Didaktik o ‘yinlar.
1 o’yin »Davom ettir»
1 o’quvchi matematik termin aytadi, 2 o’quvchi uning oxirgi harfiga boshqa 1 matematik termin aytacli. o’yin o’quvchilar soni tugaguncha davom eladi. Masalan: ayiana-ayqash-shar-romb-besh-shart-to’rt-teng-gramm-misol-metr-Rene-ellik-kub-binar-riyoziyot-tonna-al-Xorazmiy-yoH-lyambda-arifrnetika-algebra-aksioma-algoritiya-masiyib-va hokazo.
2 o’yin «Do’stingni tanla va masalani yech»
Barcha o’quvchilarga kartochkalar beriladi. Kartochkalarda masala berilganlari
yozilgan. Lekin nimani topish kerakligi yozilmasdan boshqa kartochkaga yozilgan.
Bola qo’shnisini ya’ni masala shartining davomini topishi kerak va masalani 2 kishi boo’ib hamkorlikda ishlab o’qituvchiga topshirishlari lozim.
3 o’yin «Xatoga yo’l qo’yma»
Doskada quyidagi formulalar yozib qo’yiladi.
o:-b2=(a-n)(a+o)
(a+o)2-n2+2ob+b2
3.(n+b)2=a2+2an+o2
(m-o )2=m2-2o m+o2
5.(5+n)2=n+D+81
472-372=(47-o)( oh 37) o
(n-3)( o ^3)=a2-o.
6I2-36O + o +!
o’yin qoidalari: o’qituvchi har 1 komandadan navbat biian 1 o’qituvchini doskaga chaqiradi. Kvadratcha o’rniga shunday son yoki harfni yozingki, natijada to’g’ri tenglik hosil bo’lsin. Hammasini yozib bo’lgandan keyin fonnulalarni diqqat bilan tekshirish taiab qilinadi.
So’ngra o’ng tomonini yopib qo’yib chap tomonini keltirib chiqarish va aksincha taiab qilinadi. Undan keyin esa butunlay formulani yopib qo’yib, uni yozish talab qilinadi.
Topshiriqni ixVg’ri bajarsa 5 bail. to’g ri bajarolmasa 2 ball, tartibni buzganlardan 1 ball ayriladi.
Bu o’yinni 7 sinfda qisqa ko’paytirish formulalarni o’tgandan keyin omil mumkin.
4 o’yin «Loto»
Maxsus konvert ichida kartochkalar toplami va katta karta solinadi va o’qituvchilarga tarqatiladi. Katta kartada 6 ta to’g’ri to’rtburchak, o’quvchilarda esa shti o’lchoydagi 7-8 ta kaitochka beriladi. o’quvchi kichik kartochkadagi misolm yechib javobini chiqaradi va katta kartada turgan son joylashgan to’rtburchak ustini yopadi kichkina kartochkalarning orqa lomonlari bnlashganda birinchibor rasm. chizma, yoki harfni ifodaiaydi. Agar misollar to’g’ri yechilsa bu yaqqol o’qituvchi
ft^y tok^hirfb hahnin^hi mncnk’in
7,86x-2.86x ag_ar x~-;0,4 | ‘ I3,56x+6,44x
| |
0,5-3,4 ‘» | 0.8-5.6 5 | 28,53-0,8 ■ I t; |
4- 1,75 | 34,47-0,9 + 5,53 | 0,9 7.86.2.!4x | Agar x-0,02 |
7 _2_ | 24 [ 22,4 | 36 U |
3 o yin cng zo r msoDiagicn o yini
o’nli kasrlarni qo’shish. ayirish, ko’paytirish. bo’lim mavzularida o’ynash mumkin. o’qituvchi I kun oldin o’quvchilarga og’zaki hisoblashga dior 3-4 ta misollar tuzib kelishni topshiradi.
Darsdasinf3 komandaga ajratiladi. Har 1 komandadan 1 tadan komandani himoya qiladigan ‘»hisoblagich» tanlab olinadi. Qolgan 2 komanda a’zolari 1 komanda «hisoblagich» ga tuzgan misollarini og’zaki hisoblash uchun taklif qiladilar. Bu o’quvchi birontaxato qilsa. shu komandadan boshqa o’quvchi chiqadi va hokazo.
Har 1 tur uchun «hisobtagieh»lar soni kelishib olinadi. Ko’p miqdordagi misolni kam sondagi «‘hisoblagich» yechgan komanda g’olib hisoblanadi «hisoblagichlar» o’rtasida ham musobaqa o’tkazish mumkin.
8 o’yin «Gul yaprog’i» yoki «Quyosh»
Oddiy kasrlar ustida arifmatik amallar mavzisida o’ynash mumkin. Masalan: guruhlar soniga mos gullar doskaga o’rnatiladi. Gullning bargida yozilgan son va uning yaproqlarida yozilgan sonlar ustida amallarni bajarish kerak. Quyosh rasmda ham shu topshiriqlarni bajarish mumkin. Har chizmada tezroq javobni tezroq olgan gnruh g’olib bo’ladi. Hisoblashlarning javoblari doskaga yozib tekshiriladi. Javoblar o’qrtuvchida oldindan boMishi kerak.
6 o’yin «Rassomlar musobaqasi»‘
Doskada quyidagi nuqtalar koordinatalari yoziigan.
(0:0), (-1:1). (-3:1), (-2;3). (-3:3). (-4;6)> (0;8), (2:5). (2:11), (6;10), (3:9), (4:5), (3:0). (2;0), (1 :-7), (3;-8), (0:-8). (0;0)
Agar koordinata tekisligida har I nuqta oldingi kesma bilan tutashtirilsa, malum chizma hosil bo’ladi.
o’quvchilarga bu o’yin yoqadi. Shu topshiriqni icskarisini ham berish mumkin. o’ziftiiz biron chizmani chizib, uning koordinatalarini topish so’raladi. Masalan: 6,7-sinfda bu o’yihni qo’llash mumkin. Fnnksiya, chiziqli funksiya mavzularida.
«Ulug*bek ziji (Ziji Ko»ragoniy)».
«Zij» — forscha «Zik» so’zidan otingan bolib, u «Jadval» degan ma’noni bildiradi.
«Ulug’bek ziji avval fors tilida yozilgan, keyin uni iyosiddin Jamshid al -Koshiy arab tiliga tarjima qilgan.
«Zij»ning birinchi kitobi eralar va turli taqvimlarga bag’ishlangan. Ulug’bekning aytishicha har 30 yilga 11 ta «qabisa yili» to’g’ri keladi.
«Zij»ning ikkincht kitobi matematika va sferik astronomiyaga bag’ishlangan.
«Zij»ning uchinchi kitobi trigonometrik jadvallarga bag’ishlangan. Bu kitobida amaliy astronomiyaga tegishli qism bor. Bunda ekliptikaning ekvatorga og’maligi, osmon yoritgichiarining koordinatorlarini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar kiradi.
Ulug’bek hisobicha ekliptikaning ekvatorga og’maligi 23° 30 ‘ 17 » xatosi o’ 32»
Ulug’bek sayyoralaming yiliik harakati haqida quyidagi maiumotlarni beradi.
Zuhal — Saturn 12″ 13’39» 12° 13’36»
Mushtariy — Yupiter 30 ° 201 34 » 30° 201 31″
Mirix — Mars 191 °, ! 71 15 » 191 °, 17 ‘. 10 »
Zuhro — Venera 224°. 11 32″ 224 °, 17′,30″
Umorud — Merkuriy 53°43’l3″ 53 °43 ‘ 3″
haqida.
6 guruh taqdimoti.
(Ahmad Donish rolidagi o’quvchi quyidagi so’zlarni aytdi.)
Men 1827 yilda Buxoroda tug’ildim. Mening otam Nosir
iwBj^SSsk Buxorodagi kichik madrasalardan birida dars beraredilar.
Men Ahmad Donish barvaqt savod chiqardim. Men riyoziyot.
geometriya, (astronomiya) falak ilmi kabi fanlarni chuqur o’rgana
boshladim. Madrasani tugatgach Buxoro amirining amriga asosan
bir necha yil davomida tib va faisafaga oid qo’lyozma asarlardan
nusxa ko’chirdim.
Men Ahmad Donish Ibn Sino, Umar Xayyom. Navoiy, Fuzuliy va ayniqsa Bedii asarlarini juda qiziqibo’qidim.
Men (astronomiya) falak ilmini Mirzo Abdulfattoh munajjimdan o’rganganman.
Men Peterburgga 1859 yili elchi sifatida borganimda, menga 2 ta jglobus sovg’a qildilar.
Men Ahmad Donish ularni Buxoroga keltirdim va keyinchalik globusdan qanday foydalanish lozimligini izohlab berdim.
Men oy tutilishini qachon boiishini oldindan hisoblab berdim. Men bilan birgalikda Sadriddin Ayniy va ko’pgina madrasada o’qiydiganlar, Mirarab madrasasining tomiga chiqib oy tutilishini kuzatdik. Sadriddin Ayniy bu voqea haqida o’zining «Estaliklar» nomli risolasida yozib qoldirgan. Oy tutilishi aynan Men aytgan vaqtda sodir bo’ldi.
Men astronomiyaga oid qo’lyozmalarimda shunday yozganman. «Agar bilishga harakat qilsak, oy, quyosh tutilishining sabablari bizlar uchun ma’Ium bo’ladi».
1 897 yilda Buxoroda Men vafot etdim. Mcning ilmim asrlar osha mangu qoladi.
y- yo’1
5 guruh taqdimoti. Mirzo Ulug’bek haqida qisqacha biogratlk ma’lumot berdi.
Sohibqiron Amir Temurning tortinchi og’li SHohruh Mirzoning tong’icK o’g’li — Ulug’bek Mirzo 1394 yil 22 mart (hijriy 796 yil 19 jumodul avval oyining 19 yakshanba) kuni.
Iroqi Ajamning Sultoniya shahrida dunyoga keldi. Uning onasi malika Gavharshodbegim Amir Temurning sevimli kelinlaridan bo’Igan (1409 yil 13 tnayda Ulug’bekni otasi Movarounnahr hukmdori etib tayinlaydi. Ulug’bek 15 yoshda edi). Ulug’bekning asl nomi Muhammad Tarag’ay edi. Rasm-rusm, qoida-qonunlarga asosan u onasidan ayrib olinib Temuming katta xotini Saroymulkxonimga beriladi. Bola o’z ota va onasini ahyon — ahyonda bir korardi. SHohruh Hirotning hokimi edi. Temur shu nevarasini yaxshi korar edi. Bobosi qay mamlakatga )’urish qilsa Muhammad Tarag’ay ham undan qolishmas edi. Saroy>.ahli buni sezib xushomadgo’ylik bilan uni Ulug’bek deb atay boshladilar. 1’lug’bek I 8 yoshida Samarqand podshohi bolgan.
Ulug bek hayoti va faoliyatining asosiy sanalari aytildi.
1417 yil Buxoroda madrasa qurildi. Uning peshtoqiga Ulug’bek «Bilimga intilish har bir musulmon erkak va ayolning burchidir» degan so’zlarni yozdirdi.
1420 yil — Samarqandda madrasa qurib bitkazildi.
1427 yil-SHimolga muvaffaqiyatsiz yurish.
1428-1429 — Ko’hak tepaligida rasadxona qurildi. YUlduzlarni kuzatishga kirishildi.
1442 — Lllug’bekning onasi va binoning qisqa tavsifini yozib qoldirgan tarixchi Abdurazzoq rasadxonani kelib kordi.
1449 yilning 27 oktyabri — Ulug’bek qotil tomonidan fojeali o Idirildi.
Ulug’bek va uning rasadxonasi
Ulug’bek 1420 — 1429 yillarda Samarqand yaqinidagi Obi — Rahmat tepaligida rasadxona qurdirdi. Bino 3 qavatli togarak (silindr) shaklida bolib. diametri 46-40 metr. balandligi 30 metrchaedi.
Rasadxona silindr shaklidagi katta va butun bir bino bcTlgan. Bu haqda Zahiriddin Muhammad Bobur ham guvohlik beradi.
Rasadxona haqida tarixchi Abdurazzoq Samarqandiv ham yozgan.
Vaqt o’tishi bilan temuriyiar davlatining inqirozi tutayli Ulug’bek rasadxonasi yiqoldi.
1908 yili rus arxeologi V.L.Vyatkin tasodifan arxiv hujjattarini o’rganayotgan vaqtida rasadxona borligini aniqlaydi.
Rasadxonaning asosiy quroli burchak o’lehaydigan juda ulkan asbob (vertikal doira) dan iborat bolib, uning radiusi 40. 212 metr. yoyining uzunligi 63 metrga teng. Akademik Qori Niyoziy va astronom iyos Jalolovlarning fikricha, bu asbob sekstantdir. Bu asbob bilan quyosh, oy va boshqa yoritgichlarni katta aniqlikda kuzatganlar. Ulug’bek rahbarligida Samarqand astronomiari «Ziji jadidi Ko’ragoniy» astronomiya katalogini yaratishdi. Bu katalog «Ulug’bekning yulduzlar jadvali» nomi bilan ham mashhur.
1949 yili rasadxona o’rniga marmar toshdan yodgorlik o’matildi. 1964 yili esa Ulug’bek yodgorlik muzeyi qurib tugallandi va tantanali ravishda ochildi.Topshiriq: o’zgaruvchilar o’rniga shunday sonlarni yozingkL ular vertikal bo’yicha ham gorizontal bo’yicha ham yozilgan tenglamalarninf ildizlari bo’lsin. Bunday chizmalarni ko’proq tuzulsa o’quvchilami hammasini o’yinga jalb qilish imkoniyati tug’iladi. Bunday rebuslarni ko’proq yechgan o’quvchilar va ularning guruhi g’olib hisoblanadi.
b) Rasmli rebuslar
Izoh. Rebuslarni topish uchun urilgan harfidan keyingi harf olinadi. Undan
keyingisi hisobga olinmaydi.
10 o’yin «Sonli tegirmon»
Rasional sonlar ustida arifmatik amallar mavzusida doir. Tegirmon aylana, doirachalarida rosional sonlar yozilgan. Bu aylanalarni tutashtiruvchi strelkalar ustida esa amallar kcfrsatilgan. Markazdagi aylanadan boshlab strelka yo’nalishiga qarab amallami tashqaridagi aylanaga bajarib, pastga turgan aylanalar ichidagi sonlardan birtasini javob tariqasida olish mumkin.
0—————————————— ^)
11 o’yin «Zanjir»
Kavadrat tenglamalarni yechish mavzusi bo’yicha. Har bir qatorning o’quvchilari tenglama yoki tengsizlikni yeching topshiriqli kartochkani oladi. Birinchi o’quvehi topshiriqni bajargach. orqasida otirgan o’quvchiga uzatadi. bu jarayon oxirgi partada«i o’quvchi yechgancha davom etadi. Tez va kam xato bilan bajargan qalor g’olib hisoblanadi. Birinchi guruh uchun savollar kartochkalari. Tenglamani ycching: 1. 9x2-1 =0 2. l-4y2=0 3.(x+3)(x-4)=l2 4. (x+7)2=t00 5. 4x2-3x=0 6. -5x:+7x-O
Har birta yechilgan tenglama uchun 5 ball, tartib uchun ballar olinadi 12 o’yin «Tenglamani tikla va tuz»
oshqa olimlar bilan birga 7 yil ilmiy tadqiqot va rahbarlik lavozimida xizmat qilib, ilm ahllarining zo’r hurmatiga sazovor bcVIadi. 1017 yilda Xorazm Mahmud G»aznaviy tomonidan bosib olinadi. Beruniy boshqa olimlar bilan birga (Mahmudning asiri sifatida) aznaga jo’hatiladi. Beruniy aznada «Geodeziya» asarini yozadi. Mahmud aznaviy SHimoliy Hindistonni bosib olgach Beruniy bir qancha vaqt Hindistonda yashaydi. LJ yerda «Hindiston» degan asarini yozadi. Beruniyning eng yirik asari bu «Qonuni Mas’udiy» (Astronomiya va yulduzlar bo’yicha Mas’ud qonuni).Beruniy matematikaga oid » Doira vatarini unga ichki chizilgan siniq chiziqning xossasi yordamida aniqlash haqida’» asarini yozgan. Abu Rayhon Beruniy Gaznada (Afg’onistonda) 1048 yilda vafot etgan. Beruniyning 200 asari bor edi, 27 tasi bizgacha yetib kelgan .
3 guruh taqdimoti. ( Ibn Sino rolidagi o’quvchi quyidagilarni so’zlab beradi.)
Men Abu Ali Husayn Ibn Sino 980 yil Buxoroga yaqin
j ->: (Peshko’ tumani hozirgi Ibn Sino nomli kolxoz) Afshona
qishlog’ida dunyoga keldim. Mening to’tiq ismim Abti Ali al -Husayn ibn Abdulloh ibn Sino al — Buxoriy. Otam Abdullo Balxdan bo’lgan. U o’qimishli kishi bo’lgan. o’sha davrda Buxoroda Somoniylar hukmronlik qilganlar. Buxoro poytaxt bo’lgan. Shu bilan birga Sharqda madaniyat Markazi ham
hisoblangan. X asrda Buxoroda lchi o’quv maskanlari ochilgan bunda qur’qh va dindan tashqari medisina. matematika, astronomiya ham o’qitilar edi. Menga quronni otam o’rgatgan. Men 10 yoshligimdayoq arabtilini tnukammal bilib oldini, 16 yoshimda ufug’ hakim, I 8 yoshimda Sharqning buyuk olimi bo»lib tanildim. Men Samoniylar davlatining amiri Nuh ibn Mansurni muvaffaqiyatli davolanganligim tufayli amir o’sha vaqtlarda Sharqda tengi yo’q darajada boy kutubxonadan tbydalanishga ruxsat berdi. Men 1002 yilgacha Aristotel asarlaridan falsafani, Yevklid asarlaridan geometriyani. Ptolemey asarlaridan astronomiyani zo’r qunt bilan o’rgandirn. Qoraxoniylar Buxoroni bosib olgandan so’ng Men Xorazmga (Urganch) ketdini. Qoraxoniylar Sulton Maxmud Xorazimshohdan iyien singari olimlarni Buxoroga qaytarishni talab qildi. IVIen arbga — Rasbiy dengizi sohillari tomon qochishga majbur bo’ldim. Men 35 yil ijod qildim. Meni o’z davrimda Husayn deb ataganlar, sharqda Shayxulrais. arbda Avisenna deb ataganlar. men 1037 yilda Hamadon (Eron) da vafot etgim.
4 guruh taqdimoti.
Al-Farg’oniy so’zining har bir harfiga inatematik termin topgan. A- asos I- litr
F- fazo
a- ayrima
r- radian
g’- goya
o- Outred
n- nisbat
i- iidiz
Beruniy 3. Ibn Sino 4. Al-Farg’oniy 5. Mirzo Ulug’bek 6. Ahmad Donish
Guruhlar
[h6]a) o’quvchilar matematik terminlar harflardan boshqa matematik termin tuzishi
Masalan:
‘■’ Matematika, arifmetika, geometriya, algebra.» .
Metr Yer4 «Chorraha» o’yini.
o’yinda 4 ta o’quvchi qatnashadi. Ular bir-birlariga qarab o’rindiqga o’tiradilar. Ularning bu o’tirishiari chorrahani eslatadi. l-OTquvchi_ matematikdan terminlarni tez-tez aytadi. 2-O’quvchi F-o’quvehi aytgan terminlaming ma»nosi nimaligini so’raydi. 3-O’quvchi l-o»quvchiga matematika fanidan emas, xohlagan mavzuda savol beradi.
4-o’quvchi l-o’quvehiga qarab harxil harakatlar qiladi. o’yinda eng masuliyatli ish 1-o’quvchi zimmasiga tushadi. U 2 va 3—o’quvchining savollariga javob berishi kerak, 4-o’quvchining harakatlarini takrorlashi kerak va ayni vaqtda biladigan kattaliklar nomini aytishi lozim. o’yin 5 minut davom etadi. O yin tugagandan so’nt; bolalardan ularning munosabatlari so’raladi. LMaro’zini qanday hisetadi?
15 «Mozaika» o’yini.
Biror qoida alohida qilib qirqilgan kartochkalarga yoziladi. o’quvchi ularni to»g’ri joylaslitirib qoidani o’qib berishi lozim.
Rasmlar qirqib qoviladi. o’quvchi rasmni birlashtirib o’sha rasmda tasvirlangan narsa haqida gapirishi kerak.
Masalan: Uchburchak. to’rtburchak, aylana, konus.Buxoroning qadimij yoqgorliklari va hokaza rasmlar olinishi munikin. Bu rasmlar orqasida savollar, masala va boshqa qi/iqarli topshiriqlar yozilishi mumkin.
16″o’yIabtop» o’yini.
Sinf 2 guruhga ajratiladi. Bolalar bir-biriga qarab saflanadi. Birinchi guruhdagi lchi o’quvchi Ita matematika fanidan termin aytadi. ikkinchichi guruhdagi birinchi o’quvchi uning oxirgi harfiga boshqa matematika faniga doir terniin aytadi. Agar aytolmasa o’yindan chiqadi. o’yin shunday davom etadi. To oxirgi o’quvchigacha. O’ indan chiqqan o’quvchi o’yin tugagandan song o’z mahoratini ko’rsatadi. Oxirida o’yin haqidagi fikrlar so’raladi.
«Sen bo’shsan» o’yini.
o’yinda 3 ta bola qatnashadi. Boshqaruvchi tomonidan ketma-ket bolaning ismini aytgan holda savollar beriladi. Ular javob beradilar. Mabodo javob bermasa qolgan o»tirgan crquvchilardan so’raladi. Har bir bolaga 5 ta dan savol berilgandan so’ng ular o’yindan chiqarish uchun 1 kishining ismini yozadilar. Agar birtadan to’g’ri kelsa, o’sha o’yin davomida g’olib o’quvchi kimni chiqarish uchun ism aytadi. Keyin bola o’yindan chiqadi. Chiqish davomida nimani bilmadi va bilib olganligi haqida so’zlab beradi.
«Mashina odam» o’yini
Barcha 6 ta yoki 5. 4 tadan bo’lib o’tiigan bolalarga 3 daqiqa vaqt beriladi. Ular 3 minut davomida biror model, shakl, tushunchani OTtoqlariga namoish qilishni kelishib oladilar. Vaqt o’tgandan so’ng har bir guruhga navbat bilan o’zlarini tayyorlagan ishlarini namoish qiladilar. Qolgan bolalar qaysi model , shakl, tushunca haqida ekanligini aytadilar. Masalan: Bir o’quvchi chiqib, ikki qoiini yoyib ktvrsatadi.
Bolalar javoblaridan namunalar keltiramiz. 180 gradusli burchak. Simmetriya, odam boshini koordinata tekisligi deb olsak x-o’qi.
«Meni tushun» o’yini
a) o’yinga 2 o’quvchi taklif etiladi. Birtasi ikkinchisiga qarab biror geometrik figurani tavsiflab beradi. 2chi crquvchi buni nimaligini topadi. Agar topolmasa sinfda o’tirgan qolgan o’quvchilardan so’raladi. Keyin ikkinchi o’quvchiga navbat beriladi. Ikkinchi o’quvchi birinchi o»quvchiga biror boshqa biron geometrik figurani tavsiflab beradi. Birinchi o’quvchi qanday tigura ekanligini aytishi lozim.
b) o’yinda iopishmoq sifatida yoki sheriy misralar bilan biror matematik tushuncha Bolalar nima haqida gap borganiga qarab . nomini topadi.
«Zakovat o’yini»
Bu o’yinrti tashkil etishdan oldin, o’quvchilarga topshiriqlar beriladi. Shu topshiriqlarni a»lo darajada bajarib topshirgan o’quvchilar o’yinga jalb etiladi. Llar (6 o»quvchi) sinf o’rtasida qo’yilgari partaga guruh bo’lib o’tiradilar. Qolgan o’quvchilar tomonidan yuborilgan savollarga javob beradilar. o’yinni bir o’quvchi olib boradi. O»yin orasida musiqali tanaffus ham bcfladi. o’yin 10 bosqichdan iborat bo’ladi. o’yin davomida guruh savolga javob bera olsa, unga ball beriiadi. Agar javob bera olmasa ball savol bergan tvquvchiga beriladi. Zakovatbob savollar:
1. 3 xil rangli gullar bor. 2 tadan nechta guldasta yasash mumkin? Javob: 3 45
Yechimi: Cl — —— = 3′(asar soni nchta bo’lsa) C: = = 45
1-2 I 2
Agar 10 ta har xil gul berilgan boisa 2 tadan nechta guidasta vasab bo’iadi? Javob:204
Yechimi: I: I 2^32-r42+5:+6:+72t8:-i t4+9+1 6+25 ^36 149 1-64+204 3. Diofant( matematik) haqida qabr toshidagi yozuv. She’rsakkiz, sakkizburchak, sonli ifoda, sig’im, surat, sanoq, santimetr.
3-usul:
Fasllar bo’yicha guruhlarga ajratish.
Guruh tuzishning yoMIaridan biri qaysi faslda tug’itganiga qarab saflanishni taklif etishdir. o’qituvchi fasllarni ketma-ket qish, bahor. yoz, kuz deb ataydi. Qatnashuvchilar qishda tug’iigan bo’Isatar 1-bo’lib. chiqadilar va ketma-ket turadilar. Agar bahorda tug’ilgan bo’lsalar 2-bo’lib chiqadilar va hokazo jarayon davom etadi.
Saflangandan so’ng 7 ta qatnashuvchiga musiqadagi notalami aytish taklif etiladi. Ular do, re, mi, fa, sol, lya, si deb aytadilar. qolganlar o’z turgan o’rniga qarab yana 1 marta notalarni takrorlaydi. Qatnashuvchilar soni tugaguncha bu jarayon davom etadi. Barcha bir-birini topib ya’ni do-lar 1 guruh, re-lar 1 guruh. mi-lar 1 guruh va hokazo si-lar 1 guruh bo’lib o’tirishga taklif etiladi.
Guruhlar o»z taqdimotini o’tkazish uchun quyidagi innovasion usulni qo’llash taklif etildi. Har 1 guruhga nota nomi qatnashgan matematik atama topishi taklif etildi.. Do-
doira, dona. miqdor, dodekaedr, doimiy son. Re-
rene, rekord, teorema, differensial, rebus. Mi-
minus, mlsol, minut, ming, rnillion, rmlliard, tnillimetr, milligramm, Al Xorazmiy, Mjrzo Ulug’bek, umumiy, taxminiy. Fa-
Fales, masofa, fazo, fan, Farg’oniy. Pifagor. feraz. grata, alfe. Sol-
misoL sojiq. soHshtirma, soli., fasoL, persol, solnoma. Lya-
ryamda, astrolyabiya, kalkujyator, perpendikulyar. Si-
lbn Sino, simmetriya, doirasiifion, sinus. kosinus, sjgma, ratsional, irratslonal, sistema, aksioma.
Barcha guruhlar yozganlarini spikerlari orqali aytgandan scvng, birinchi yozganingiz guruhingiz nomi deb aytiladi. Guruh o’z taqdimotini o’lkazish uchun kclishadilar. Dars davom etadi.
4-usul:
Guldasta usuli.
Geometrik shakllami 6 tadan kichik kartochkalarda chizib darsdan oldin tayyorlab qoyiladi. Xuddi shu 6 ta geometrik shakllarni kattaroq qogozda chizib qo’yiladi, o’ng’uroq chalinishi bilan kartochkalar o’quvchilarga beriladi. o’quvehi kartochkasidagi chizmaga qarab katta chizmaga chizilgan mos chizmaning yoniga borib o’sha partaga o’tirishi iozim.
Guruh a»zolari o’z joylarini topib o’tirgandan keyin guruh taqdimollarini o’tkazish uchun maslahat qildilar. Bunga 3 daqiqa vaqt berildi. Guruh nomini o’zlari bclgilaydilar. Darslarimizdan birida o’quvehilar gitmhlarini quyidagicha nomiadilar. I. Al-Xorazimiy
9 gacha bo’lgan raqamlardan shunday sonlar hosil qilingki, uiarning 9 ga
bcvlganda, bo’linma: 1,2,3,4,5,6,7,8,9 chiqsin.
9 ga shunday sonni ko’paytiringki. ko’paytma 9 bo’lsin.
Shunday sonni topingki, uning o»z-o’ziga ko’paytmasi 9 bo’lsin.
Shunday sonni topingki, unga 10 ni qo’shgach 10 ga bo’lsin 9 chiqsin.
Qaysi songa 9 qo’shilsa, yig’indi 9 gateng bo’ladi?
Maktablarda 9 oyda boshlanadigan o’quv yili necha oy davom etadi?
Qaysi sondan 19 ni ayirib 9 ga bo’lsak, 9 chiqadi?
2-usul.
Tug’ilgan oylar bo’yicha guruhlarga ajratish.
o’qituvchi navbat bilan oylar nomini aytadi. o’quvchilar ketma-ket doska yoniga chiqib tiziladilar.
I. Yanvar May 9. Sentabr
Fevral 6. lyun 10. Oktabr
Mart ‘■ 7. Iyu! lLMoyabr
Aprel 8. Avgust 12. Dekabr
Bir xil oyda tug’ilganlar ketma-ket turadilar, qatnashuvchilar soni va guruhni nechta kishidan qilishni mo’ljallaganimizga qarab matematikaga oid (matematikadan biror mavzuga oid) terminli atama aytish taklif etiladi. 6 tadan guruh tuzish uchun 1-5 kishi aytgan terminlarni 6-10, 11-15, 16-20, 21-25, 26-30 lar takrorlashi kerak, natijada Ixil .terminlami aytgan 6 kishi 1 guruh va hokazoga ajraladi.
Hosil bo’lgan 5 guruh o’ziga o’tilgan mavzudan nom qo’yadi: Darslarimizdan birida o’quvchilar o’z guruhlarmi quyidagicha nomladi. LUiush. 2. Kasr. 3. Nisbat. 4. Bo’finma. 5. Son.
Guruhlar o’z taqdimotlarini quyidagicha cvtkazdilar. Guruh nomi boshlanadigan hartlga matematik atamalar topgan..
1 guruh taqdimoti. 1. Ulush-
Ulug’bek, Umar Xayom. uch, uzun. uchburchak. usul.
2 guruh taqdimoti. 2. Rasr-
kvadrat, katta, kichik ko’rgazma. kalkulyator. kompyuter, kub, ko’plik, kilogramm.
3 guruh taqdimoti. 3.Nisbat-
nol. nomer, Nyuton, nuqta.
4 guruh taqdimoti. 4. Bo’linma-
baho, bal, bank. betta balandlik, burchak. besh. bir, birlik.
5 guruh taqdimQti. 5. SonBirodar to’xta bir dam Shu qabrning yonida. Yotar unda Diofant So’ngi joy makonida Shu yerda topdi uning Uzoq umri nihoya Qabr toshdagi yozuv Hayotidan hikoya Bolalik umrining Oltidan biri Yigitlik damlari 1/12 Uylandi Diofant Va kutdi farzand. Farzand orzusida Kechganyillari. Besh yil va umrning Yettidan biri Shundagina ollohim Etdi ato bir dilban Ota umrin yarmicha Hayot kcvrmish bu farzand Farzand dog’i olimning .ligar baxring tig’ladi Ayriliq dardida u Achchiq-achchiq yig’ladi o’g’li vafotidan so’ng. 4 yilginayashadi. So’ng o’zi ham slui qabr. Tomon qadam tashladi. Qancha umr ko’ribdi? Shu qabrda yotgan zot, Nechun uning ishlarin Hamon etishadi yot. Birodai’ bering javob. Bu ishing topar savob. Javob:84 Yechimi:
Soatiga 90 mil Tezlik olib neksiya Bir shaharga yo’1 oldi Javob bergil shamsiya Qaytishda u tezlikni Oshirdi 20 maga Bormoq kelmoq o’rtacha Tezlik tensdir qanchaga.
yetti pir
yetti yulduz
yetti yoshdan yetmish yoshgacha
j) yetti og’ayni botirlar va hokazo .
Yetti iqlim mo’jizasi :
Misr ehromlari
Bobil osma bog’lari
Artemida ibodatxonasi
Galikamasdagi dahma
Zevs haykali
Rodosdagi Koloss haykali
j) Iskandar tnayog’i
Dispersiya — oq yorug’likning shisha prizmadan o’tib yetti rangga ajralishi, bular:
qizil
zarg’aldoq
sariq
yashil
havo rang
f) ko’k
j) binafsha
. Ark qurilishi haqida g’alati afsona mavjud. Narshaxiyning «Buxoro tarixi’» nomli asarida aytiiishicha, bu obida osmondagi «Yetti qaroqchi»» yulduz turkumi shaklidagi yettita tosh ustiga qurilgan.
Sharq mamlakatining ko’pisi Navro’z tantanalarini nishonlash-ganda 7 raqatniga qat’iy amal qilingan. An’anaga ko’ra dasturxonga 7 xil «S» harfi bilan boshlanadigan ne’matlar tortilar ekan. Bular :
Sumalak
Seb (olma)
Sabz (maysa)
d; Sanjid (jiyda)
e) Somsa
t) Haft salom j) Sarshir (qaymoq) . Buni qarangki, notalar ham 7 tadan iborat.
Sakkizinchi guruh taqdimoti.
Sakkiz haqida.
Shaxmat taxtasidagi qator va xonalar soni
akkiztadan, sakkiz soatlik ish kuni. To’qqizinchi guruh taqdimoti.
To’qqiz haqida. 9 ga oid 9 topshiriq:
9 gacha boigan raqamlar yig’indisi nechaga bo’linsa 9 chiqadi. 2. 9 gacha bo’lgan raqamlarni shunday tartibda ikkitadan qilib yozingki ularning yig’indisidan nuqul 9 hosil bolaversin.
9 gacha bo’lgan raqamlardan shunday sonlar hosil qilingki, ularning 9 ga
boiganda, bo’linma: 1,2,3,4,5,6,7,8,9 chiqsin.
9 ga shunday sonni ko’paytiringki, ko’paytma 9 bo’lsin.
Shunday sonni topingki, uning o’z-o’ziga ko’paytmasi 9 bo’lsin.
Shunday sonni topingki, unga 10 ni qo’shgach 10 ga bo’lsin 9 chiqsin.
Qaysi songa 9 qo’shilsa, yig’indi 9 gateng bo’ladi?
iVlaktablarda 9 oyda boshlanadigan o’quv yili necha oy davom etadi?
Qaysi sondan 19 ni ayirib 9 ga bo’lsak, 9 chiqadi?
2-usul.
Tug’ilgan oylar bo’yicha guruhlarga ajratish.
o’qituvchi navbat bilan oylar nomini aytadi. o’quvchilar ketma-ket doska yoniga chiqib tiziladilar.
LYanvar 5. May 9. Sentabr
Fevral 6. lyun 10. Oktabr
Mart1‘ 7. Iyul lLNoyabr
Aprel 8. Avgust 12. Dekabr
Bir xil oyda tug’ilganlar ketma-ket turadilar, qatnashuvchilar soni va guruhni nechta kishidan qilishni mo’ljallaganimizga qarab matematikaga oid (matematikadan biror mavzuga oid) terminli atama aytish taklif etiladi. 6 tadan guruh tuzish uchun 1-5 kishi aytgan terminlami 6-10, I 1-15, 16-20, 21-25, 26-30 lar takrorlashi kerak, natijada lxil terminlarni aytgan 6 kishi 1 guruh va hokazoga ajraladi.
Hosil bo’lgan 5 guruh o’ziga o’tilgan mavzudan nom qo’yadi: Darslarimizdan birida o’quvchilar o’z guruhlarini quyidagicha nomladi.-t. Ulush. 2. Kasr. 3. Nisbat. 4. Bo’Iinma. 5. Son.
Guruhlar o’z taqdimotlarini quyidagicha o’tkazdilar. Guruh nomi boshlanadigan harflga matematik atamaiar topgan..
1 guruh taqdimoti. I. l lush-
Ulug’bek. Umar Xayom. uch, uzun. uchburchak. usul.
2 guruh taqdimoti. 2. Kasr-
kvadrat, katta, kichik ko’rgazma, kalkulyator. kompyuter, kub, ko»plik, kilogramm.
3’guruh taqdimoti. 3. Nisbat-
nol. nomer, Nyuton, nuqta.
4 guruh taqdimoti. 4. Bo’linma-
baho, bal, bank. betta balandlik, burchak. besh, bir, birlik.
5 guruh taqdimoti. 5. SonBirodar to’xta bir dam Shu qabming yonida. Yotar unda Diofant So’ngi joy makonida Shu yerda topdi uning Uzoq umri nihoya Qabr toshdagi yozuv Hayotidan hikoya Bolalik umrining Oltidan biri Yigitlik damlari 1/12 Uylandi Diofant Va kutdi farzand. Farzand orzusida Kechgan yillari. Besh yil va umrning Yettidan biri Shundagina ollohim Etdi ato bir dilban Ota umrin yarmicha Hayot ko’rmish bu farzand Farzand dog’i olimning Jigar baxring tig’ladi Ayriliq dardida u Achchiq-achchiq yig’ladi o’g’li vafotidan so»ng. 4 yilgina yashadi. So’ng o’zi ham shu qabr. Tomon qadam tashladi. Qancha umr ko’ribdi? Shu qabrda yotgan zot. Nechununing ishlarin Hamon etishadi yot. Birodar bering javob. Bu ishing topar savob. Javob: 84 Yechimi:
Topishmoq
Ikki qo’shni butun olamni ko’rishar-u, ammo bir-birlarini hech ko»rishmas.(ko’z)
Uchinchi guruh taqdimoti.
Uch haqida
Uch narsani topib bo’lmaydi: sultonning oliy himmatini, daryoning o’z-o’zicha foyda keltirishini. dushmandan sugut (so’zida turishi)ni.
Uch hunar boshqa uch narsa bilan qcfshilmaydi: haqiqat-so’z bilan, shafqat-g’azab bilan, shirin taom- hirs bilan.
Uch so’zining uch xil ma’nosi. Uch — 1,2,3 sanoqdagi son. Uch — ish (o’qish natijasini baholovchi daraja) Uch — parvoz qil, qanot qoq ma’nosidagi da’vat.
Tcrrtinchi guruh taqdimoti.
To’rt haqida
To’rtovlon tugal bcTlsa. unmaganni undirar.
Qadimgi faylasuflar olamdagi jamiki tirik va notirik mavjudotning asosi to’rt unsurdan iborat deb bilganlar, bular suv. havo, tuproq va olovdan iborat. Har to’rt yilda bir qabisa yili kelib unda fevral oyi 29 kundan iborat bo’ladi. Beshinchi guruh taqdimoti.
Besh haqida
Besh yulduzda beshta burchak bor. Uni beshburchak deb atasa bo’ladi. 2. Yer yuzida odamlar istiqomat qiladigan 5 ta qit’a mavjud. 3. Besh baho — a’lo baho.
Oltinchi guruh laqdimoti.
Olti haqida
Oltovlon ola bo’Lsa og’zidagin oldirar. Tortovlon tugal bcvlsa unmaganni undirar.
Yettinchi guruh taqdimoti.
Yetti haqida Yetti o’lchab bir kes. Bir bolaga yetti mahalla ota-ona. Yettining haqi 7 daryoni quritar.
. Qadimdagi odamlar tasavvuriga vaqt tushunchasi asosan. 7 raqami bilan bog’liq bo’lgan. Turmushda oy fazalarning har 7 kunda almashinib turishi, osmondagi 7 o’zgaruvchan sayyoraga asoslanib 7 kunlik vaqt birligi — hafta yaratilgan. Yakshanba — Shams (Quyosh) ; Dushanba — Qamar (Oy); Seshanba — Mirrix (Mars) ; Chorshanba — Utorud (Saturn) : Pashanba — Vhishtariy (Merkuriy) ; Juma Zuhra (Venera) ; Shanba — Zuhal (Yupiter) ; Iboralar:
yetti avlod
yetti pusht
yetti donishmand
Javob: (222:2)-22:2=100
Nima sababdan uylarning tomini yopishda toq sonda ya’ni 1,3,5,7 va hokazo
to»siq (bolor) tashlanadi. Bunga fizikaning qaysi qonunini asos qilib olingan.
Javob; Tomning og’irlik, massalar markazi hisobga olingan.
«Zakovat» sandiqchasi olib kiriladi. Sandiqchada shunday narsa borki uni
greklar Gerkules (muqaddas) tosh deb, xitoyliklar muhabbat toshi deb atashadi. Bu
tosh o’zbekistonda qanday nom bilan ataladi.
Javob: Ohangrabo (magnit). Sandiqcha ichida magnit qo’yiladi.
To’rtburchak shaklidagi tortni uch marta pichoq bilan sakkizta teng bo’lakka
bo’ling.
Javob: gorizantal va vertikaliga qarab tort pichoq bilan kesiladi. o’ng tomondagi
kesilgan tortni olib chap tomondagi kesilgan tort oldiga qo’yiladi va barchasini
pichoq bilan yana bir marta kesiladi va sakkizta teng bolak hosil boladi. Bu
quyidagicha olib boriladi.
Ulug’ allomalardan biri o’zining matematikaga oid asarida shunday yozadi:
«Mening hind hisobiga kiritgan yangiligim shulki bir raqami yoniga bir lialqa.
yani 0 qo?yib uni 10 deb o’qidim»
Bu satrlar kimga legishii.
Javob: Beruniy
Fanga birinchi marta o»nli kasrlarni kiritgan XV asrda Samarqandagi Ulug’bek
rasadxonasida yashagan olim kim?
Javob: Jamshid Koshiy.
1 1. Eramizning v asrida yashagan birinchi matematik olima-ayol kim?
Javob: Gipatiya.
«Sayohat» o’yini.
lOta o^quvchi aylana bo’lib joylashadilar. l-o’quvchi 1 ta matematika faniga oid termin aytadi, 2 — o’quvchi 1- o’quvchi aytgan terminni takrorlaydi va o’zi ham 1 ta aytadi. 3 — o’quvchi 1 va 2 — o’quvchi aytgan terminlarni takrorlaydi va o’zi ham 1 ta qoshadi. O»yin shunday davom etadi. Agar o’yinda biron terminni aytolmay qolgan o’quvchi topilsa uni o’yindan chiqarish kerak. Bu bola o’yin tugagandan so’ng o’z mahoratini namoyish qilishi lozim. o’yin tugagandan so’ng bolalardan o’yinda o’zini qanday his etganligi so’raladi. Llar fanga oid terminlami esda saqlash uchun qanday usuldan foydalanganligi so’raladi. Masalan:
a) «Geometrik fugaralar olamiga savohat». 1 )-aylana 2) -aylana, doira 3)- aylana, doira. uchburchak
4)- aylana, doira. uchburchak, to’rtburchak
5)- aylana. doira, uchburchak, to’rtburchak, trapetsiya
6)- aylana, doira, uchburchak, to’rtburchak, trapetsiya, pomb
7)- aylana. doira. uchburchak, to’rtburchak, trapetsiya, pomb. shar
8)- aylana, doira, uchburchak, to’rtburchak, trapetsiya. pomb, shar. slindir
9)- aylana, doira, uchburchak, to’rtburehak, trapetsiya, pomb. shar, slindir, konus
10)- aylana, doira, uchburchak, to’rtburchak. trapetsiya, pomb, shar. slindir, konus,
kopburchak.
b) «Matematik atamalar olamiga sayohat» deb mavzn qo ‘yiladi.
I) matematika
2) matematika. Fales
3) matematika, Fales. Al-Xorazmiy
4) matematika, Fales, Al-Xorazmiy, arifmetika
5) matematika, Fales. Al-Xorazmiy, ariftnetika, geometriya
6) matematika. Fales, Al-Xorazmiy, arifmetika. geometriya, algebra
7) matematika. Fales. Al-Xorazmiy, arifmetika, geometriya, algebra, Pifagor
8) matematika. Fales, Al-Xorazmiy, arifmetika, geometriya, algebra, Pifagor, Ibn
Sino
9) matematika, Fales, Al-Xorazmiy, arifmetika, geometriya. algebra. Pifagor, Ibn
Sino. Beruniy
10) matematika, Fales, Al-Xorazmiy, arifmetika. geotnetriya, algebra. Pifagor, Ibn
Sino, Beruniy, Acximed.
22.»Ziyraklik» o’yini.
Bn o’yinda o’quvchitar 2 guruhga bo’linib, sinf xonasida bir-biriga qarab tiziladilar. I guruhdagi 1 chi o’quvchi birta matematik termin aytadi. 2 guruhdag ! o’quvchi uning nimaligini aytadi. Keyin 2 guruhdagi 2 o’quvchi matematik termin aytadi. o’yin o’quvchilarning barchasi aytguncha davom etadi. 1 guruhninig 2 chi o’quvchisi nima ekanligini tushuntiradi. o’yin shunday oxirgi oquvchigacha davom etadi. o’yin tugagandan so’ng o’quvchidan o’yinga rnunosabati qandayligi va o’yinda o’zini qanday his qilganligi so’rafadi.
23.»Bingo» o’yini.
Sinf doskasiga yoki katta plakatda quyidagi tartibda fanga doir tushunchalar nomi ozib qo’yiladi. Bolalar soniga mos qilib ko’paytirish ham mumkin. Bolatarga jadvalm daftarlariga chizib olishni taklif qilinadi. o’yinni boshqaruvchi jadvalning kalaklarida yozilgan tushunchalar haqida birma-bir ayta boshlaydi. Bola cvsha katakdagi yozuv ustidan uradi. Qator gorizontal. vertikal yoki dioganal bo’yicha to’lsa o’sha zahoti boia tomonidan bingo deyiladi. Barcha kataklar urilgancha o»yin davom etadi. oliblar rag’batlantiriladi. Masaian: : S=»ab~|»v=sb’v I V^ S~a~ 1 metr | £ _ v;r , j,:
S=ar2 i P a — b+e
o’yinni olib boruvchi katakdagi belgilar nomini har qayerdan aytadi. (yuzani topish formulasi. uchburchak peremetrini topish formulasi. aylana yuzini topish formulasi, uzunlik o’lehov birligi, hajmni topish formulasi…)
So’z boshi.
Matematika kabi og’ir fanga har bir bolaning ham qiziqmasligi tabiiy. o’qituvchining maqsadi esa darsni har xil usullardan foydalanib. bolalarda qiziqish hosil qilish, ulamingyuragida fanga nisbatan mehr-muhabbat uyg’otish. Matematika darslari toliqtiruvchi aqliy mehnat mahsuli, shu sababli o’quvchilarning butun dars davomida qiziqishini saqlash qiyin.
Shu sababli. o’quvchilaming mustaqil fikrlash qobiliyatini va ijodkorligini rivojlantirish maqsadida o’qitishning xilma-xil yangi usullari yuzaga kelyapti. Bu borada o’quvchilarni birgalikda ishlatish katta ahamiyatga ega bo’lib bunda innovasion usullardan foydalaniladi. Darslarda didaktik o’yinlardan foydalanish o»quvchilarni mustaqil fikrlashga, o’rgatadi, ularning diqqatini rivojlantiradi. fanga qiziqishni uyg’otadi.
Quyida biz matematika darslarida qo’llaniladigan ayrim innovasion usullar, didaktik o’yinlarni sizning diqqatingizga havola etayapmiz. Bu ‘ usullardan o»z ish faoliyatingizga foydalanasiz degan umiddamiz.
Mualiif kitobxonlarning qo’IIanma haqidagi barcha fikr va mulohazalarini sidqidillik va mamnuniyat bilan qabul qiladi.
Risola haqidagi fikr va mulohazalaringizni VXTPXQT va MOI tabiiy fanlar kafedrasiga yetkazasizlar deb umid qilamiz.
Guruhlarga ajratish usullari. 1-usul:
Natural sonlar.
5-sinfda natural sonlar bo’limi o’tilgandan keyin, quyidagi usulda o’quvchilarni
guruhiarga ajratish mumkin:l-9 gacha natural sonlar ketma-ketligi i.2,3,4.5.6.7.8.9
yoziladi. o’quvchiiar. parta boshidan shu natural sonlarni aytishadi. 10-o’quvchi
yana birdan boshlab aytadi, 20-o’quvchi ham xuddi shunday. Natijada har bir songa
3 tadan o’quvehi to’g’ri keladi, 9ta guruh hosil qilinadi. Oquvchilar o’z guruhlarini
topib birga o’tirishlari taklif etiladi.
LBir 4.To’rt 7. Yetti
Ikki 5. Besh 8. Sakkiz
Uch 6. Olti 9. To’qqiz
Guruhlar taqdimotini quyidagicha o’tkazdilar.
Birinchi guruh taqdimoti. Bir haqida maqollar I. Birni kessang 10 ni ek. 2. Bir kishi ariq ochar, yuzkishi suvin ichar. 3. Bitta mard butun elni tanitar. 4. Bilagi zo’r birni yiqitsa, bilimi zo’r mingni yengar.
Ikkinchi guruh taqdimoti.
Ikki haqida
Qars ikki qoldan chiqur.
Bir bosh durust, ikkitasi kengashsa yanada yaxshi. 3. Ikki kishi bilgan sir pinhon qolmas. 4. Ikki oyoq ham bir manzilga eltur. 5. Ikki yarim bir butun.
Topishmoq
Ikki qo’shni butun olamni ko’rishar-u, ammo bir-birlarini hech ko’rJshmas.(ko’z)
Uchinchi guruh taqdimoti. Uch haqida
Uch narsani topib boMmaydi: sultonning oliy himmatini, daryoning o’z-o’zicha foyda keltirishini. dushmandan sugut (so’zida turishi)ni.
Uch hunar boshqa uch narsa bilan qo’shilmaydi: haqiqat-so’z bilan, shafqat-g’azab bilan, shirin taom- hirs bilan.
Uch so’zining uch xil ma*nosi. Uch — 1,2,3 sanoqdagi son. Uch — ish (o’qish natijasini baholovchi daraja) Uch parvoz qil, qanot qoq ma’nosidagi da’vat.
To’rtinchi guruh taqdimoti.
To’rt haqida
To’rtovldn tugal bo’Isa, unmaganni undirar.
Qadimgi faylasuflar oiamdagi jamiki tirik va notirik mavjudotning asosi to»rt unsurdan iborat deb bilganlar. buiar suv, havo. tuproq va olovdan iborat. Har trt yilda bir qabisa yili kelib unda fevral oyi 29 kundan iborat bo’ladi. Beshinchi guruh taqdimoti.
Besh haqida
Besh yulduzda beshta burchak bor. Uni beshburchak deb atasa bo’ladi. 2. Yer yuzida odamlar istiqomat qiladigan 5 ta qifa mavjud. 3. Besh baho — a»lo baho.
Oltinchi guruh taqdimoti.
Olti haqida
Oltovlon oia bo’!sa og’,zidagin oldirar. To’rtovlon tugal boMsa unmaganni undirar.
Yettinchi guruh taqdimoti.
Yetti haqida Yetti o’lehab bir kes. Bir bolaga yetti mahalla ota-ona. Yettining haqi 7 darvoni quritar.
. Qadimdagi odamlar tasavvuriga vaqt tushunchasi asosan. 7 raqami bilan bog’liq bo’lgan. Turmushda oy fazalarning har 7 kunda almashinib turishi, osmondagi 7 o’zgaruvehan sayyoraga asoslanib 7 kunlik vaqt birligi hafta yaratilgan. Yakshanba — Shams (Quyosh); Dushanba — Qamar (Oy); Seshanba — Mirrix (Mars); Chorshanb’a — Utorud (Saturn) ; Payshanba — Mushtariy (Merkuriy) ; .Juma — Zuhra (Venera); Shanba- Zuhal (Yupiter) ; Iboraiar:
yetti avlod
yetti pusht
yetti donishmand
Javob:(222:2)-22:2=100
Nima sababdan uylarning tomini yopishda toq sonda ya’ni 1,3,5,7 va hokazo
to’siq (bolor) tashlanadi. Bunga fizikaning qaysi qonunini asos qilib olingan.
Javob; Tomning og’irlik. massalar markazi hisobga olingan.
«‘Zakovat» sandiqchasi olib kiriladi. Sandiqchada shunday narsa borki uni
greklar Gerkules (muqaddas) tosh deb, xitoyliklar muhabbat toshi deb atashadi. Bu
tosh o’zbekistonda qanday nom bilan ataladi.
Javob: Ohangrabo (magnit). Sandiqcha ichida magnit qo’yiladi.
To’rtburchak shaklidagi tortni uch marta pichoq bilan sakkizta teng bo’lakka
bo’ling.
Javob: gorizantal va vertikaliga qarab tort pichoq bilan kesiladi. o’ng tomondagi
kesilgan tortni olib chap tomondagi kesilgan tort oldiga qo’yiladi va barchasini
pichoq bilan yana bir marta kesiladi va sakkizta teng bo’lak hosil bo’ladi. Bu
quyidagicha olib boriladi.
Ulug’ allomalardan biri o’zining matematikaga oid asarida shunday yozadi:
«Mening hind hisobiga kiritgan yangiligim shulki bir raqami yoniga bir halqa,
ya’ni 0 qo’yib uni 10 deb o’qidim»
Bu satrlar kimga tegishii.
Javob: Beruniy
Fanga birinchi marta o»nli kasrlarni kiritgan XV asrda Samarqandagi Ulug’bek
rasadxonasida yashagan olim kim?
Javob: Jamshid Koshiy.
I 1. Hramizning v asrida yashagan birinchi maVematik olima-ayol kim?
Javob: Gipatiya.
«Sayohat» o’yini.
10 ta o’’quvchi aylana bo»lib joyiashadilar. 1-o’quvchi 1 ta matemaiika faniga oid termin aytadi, 2 — o’quvchi I- o’quvchi aylgan terminni takrorlaydi va o’zi ham 1 ta aytadi. 3 o’quvchi 1 va 2 — o’quvchi aytgan terminlarni takrorlaydi va o’zi ham 1 ta qoshadi. o’yin shunday davom etadi. Agar o’yinda biron terminni aytolmay qolgan o’quvchi topilsa uni o’yindan chiqarish kerak. Bu bola o’yin tugagandan so’ng o’z mahoratini namoyish qilishi lozim. O’in tngagandan so’ng bolalardan o’yinda o’zini qanday his etganligi so’raladi. Ular fanga oid terminlami esda saqlash uchun qanday usuldan foydalanganligi so’raladi. Masalan:
a) «Geometrik fugnrahtr olamiga sayohat «. 1 )-aylana 2) -aylana, doira 3)- avlana. doira. Uchburchak
Qator dioganaliga to’ladi. o’quvchilardan biri «bingo» deydi.) o’yin barcha elementlar belgisini aytib tugatguncha davom etadi.
24.»Do’stingni top» o’yini.
Butun sinf o’quvchilariga kartochkalar beriladi. Kartochkalarda o’tgan mavzuni so’raydigan savol va javoblar yozilgan bo’ladi. Bir boshdan savol o’qiladi. shn savolrting javobi kimga bo»lsa javob beradi
25.»Domino» o’yini.
o’yinga 2 ta o’quvchi qatnashadi. Ular xuddi domino cryiniday o’ynaydilar. Faqat dominonig kartochkasida matematika faniga oid savol va javoblar yozil^an bo’Iadi. Birta kartochkada savol, bishqa kartochkaga javobi yozilgan bo’ladi.. Bolalarning vazifasi mos keladiganini topib o»shani ro’para qo’yish. Kartochkalar tugaguncha o’yin davom etadi.
26.»Men kim men» o’yini.
3 ta o»quvchining boshiga so’zlar yozilgan peshonabog’lar kiygiziladi. o’quvchilarning vazifasi peshonabog’ida yozilgan matematika faniga asos solgan olimning nomini topishdir. Ular turli savollar beradilar. o’tirgan o’quvchilar «Ha» yoki «Yqf deb javob beradilar.
27.»Zinama — zina» o’yini.
‘ Bunda bir o’quvchi yoki guruhlarda o’tirgan o’quvlchilar bilan alohida- alohidfl o’yinni tashkil etish mumkin. Bunda savollar oddiydan murakkabga qarab beriladi. Beriladigan bailar ham savolga qarab oshib boradi. Savollar albom varag»ida tayyorlangan xaltachaiarda qo’yiladi.
«Burchaklar» o’yini
Bu o’yinda butun sinf o’quvchilari jalb qilinadi. o’quvchilar 4 guruhga bo’Iinadi,
Sinfning to’rt burehagiga yozuvlar yozilgan plakatlar osib qoyilgan bo’ladi
Yozuvlarda qoyidagilarni yozish mumkin.
1. Nazariyotchilar 3. Fzohlovehilar
Amaliyotchiiar 4. Rassomlar
Burchaklarda nazariyotchilar yechishi uchun masalalar. javob topish uchun savollar qo’.yiladi.
Arnaliyotchilar uchun ainaliy ishlardan namunalar. uiarni bajarish uchun preparadlar qo’yiladi.
Izohlovchilar uchun yozilgan topshiriqlar qo’iladi.
Rassomlarning vazifasi. Burchaklarda qo’yilgan preparadlar va kimyoviy hodisalar rasmini chizish. Guruhlar topshiriqlarni bajargandan so’ng o’zaro o»rin almashtiradilar. 45 minut davomida har bir guruh 4 burchakda qoyilgan topshiriqlami bajarishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
Fizikadan ta’limiy cTyinlar. N.N.Ne’matova Buxoro 2004 yil.
Guruhlarni tashkil etishni interfao) metodlari. N.N.Ne’matova Buxoro 2006 yil.
Matematika fanidan darsliklar 5-9 darsliklar. Toshkent 2005 yil.
Didakticheskiye igri na urokax matematike. V.G.Kovolenko. Moskva
«‘Prosvisheniye». 1990
Beruniy asarlarida maktabbop masalalar. S.Ahmedov, . ZLOtajonov,
A.Abdurahmonov «o’qituvchr nashriyoti Toshkent-1975 yil
Matematik tafakkur gulshani. Anvar Hayitov Buxoro-1994 yilT»
