Gidrosferani muxofaza kilish
R Ye J A :
15.1. Gidrosfera tug‘risida tushincha va uni muxofazasi.
15.2. Okava suvlar va ularni tozalash usullari.
15.1 Gidrosfera tug‘risida umumiy tushincha
va uni muxofazasi
Yer sharidagi suvning umumiy xajmi 1400 mln kub. km ga teng bulib, uning atiga 3%ni chuchik suvlar tashkil kiladi. Insoniyat ishlab chikarishda, kishlok xujaligida, katta mikdorda suvni isteomol kiladi.
Canoat ishlab chikarish korxonalarida,kishlok xujaligida, maishiy xizmat korxonalarida xosil bulgan suvlar okava suvlar deyiladi.
Tabiatda suv 3 xil agregat xolatida buladi:kattik(muz), suyuk(suv), va gazsimon (bug‘) xolatida. Suvtirik organizimlarning asosiy ajiralmas kismi xisoblanadi. Suvsiz xayot bulmaganidek, BMTning sog‘likni saklash kumitasi maolumotlariga asosan xozirda 80% dan ortik kasaliklar suvlarni sifatsiz bulganligidan, sanitar-gigenik normalarni g‘uzilishidandir. Yer yuzida 2milyart kishi-chuchik suvga bulgan extiyojini koniktirmaydi. Kishlok joylarda 13% gina kalanizatsiya bor xolos, 29% ni sanitar-gigenik xafsiz suv taminoti sistemasi bilan taominlanmagan. Gidrosfera-okean, dengiz, daryo, kul, botkoklik va yer usti suvlaridan iborat okean va dengizlar yer yuzining 3/4 kismini egallab 94% suvni tashkil etadi. Kolgan 6% ti yer osti suvlari (shur, chuchik), muzliklar, kul, daryo va boshkalar.
Kimyo sanoatida suv-xomashyo, erituvchi reaksion muxit, ekstragent, apsalbent sifatida, moddalar, uskunalarini sovitish va isitishda, tayyor maxsulotlarni va uskunalarni yuvishda ishlatiladi. Texnologik jarayonlarda ishlatilgan suv turli xil moddalar bilan ifloslanadi.
Masalan, mineral ug‘itlar kislota, ishkor va tuzlar bilan ifloslanadi: neftni kayta ishlash korxonalarining suvlari neft maxsulotlari yog‘, moy, finol, spirt — aktiv moddalar bilan ifloslangandir: plastmassa buyumlarini ishlab chikarish korxonalarining suvlari tarkibida monamerlar, yukori-molekular, birikmalar, sakich va xakazo moddalar bor. Okava suvlarning ifloslik darajasi kuyidagi kursatkichlar orkali aniklanadi:
1). Organametik kusatgichlar (rangi, xidi, mazasi, tekisligi va x.k.)
2).Fizik kimyoviy kursatkichlar (rn, temperatura, elektroutkazuvchanlik, suvning kattikligi, kovishkokligi, zichligi, sirt tangligi va x.k.)
3). Erigan organik va onarganik moddalarning mikdori, kislorodning kimyoviy (XPK) va biokimyoviy (BPK) sarflanishi.
4). Kolloid, mayda va yirik dispersli zarrachalarning mikdori.
Okava suvlarning bir necha sinflanishi mavjuddir. Iflos suvlarning effektiv tozalash siniflanish — bu L.A. Kulpskiy sinflanishdir. Ushbu sinflanishga binoan suvlar 4 guruxga bulinadi:
1- gurux suvda erimaydigan yirik dispersli zarrachalari bilan ifloslangan suvlar, zarrachalar kattaligi 10-3-10 -7m
2- gurux suvda erimaydigan mayda dispersli va koloid zarrachalari bilan ifloslangan suvlar, zarrachalar kattaligi 10-9-10-9m.
3- gurux suvda erigan organik moddalar bilan suvlar.
4- gurux suvda erigan onorganik moddalar bilan ifloslangan suvlar (kislota, ishkor,tuzlar).
15.2 Okava suvlar va ularning tozalash usullari
Okava suvlarning xar bir guruxiga uziga xos tozalash usullari mavjud bulib, ula kuyidagi guruxlarga bulinadi:
1). Mexanik tozalash usullari (tikdirish,filptrlash, sentrfugalash:
2).Fizik-kimiyoviy usullar (fiotatsiya, adsorbsiya, flokulyatsiya, koagulotsiya, eksgraksiya, ion almashinishi usuli).
3).Kimyoviy usullar (netrallash, oksidini kupaytirish, termoopsidilash).
4). Biokimyoviy usullar-tirik organizimlar organik ifloslantiruvchi moddalarning ozika sifatida istoemol kilishga asoslangandir.
Yukorida keltirilgan usullar 2-guruxga bulinadi: regenerativ usullar ifloslantiruvchi moddalarini suvdan ajratib olib ularni kayta ishlatishga asoslangan; destuktiv usullar esa shakillantiruvchi strukturasini buzib yuborib zararsizlantirishga asoslangandir.
Yirik dispersli zarrachalarni suvdan ajratib olish uchun kupincha mexanik usullarni kullaniladi, yaoni tikdirish, filptirlash, sentrofugalash. Fizik kimiyoviy usullardan esa-flotatsiya kullaniladi.
Tikdirish usuli zarrachalarni og‘irlik kuchi taosirida chukmaga tushish jarayoniga asoslangan bulib, u zarrachalarning zichligi birdan kup bulgan moddalar uchun ishlatiladi.
Ishlab chikarikarishdan kullanilayotgan tikdirish aparatlari konsturksiyasi elektr jixatidan kuydagilarga bulinadi:
1. Gorizontal
2. Vertikal
3. Radikal
Tikdirish usullari kamchiligi shundan iboratki,mayda zarrachalarni tindirib olish uchun okava suv uzok vakt davomida tikdirishga turishi kerak.Bundan tashkari tikdirgichlarning uzi kupol va katta inshoat bulib,katta maydonlarni egallaydi.
Okava suvlarni mayda va yirik dipersli zarrachalardan tozalanishning samarali usullaridan biri — filptrlashadi.
Filptrlash ikki turga bulinadi.
1) tuzlilik
2) katlamli
Tusik sifatida metal list va setkalar xamda gazlamali tusiklar ( ipak, paxta, ipak gazlamalardan) kullaniladi.
Dona-dona kattalashli filptrlarda kum, shag‘al, konus, karshilik uzok va xakazo ishlatiladi.
Filptrlovchi material yukori darajada govaksimon bulishi kerak, xamda yedilirishiga karshi mexanik barkaror suvdagi moddalarga karshi kimyoviy barkaror bulishi shart.
Filptrlash usulini kamchiliklari shunlan iboratki, filptrlovchi tusiklarni vakti-vakti bilan tozalab turish kerak, undan tashkari material yirtilib ishdan chikishi mumkin. Okava suvlarni yirik va mayda disperslik zarrachalardan flotatsiya usuli bilan tozalash — “zarracha — xavo puffagi” kompleksini xosil kilish, ushbu komplekslarni suv yuzasiga chikishi va kupik kavati suv yuzasidan ajratib olishga asoslangandir.
Ushbu jarayon maxsus apparat — flotatorlarda amalga oshiriladi.
Adabiyotlar
1. S.B.Belov. Oxrana okrujayuuyey sredk. M.: Vksshaya shkola, 1991.- 147s.
2. P.Baratov. Tabiatni muxofaza kilish va uzgartirish. Toshkent: Ukituvchi, 1980. – 176 s.
3. D.P.Nikitin. Yu.P.Novikov Okrujayuuaya sreda i chelovek.
M.:Vksshaya shkola 1980.-240s.
4. Yu.V.Novikov, R.U.Beknazov. Oxrana okrujayushey sredk
Toshkent: Izd. poligrafoboedeniye im. Ibn Sina. 1992.-201s.
5.V.A.Stepanov. Oxrana prirodk — tekst leksiy. Leningrad:1983.- 198s.
6. Yu.V. Novikov. Priroda i chelovek. M.: Prosveuyeniye, 1991.-188s.
7.N.Jabborov. Ximiya va atrof muxit. Ukuv kullanma.Toshkent: Ukituvchi, 1992.-154s.
8.A.B.Losev. Sotsialnaya ekologiya/ Uchebnoye posobiye. M.: Izd.Prosveuyeniye, 1998.- 222s.
9.T.A. Alimov, A.A.Rafikov. Ekologik xatolik saboklari. T.: Uzbekiston, 1991.-176s.
10. O.Abdullayev, Z.Toshmatov. Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga.T.: Uz. R. FA Fan nashiryoti, 1992.-99s.
11. Yu.Shadimetov. Ishtimoiy ekologiyaga kirish. T.:Ukituvchi, 1994.- 175s.
12. A.Otaboyev, M.Nabiyev. Inson va biosfera. T.:Ukituvchi, 1995. 76s.
13. S.S.Sadaminov. Osnovk oxrank okrujayushey sredk T.: Ukituvchi, 1989.-139s.
14.Ch.P.Laptev. Oxrana atmosferk. Tomsk: Izd. Tomskogo Universiteta. — 1987. – 254s.
15. G.V.Stadnitskiy. Ekologiya. M.: SP Ximizdat- 1999. – 201s.
16. A.K.Brotskiy. Kratkiy kurs obuyey ekologii. M.: SP Ximizdat, 2000. – 96s.
