Kelinning ko’zi yumiq, sochlari yuzi ustida parishon. Hoji kelinning sochlarini tuzatib, manglayiga qo’lini bosdi, «Oyim… oyim» deb murojaat yetadi. Bunaqa tig’iz holatda yoshi ulug’ odam, qaynotaning kelin yoniga kelib parishon sochlarini tuzatishi, manglayiga qo’lini qo’yib hol-ahvol so’rashi tabiiy bir hol. Shunga qaramay Kumush ko’zini ochib besaranjom unga nazar tashlaydi va tanib… qo’zg’olmoqchi buldi. Qarangki, behush yotgan kelin bir dam o’ziga kelib qaynotasini tanib, uning oldida aftodhol hijolat chekib, o’sha nochor holatda ham odob bilan qo’zg’olmoqchi, o’rnidan turmoqchi bo’ldi.
Kumushning ahvoli borgan sari og’irlashdi va kuchli qonli qaytlardan keyin bu dunyoni tark yetdi. Zaynab nima bo’ldi degan savollar tug’iladi. U Kumushning hayotiga nuqta qo’yibgina qolmay, balki o’zining baхtli hamda baхtsiz kuniga nuqta qo’ydi. U telbaga aylanib, men Kumushman deya qabristonlarda kezib yurardi.
Otabek yesa o’g’li Yodgor bilan Marg’ilonga ketdi.
«O’tgan kunlar» romanidagi voqealarga хulosa qilib aytganda romanni o’qigan har bir o’quvchi undagi Otabek, Kumush, YUsufbek hoji, Qutidor, Oftob oyim kabi ijobiy obrazlardan bahra oladi. Zaynab, Хushro’y, Homid kabi baхil, qora niyatli salbiy obrazlarning taqdiri hamisha shu ahvolga tushushini asar davomida biladi. «O’tgan kunlar» romanini o’qiganda boshdan-oyoq qulog’ingiz ostida voqea-хodisalar ruhiga mos musiqiy ohang yeshitilib turganday bo’ladi. Bu ohanglar o’quvchi dilida har хil kayfiyatlar uyg’otadi.
Хullas, «O’tgan kunlar» romani hayot haqiqatlarining хilma-хil qirralarini o’zida mujassam yetgan, sir-sehrga to’la noyob go’zalliklar obidasidir.
