Bolalar psixologiyasi ma’ruzalar matni

Mavzu:Bolalar psixologiyasi predmedi.

Reja

1.Bolalar psixologiyasi predmeti.

2.Bolalar psixologiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi.

3.Bolalar psixologiyasi tarixi.

Umumiy psixologiya fanining bir qancha sohalari bo’lib,ulardan biri-bolalar psixologiyasi va pedagogic psixologiyadir.Shuning uchun bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyadan ajralib chiqqan.Bolalar psixologiyasi mustaqil fan sifatida bolaning tug’ilgan paytidan boshlab voyaga etguncha bo’lgan davridagi psixik taraqqiyotni o’rganadi.Bundan tashqari,bolalar psixologiyasi muayyan yoshdagi bolalarga xos umumiy psixologik xususiyatlarnigina emas,balki har bir bolaning shaxsiga xos bo’lgan individual xususiyatlarni ham o’rganadi.Shuning uchun maktabtagi ta’lim-tarbiya ishlari asoslanadigan fanlar orasida bolalar psixologiyasi alohida o’rinda turadi.

   Bolalar psixikasining taraqqiyotini ilmiy kuzatishga dastlab mashxur tabiatshonoslardan Charl’z Darvin yo’l ochdi.Charl’z Darvin bola psixikasining taraqqiyotini kuzatishga doir o’zining kundalik xotira tipidagi asarini nash etgan edi.Psixikaning eng yuksak bosqichi bo’lmish ong masalasiga kelsak,ong uzoq evolitsion taraqqiyot natijasi sifatida faqat insongagina xosdir.Ong ijtimoiy-tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishi hamda til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatda bo’lishi natijasidir.Demak,ongning birinchi xarakteristikasi unig turli bilimlar yig’indisidan iborat ekanligidir.Ongning ikkinchi xarakteristikasi odamning o’z-o’zini anglash protsessida namoyon bo’ldi.Odam tirik mavjudodlar tarixida birinchi bo’lib ob’ektiv olamdan ajralib chiqdi va o’zini tevarak-atrofdagi muhitga qarama-qarshi qilib qo’ydi.Ma’lumki,odam har doim biror bir faoliyatda bo’ladi.Har qanday faoliyatning esa o’z maqsati va motivlari bo’ladi.Faoliyatda kirishishdan oldin maqsad va motivlarni belgilash ongning uchinchi xarakteristikasi hisoblanadi.Bolalar psixologiyasi turli yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyot qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berishi kerak.Bolalar psixologiyasi I.P.Pavlovning oily nerv faoliyati haqidagi ta’limoti asosida turli yoshdagi bolalar psixik proseslari va xususiyatlarining nerv-fiziologik asoslarini o’rganishi kerak.Ana shu asosiy vazifalari bilan bir qatorda bolalar psixologiyasi yana bir necha muxim masalalar bilan xam shug’ullanadi.Masalan,bolalar psixologiyasi-bolalar psixik taraqqiyotiga aktiv ta’sir qiluvchi omillarni aniqlab beradi.Bolalar psixologiyasi bu vazifalarni hal qilar ekan,buning bilan u tarbiyachilarning va ota-onalarning ta’lim-tarbiya yuzasidan olib boradigan ishlarini ilmuy asosda tashkil qilishga yordam beradi.

          Bolalar psixologiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi.

    Bolalar psixologiyasi bir qancha fanlar bilan uzviy aloqada bo’lib,bu fanlar qo’lga kiritayotgan faktlardan,qonuniyatlar hamda kashfiyotlardan keng foydalanadi.Bolalar psixologiyasi ta’lim-tarbiyaning maqsadi,yo’l-yo’riqlari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi.Lekin shuning bilan birga bolalar psixologiyasi pedagogika faniga ham yaqindan yordam beradi.Bolalar psixologiyasi bir qator biologic fanlar bilan,birinchi navbatda,bolalar anatomiyasi hamda fiziologiyasi bilan bo’g’liqdir.Bu fanlar bolaning yoshi ulg’ayishi bilan yuzaga keladigan anatomic va fiziologik o’zgarishlar haqida ma’lumot beradi hamda psixik taraqqiyot yo’lini ilmiy tushunishga yordam beradi.Bolalar psixologiyasi bolalar gigienasi,bolalardagi kasalliklarni o’rganuvchi pediatriya va bolalar psixopatalogiyasi bilan ham bog’liqdir.Bu fanlar bolalar psixik tarqaqqiyotining normal borayotganligini chuqurroq bilish va normal taraqqiyotdan burilish sabablarini anglash imkoniyatini beradi.Bolalar psixologiyasi bolalar adabiyoti bilan ham ma’lum darajada aloqadordir. Bolalar psixologiyasi bolalarning shaxsiy xususiyatlarini o’rganishda tushuntirishda bolalar adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi.

Bolalar psixologiyasi tarixi.

    Psixologiya tarixi-bu avvalo insoniyat tomonidan hayvonlarga va insonga xos bo’lgan psixik hayot hodisalari haqidagi bilimlarning asta-sekin to’planib boorish tarixidir.Insonning o’z-o’zi  haqidagi bilimlarni to’plab hamda chuqurlashtirib borishidir.Albatta, psixologiya tarixida turlicha qarashlar va yo’nalishlar bo’lishiga qaramasdan,bu fanning predmati,ya’ni hayvon va insonlarga xos bo’lgan psixika,psixik hayot birdaylicha qolaveradi.Tarixiy jihatdan psixologiyaning o’rganish predmeti emas,balki shu predmetni tushunish,psixik hayot mohiyatini tushunish o’zgarib keldi.

    Psixologiya predmetini tushunishdagi muhim o’zgarishlar,yangi psixologik tekshirish metodlarining yaratilishi hamda ularning keng tatbiq qilinishi,ilmiy-falsafiy tafakkurning umumiy yo’nalishi psixologiya fanining tarixiy taraqqiyotidagi xususiyatlarni belgilab berdi.

2-mavzu:Bolalar psixologiyasi metodlari.

                        Reja

1.Bola ruhini o’rganishning metodologik prinsiplari.

2.Bolalar psixologiyasini o’rganish  metodlari.

 Bolalarning yoshoga muvofiq rivojlanishini o’rganish ishlarida psixologlar oldida bolalar psixikasining rivojlanishini tekshirish metodlarini,ularning yoshiga xos xususiyatlarini aniqlash metodlarini ishlab chiqishdek yana muhim bir vazifa turadi.   Har bir fanda o’z predmetining mazmuniga qarab,bir qancha metodlar qo’llaniladi.Zarur bo’lgan faktlarni qidirish,ularning sodir bo’lish sabablarini aniqlash va isbotlash ilmiy tekshirish metodlari vositasida bajariladi.Bu narsani ta’kidlab o’tish kerakki,barcha fanlarning yagona metodi dialektik materialism metodologiyasidir.Barcha fanlarning xususiy metodlari shu metodologiyaga asoslanadi.

     Bolalar psixik hayotiga oid qonuniyatlarni o’rganuvchi bolalar psixologiyasi ham dialektik materialism metodologiyasiga asoslanadi va boshqa hodisalarga nisbatan o’rganilishi ancha qiyin bo’lgan nozik psixologik hodisalarning asli mohiyatiga ilmiy asosda bilib olishi mumkin bo’lgan bir narsa deb qaraydi.Dialektik materializm prinsiplariga asoslangan bolalar psixologiyasi murakkab aks ettirishdan iborat bo’lgan sub’ektiv hodisalarni ularning ob’ektiv sabablari bilan birgalikda,ya’ni tirik materiyaning eng murakkab turi bo’lgan miyadagi fiziologik proseslar hamda kishining butun psixikasi,ongida aks etadigan jamiyatning moddiy negizi,undagi konkret ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan birgalikda o’rganadi.Bolalar psixologiyasi murakkab psixik taraqqiyot qonuniyatlarini o’rganishda determinism,ya’ni narsa va hodisalarning sababiy bog’liqligi prinsipiga asoslanadi.

     Ma’lumki,bolalar psixologiyasi va pedagogic psixologiya umumiy psixologiyaning asosiy metodlaridan foydalanadi.Umumiy psixologiyaning asosiy metodlari kuzatish va eksperiment metodlardir.Bulardan tashqari,bir qancha yordamchi metodlar ham bor(suhbat metodi.faoliyat mahsullarini o’rganish metodi,anketa metodi va boshqalar).

  Modellashtirish metodi. Model o’rganilayotgan biron psixik hodisalarning yasama andozasi hisoblanadi.Boshqa metodlardan modellashtirish metodining farqi shundaki,bu metod yordamida ayrim psixik proseslar bevosita emas,balki bavosita ya’ni model yoki vosita bilan o’rganiladi.Biroq psixik prosesning (ko’rsh,eshitish,taktil sezgilari kabi) modelini yuzaga keltirish uchun shu psixik proses haqida chuqur va to’la bilimlarga ega bo’lish talab qilinadi.Shuning uchun modelning mukammal va adekvat (ya’ni o’rganolayotgan ob’ektga nihoyatda o’xshash) bo’lishi ko’p jihatdan  o’rganilayotgan psixik proses haqidagi bilimlar darajasiga bog’liqdir.

3-mavzu:Bola psixik rivojlanishining asosiy qonuniyatlari.

                                   Reja

1.Psixik rivojlanish nazariyalari.

2.Muhitning bola psixikasi rivojlanishiga ta’siri.

3.Nasliy xususiyatlari,organizmning tug’ma imkoniyatlari psixik rivojlanish omili sifatida.

   Bola psixikasining rivojlanishi o’ta murakkab va qarama-qarshiliklarga ega bo’lgan prosesdir,har qanday boshqa rivojlanishdagi kabi,bunda ham miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlariga,o’tishlarga,”sakrashlar”ga olib keladi.Masalan,bolada so’z boyligining asta-sekin ortib borishi tilning Grammatik qurilishini egallashga,ayrim xatti-harakatlar va yurish-turishlarningko’p marta takrorlanishi esa shaxsda muayyan ko’nikma,odat,qat’iy xususiyatlar kabilarning shakllanishi bilan yakunlanadi.Bola psixikasi rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlariga,birinchidan izchillik integratsiyasini, ya’ni bolaning dastlabki tarqoq psixik holatlarini shaxsning barqaror psixik xislatlariga,muayyan hodisalarga nisbatan ayrim-ayrim qarashlarni yaxlit dunyoqarashga birlashtirish;ikkinchidan,bola shaxsidagi ayrim proseslar,funksiyalar va xislatlarning notekis rivojlanishining;uchinchidan,ba’zi funksiyalar kamchiliklarni boshqa funksiyalar bilan tp’ldirilishini(kompensatsiya) ta’minlovchi plastikliknikiritish mumkin.Bola psixikasining integratsiyasi,masalan,alohida predmet va hodisalarni to’liq idrok qilish asosida kuzatuvchanlikning,ayrim mehnat topshiriqlarini mehr-muhabbat bilan bajarish asosida mehnatsevarlikning shakllanishiga yaqqol namoyon bo’ladi.

    Psixika rivojlanishining notekisligi hayotning hamma davrlarida sodir bo’lish mumkin.Masalan,maktabgacha yoshda ayniqsa nutq,o’smirlik yoshida bilishga qiziqish,ilk yigitlik yoshlarda mantiqiy (logik) tafakkur va hokazolar jadallik bilan rivojlana boradi.Qator psixologlar aniqlashiga ko’ra,bola psixikasi rivojlanishida asosiy ichki harakatlantiruvchi kuchlar avvalo quyidagilar hisoblanadi:

eski,ya’ni allaqachonlar erishilgan imkoniyatlar bilan yangi ehtiyojlar  o’rtasidagi ziddiyatlar;

eski va yangi xulq shakllari o’rtasidagi ziddiyatlar;

real hayotning mazmuni va uning bola ongida aks etish shakllari o’rtasidagi ziddiyat.

Sanab o’tilgan ziddiyatlar ustida qisqacha to’xtalib,misollar keltiraylik.

     Endigina tug’ilgan bola yangi qo’zg’atkichlarga nisbatan orientirovka reaksiyalariga ega bo’ladi.Mana shularning fiziologik asosida keyinchalik qiziquvchanlik,bilishga qiziqish,o’zi uchun ma’lum bo’lgan hamma narsalarni shaxsiy faoliyat doirasida qo’shishga intilish kabi xislatlar rivojlanib boradi.Bolaning yurish-turishlari va xatti-harakatlari,odatda dastlab taqlidiy xarakterda bo’ladi,ya’ni u kattalarning  xatti-harakatlari va yurish-turishlaridan nusxa ko’chiradi.

     Shunday qilib,bolaning psixik rivojlanishi-bu shaxsda mavjud bo’lgan proseslar va xususiyatlarning takomillashuvi.shuningdek,ular asosida yangi,yanada yuksakroq sifatlar va xususiyatlarning shakllanishidir.

  Psixikaning rivojlanishi shaxs aktivligi.ya’ni bolaning faoliyati protsesida ijtimoiy muhit va tarbiyaning hal qiluvchi  ta’sirida sodir bo’ladi.Psixikaning rivojlanishi to’qtovsiz yuzaga keladigan ichki ziddiyatlarning hal qilinishi tariqasida sodir bo’ladi.Yukak  nеrv faoliyatining tipii va tеmpеramеnt xuusiyatlari  naslga utishi mumkin. Lеkin tarbiyaga karab ,yuksak nеrv faoliyati( tеmpеramеnt )ning  bir tipii asosida xaraktеrning  turli bеlgilari  xosil bulishi mumkin.

 Irsiyatning kobiliyatlarga daxli bor. Xosil bulgan kobiliyatlar  emas ,balki bulgusi kobiliyatlarning shart sharoiti yoki ,anatomik fiziologik kurtaklari naslga utadi.Ammo kurtaklarning  uzi kobiliyatga  aylana olmaydi. Kurtaklarni  bulik  yaxshi donga uxshatish mumkin .Don yaramas tuprokka tushganda  kukarmasdan  chirib kеtishi mumkin.Ijtimoiy –tarixiy sharoit  va tarbiya sharoiti nokulay bulsa , kurtaklar kobiliyatga aylanmay kolishi mumkin.Yukorida  aytilganlaridan kuyidagi xulosalarni chikaramiz:1Irsiyat  takdirni bеlgilaydigan kuch emas;

Irsiyat bеetibor koldirilmay  xisobga olinishi lozim;

                3.Irsiyatning  u yoki bu kurinishlari ijtimoiy tarixiy xayot sharoitiga, bolalarni ukitish va  tarbiyalash sharoitiga boglik.

   Bolalarning usib kamolga еtishini  xarakatga kеltiruvchi ikkinchi kuch (faktor) ijtimoiy muxitdir.(Muxit) tushunchasi ikki ma’noda ishlatiladi.Kеng ma’nodagi (muxit)suzidan insoniyatning  butun xayot sharoiti:tabiiy gеografik  va ijtimoiy tarixiy sharoiti tushuniladi.Tor ma’nodagi ‘muxit’ suzidan kupincha  oilaviy turmush sharoiti,tеvarak–atrofdagi ijtimoiy xayot tushuniladi.  Shunday kilib, ijtimoiy  muxit bolalar psixikasining tarakiy etishiga ta’sir kursatadi, lеkin muxit uzgarmaydigan bir narsa emas. Jamiyat xayotining ijtimoiy –tarixiy sharoiti uzgargan sari, bola yashayotgan ijtimoiy muxit xam uzgarib boradi. Shaxsdagi barcha psixik xususiyatlarning, ijodiy aktivligining rivojlanish manba’lari uning tеvarak-atrofidagi ijtimoiy muxitda, jamiyatdadir. Odamning psixik xususiyatlari uning xayoti davomida, ya’ni ontogеnеtik tarzda yuzaga kеladi; bu xususiyatlarning tarkib topishi va rivojlanishida odamning ijtimoiy tajribasi uning xayot va faoliyat sharoitlari, talim vatarbiya еtakchi, xal kiluvchi rol uynaydi, dеb urgatadi. Muxit kеng ma’noda olganda ma’lum maksadga karatilgan ta’lim va tarbiya azaldan bеrilgan gеnеtik jixatdan kat’iy bеlgilangan nimanidir namoyon kilish uchun sharoitgina bulib kolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkip toptiradi.

   Ikkinchidan, psixikaning rivojlanishi okibat natijada tashki sharoitlarga, tashki ta’surotlarga boglikdir. Lеkin bu rivojlanishini bеvosita tashki sharoitdan va tashki vaziyatdan kеltirib chikarib bulmaydi.

   Uchinchidan, odam aktiv mavjudot sifatida uzi xam ongli ravishda uz shaxsini uzgartirishni, ya’nit uz-uzini tarbiyalash bilan shugillanishi mumkin.

   Manna shu yukorida bayon kilingan xama fikrlardan shunday xulosa chikarish mumkinki, bir xil tashki sharoit, bir xil muxit, turli bolalarga, usmirlarga yigit va kizlarga turlichata’sir kursatishi mumkin. Psixik tarakkiyotning faktorlari, shu jumladan,ta’lim va tarbiya sharoitlari xilma-xil va kup kirralidir. Biz yukorida aytib utganimizdеk, bu faktor va sharoitlar turli bolalarga turlicha ta’sir kilishi mumkin.

   Oxirida shunday xulosa chikarish mumkinki, odamning (bolalarning, ukuvchining) sotsial tashkil topgan va stumullashtirilgan faoliyati uning psixik rivojlanishining asosi, vositasi xamda sharoitidir.

   Tabiiy xususiyatlar tarakkiyotni xarakatga kеltiruvchi kuch emasligiga karamay, psixik tarakkiyotga ma’lum darajada ta’sir kursatadi.

   Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar tarakkiyotining turli rollarini va ususllarini bеlgilab bеradi. Inson nеrv sitеmalarining xususiyatlari uz-uzicha shaxsning xеch kanday psixik xususiyatlarini bеlgilamaydi. Xеch bir normal bola dadil yoki kurkok, irodali yoki irodasiz, mеxnatsеvar yoki yalkov, intizomli yoki intizomsiz bulib tugulmaydi. Agarda tarbiya tugri tashkil kilinsa, nеrv sistеmasining istalgan tipii asosida xaraktеrning bircha ijtimoiy xislatlarini xosil kilish mumkin.

   Ikkinchidan, tabiiy xususiyatlar odamning biror soxada erishgan yutuklari darajasiga xam ta’sir kilishi mumkin. Masalan, kobiliyat kurtaklarida tugma individual farklar buladi. Shu sababli ba’zi odamlar boshka odamlardan ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jixatidan ustun turishlari va shuning bilan bir paytda bir faoliyat turini egallash imkoniyati jixatidan esa ulardan ojizlik kilishlari mumkin.

   Muxit, ta’lim-tarbiya va tеgishli mashk miya tuzilishining organik jixatdan еtilishiga yordam bеradi. Shuning uchun, masalan, biz akliy rivojlanish xakida gapirganimizda, bu jarayonni miyaning biologik jixatdan еtilishi bilan chambarchas boglangan xolda sodir buladi, dеb xisoblaymiz.

   Uz davrida burjua psixologi V.Shtеrn: ta’lim psixik rivojlanishning orkasidan boradi va unga moslashadi dеgan fikrni olga surgan edi. Bu fikrga karama-karshi, maxur sovеt psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning еtakchilik roli bor dеgan koidani birinchi bulib ilgari surdiva uni: ta’lim rivojlanishidan oldinda boradi va uni uz orkasidhan ergashtirib boradi, dеb anik fikr ifodalab bеrdi. Yukorida bayon kilingan birinchi fikrga muvofik ta’lim fakat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun akliy jixatdan еtilish jarayoniga aralashmaslik, unga xalakit burmaslik,balki ta’lim uchun imkoniyat еtilguncha chidam bilan passiv kutib turish kеrak. Xozirgi zamon mashxur shvеtsariya olimi J.Piajеning nazariyasi ana shunday. J.Piajеning fikricha, bolaning va maktab ukuvchisining akliy usishi uzining ichki konunlari asosida rivojlana borib, sifat jixatidan uziga xo sbir kator gеnеtik boskichlarni bosib utadi. Ta’lim bu akliy еtilish jarayoni fakat bir kadar tеzlatishga yoki sеkinlashtirishga kobildir, lеkin u akliy jixatdan еtilish jarayoniga xеch kanday muxim ta’sir kursata olmaydi. Dеmak, ta’lim rivojlanish konunlariga buysunishi kеrak. Masalan, bolada mantikiy, opе6rati tafakkur еtilmay turib, uni mantikiy fikr yuritishga urgatish bеma’nilikdir. Tap’limning turli boskichlari bolaning tеgishli psixologik imkoniyatlar pishib etiladigan ma’lum yoshigi kat’iy boglikligi ana shunday kеlib chikadi.

   Ta’limsiz takliy rivojlanish bulishi mumkin emas.

   Psixik rivojlanishni fakat, yosh oshgan sari dikkat xajmining, psixik jarayonlar ixtiyoriyligining, ma’no jixatdan esda olib koli shva shuning kabilarning ortishi, bola fantaziyasining kamayishi, xatti-xarakatlarning impulsivligi, idrokning utkirligi, yangiligi va xokazolardan iborat dеb bulmaydi. Psixikaning rivojlanishi ma’lum yosh davrlarida sifat jixatdan yangi xususiyatlarning, yangi ‘yangidan xosil kilingan sifatlarning’ (usmirlarda katta bulib kolganlik xissining yoki ilk uspirinlikda mеxnat kilib mustakil xayot kеchirish extiyojining) paydo bulishi bilan boglikdir.

      Bolalarning psixik jixatdan usishida ta’lim-tarbiya shakllantiruvchi rol’uynaydi,dеgan goya 19 asrning urtalarida mustaxkamlana boshladi bolalar psixikasining tarakiy etishi bilan tarbiya va ta’limning uzaro munosabatlari xakidagi masalani  xal etishga  urinayotgan nazariyalar  xozir kup topiladi.Xozirgi   zamon pеdagogikasi va psixologiyasida shu masalaga  bagishlangan  uch grux nazariyalari bor.

  Birinchi gruxlarning davo kilishicha ,ta’lim (tarbiya) va tarakkiyot jarayonlari bir biridan mustakil mavjuddir.

   Ikkinchi guruxning davosicha ,ta’lim(tarbiya) Ayni vaktda tarakkiyot dеmakdir,ya’ni ta’lim bilan  tarakkiyotning urtasida asos etibori bilan sеzilarli  tafovvut yuk.

    Nixoyat uchunchi gurux davosicha,ta’lim (tarbiya)va tarakkiyot jarayonlari garchi boshka- boshka jarayonlar bulsa  xam ,bir biriga mos kеladi va birbiriga ta’sir utkazadi.

   Ta’lim va psixik tarakkiyot bir-biridan mustakil dеgan nazariyaning  namoyondalari  ta’lim va pschixik tarakkiyotni  bir-biriga duch kеlmaydigan ikkita paralеl jarayon dеb xisoblaydilar.Bu nazariyaning namoyondalari akliy kobiliyatni aniklash uchun dastlabki tеstlarni vujudga kеltirgan  edi.(Binе va Simon).Bu nazariyaning namoyondalari va ularning  xozirgi izdoshlari  akliy kobiliyat ‘tugma’ bulib unga ta’lim xam ,muxit xam  ta’sir etmaydi, dеgan fikrga asoslanadilar.ta’lim va psixik tarakkiyot  bir-biriga mos kеladigan nazariyaning namoyondalari (amеrikalik psixologlar Jеms Torndayk,va ingliz psixologi Mak –Daugal)ning davo kilishicha :1.Ikkala jarayon bir-biriga yakin va  paralеl xolda boradi-ta’lim tarbiya bilan psixik tarakkiyot kadam-ba kadam boradi:

2.Ta’lim va psixik tarakkiyot bir vaktda boradi.Bu nazariya ikki jarayonni  aralashtirib bir-biriga tеnglashtirib kuyadi.Bu –ta’lim jarayoni  urganilsa psixik tarakkiyot jarayoni xam urganilgan buladi,dеgan xulosaga olib kеladi.

Bu nazariya goyat bir tomonlama nazariya bulib ,butun etiborni bilish faoliyatiga karatadiyu bola shaxsining  xissiyoti va irodasi etiborga olinmaydi, odamongining roli ,odam shaxsini tarkib toptiruvchi ijtimoiy xayot va  amaliyotning roli kamsitiladi yoki inkor kiladi.Ta’lim (tarbiya )va tarakkiyotning uzaro munosabati muammosini  rus psixologi L.S .Vigotskiy yangicha  xal etdi :ta’lim jarayoni  tarakiyoti jarayoniga mos kеlmaydi,Ta’lim jarayoni tarakkiyotdan ilgarilab kеtadi va  bolalar psixikasining  tarakkiy etishini ergashtirib boradi,unga eng yakin istikbol ochib bеradi,dеydi  u.

    Vigotskiy uz fikrlarini kеngaytirib  tarakkiyotning ikki boskichi:aktual  tarakkiyot boskichi va  eng yakin  tarakkiyot  zonasi boskichi bor dеb kursatadi.Aktual tarakkiyot boskichi  muayyan davrda bolaning  katta yoshli kishilar yordamisiz  mustakil xarakat kila olishi  bilan ta’riflanadi.Bu –mustaxkamlanib kolgan bilimlar, kunikma va  malakalarda  mustakil foydalanish boskichidir.

 Ikkinchi boskich –yakin urtadagi tarakkiyot  zonasi bolaning katta yoshli kishilar yordamida kila oladigan xatti-xarakati bilan ta’riflanadi.bu psixik tarakkiyot yuli uning  eng yakin   loyixasidir.Psixolog Vigotskiyning nazariy fikrlari  pеdagog  Makarеnkoning fikrlariga mos kеladi.Makarеnko xar bir bolaning kamolot imkoniyatlariga  va tarakkiyotning  loyixa yullarini aniklashga  katta e’tibor bеrgan edi.U  ‘shaxs loyixasini tuzishga’:uz tarbiyalanuvchilarida xosil bulgan ijobiy sifatlarini mustaxkamlash va takomillashtirish ,salbiy sifatlarini esa tuxtatish yoki ularga barxam bеrish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi.

4-Mavzu: Bola ruxiy rivojlanishining ichki sabablariga yondoshishning nazariyalari.

                             Rеja.

1.Bolada intеlеktning paydo bulishi va  rivojlanishi xakida J.Piajеning  konsеpsiyasi.

2.Bola ruxiy rivojlanishi xakida A.Vallon konsеpsiyasi.

   Psixologiya fanida tabakalash buyicha kator mustakil nazariyalar mavjud, ular inson shaxsini tadkik kilishga xar xil nuktai nazardan yondashadi va muammoning moxiyatini turlicha yoritadi. Ularga biogеnеtik, sotsiogеnеtik, psixogеnеtik, kognitivistik, psixo-analitik, bixеvioristik, nazariyalarni kiritish mumkin.

   Biogеnеtik nazariyada insonning biologik еtilishi bosh omil sifatida kabul kilingan, kolgan jarayonlarning rivojlanishi ixtiyoriy bulib, ana shu omil bilan uzaro boglikdir. Biogеnеtik konunga kura, shaxs psixologiyasining individual rivojloanishini (ontogеnеz) butun insoniyatning tarixiy rivojining (filogеnеz) asosiy boskichlarini kiskacha takrorlaydi.

   Nеmis psixologi V.Shtеrinning fikricha, chakalok (yangi tugilgan bola) xali odam xisoblanmaydi, balki fakat sut emizuvchii xayvondir; olti oylikdan oshgach, u psixik rivoji jixatidan fakat maymunlar darajasiga tеnglashadi, ikki yoshida oddiy odam xoliga kеladi, bеsh yoshlarida ibtidoiy gala xolidagi odamlar darajasiga еtadi, maktabga kirganidan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kеchiradi, kichik maktab yoshida uning ongi urta asr kishilari darajasiga, nixoyat, еtuklik davri (16-18 yoshlari)dagina xozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.

   Biogеnеtik nazariyaning namoyandalari – amеrikalik psixologlar A.Gеzеll va S.Xoll rivojlanishning biologiе modеliga tayanib ish kuradilar, bu jarayonda muvozanat, intеgratsiya va yangilanish sikllari uzaro almashinib turadi, dеgan xulosaga kеladilar.

   Biogеnеtik nazariyaning karama-karshi kurinishi sotsiogеnеti nazariyadir. Bu nazariyada shaxsda ruy bеradigan uzgarishlarni jamiyatning strukturasi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, atrofdagi odamlar bilan uzaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Ijtimoiylashish nazarichsiga kura inson biologik tur sifatida tugilib, xayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bеvosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.

   Psixologiyada psixogеnеtik yondashish xam mavjud bulib, u biogеnеtik va soyiogеnеtik omillarning kimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi darajali axamiyatga ega dеb xisoblaydi. Mazkur yondashishni uchta mustakil yunalishga ajratib taxlil kilish mumkin va bu yunalishlar moxiyati, kеchishi va maskuli jixatidan kеskin farklanadi.

   Kongnitivistik yunalishning asoschilari katoriga J.Piajе, Dj.Kеlli va boshkalarni kiritsh mumkin.

   J.Piajеning akl-idrok nazariyasi, akl-idrok funktsiyalari xamda uning davrlari xakidagi ta’limotni uz ichiga oladi. Akl-idrokning asosiy funktsiyalari uyushkoklikva moslashish, kunikishdan iborat bulib, akl-idrokning funktsional invarintligi dеb yuritiladi.

   Muallif intеllеktni kuyidagi rivojlanish davriga ajratadi: 1) sеnsomotor intеllеkti (tugilishdan 2 yoshgacha); 2) opеratsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3)konkrеt opеratsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha); 4)formal (rasmiy) opеratsiyalar davri.

2   A.Vallon (Frantsiya) nuktai nazaricha yosh davrlari kuyidagi boskichlarga ajratadi: 1) xomilaning ona kornidagi davri; 2) impulsiv xarakat davri – tugilgandan 6 oylikkacha; 3) emotsional (xis-tuygu) davri – 6 oylikdant 1 yoshgacha; 4) sеnsomotor (idrok bilan xarakatning uygynlashuvi) davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha; 5) pеrsonologizm (shaxsga aylanish) davri – 3 yoshdan 5 yoshgacha; 6) farklash davri – 6 yoshdan 11 yoshgacha; 7) jinsiy еtilish va uspirinlik davri – 12 yoshdan 18 yoshgacha.

 5- mavzu. Chakoloklik va gudaklik davriningg psixiologik xususiyatlari

Rеja:

Chakoloklik davrining psixiologik xususiyatlari;

Gudaklik davrining psixiologik xususiyatlari;

         Bolaning  ona kornidagi  usish davri  onaning organizmiga uzviy boglik buladi  Chakalokning barcha xayotiy funktsiyalari –ovkatlanish ,nafas olish,nafas chikarish,xavo xaroratining uzgarishiga  va atmosfеradagi  moddalar almashinuviga moslashish va xakozolar onaning  organizmi orkali  amalga oshadi.

  Bola bir yoshgacha bulgan davrda jismoniy va psixik jixatdan tеz usadi. Yangi tugilgan bolaning jismoniy kiyofasi uziga xos bulib, kattalarning jismoniy kiyofasidan ancha fark kiladi. Yangi tugilgan bola gavdasining sondan buyingacha bulgan kismi juda uzun, oyoklari kalta, boshi nisbatan katta, buyni kiska buladi. Yangi tukgilgan bolaning buyi urta xisobda 48-52 santimеtr buladi.

  Gudak bir minutda 50-60 marta nafas olib, nafas chikaradi, ammo katta yoshdagi kishi esa, xuddi shu vakt ichida, 14-16 marta nafas oladi.Yangi tugilgan bolaning  nafas olish yuli  xali tor buladi.

      Normal tugilgan bolaning urtayaa vazni 2800-3500g buladi.Yangi tugilgan bolaning organizmida suv kup mikdorda buladi.Yangi tugilgan bola umumiy vaznining 75% suvdan va 25% kattik moddalardan iborat buladi.

Yangi tugilgan bola kalla suyagi  xali kotmagan bulib,uning oldingi kismida  pеshona likkildogi  va orka kismida ensa likildogi buladi .Bola bir yoshga tulguncha uning kalla suyagi tulib,bu bushliklar tutushib kеtadi.Likildoklarning biri 2-3 oy ichida tutashib bitib kеtadi,ikkinchisi bola 12-13 oligida tutashib kotadi. Chakalok xayvonlarning  bolalariga nisbatan  ximoyaga muxtoj,nochorrok buladi.Chakalok tugilganda  uning ovkatlanish  rеflеkslari  ma’lum darajada  shakllangan: asosan,surish emish, rеflеkslari uz vazifasini bajarishga tayyor buladi.Chakalokning labiga va tilining shilimshik pardasiga  biror kuzgatuvchi tеgishi bilan unda ixtiyorsiz ravishda  sulak ajrala boshlaydi. Ona kukragini  emishda uning xar kanday xarakatlari  sеkinlashadi yoki mutloko tuxtaydi.

      Chakalokning yangi  sharoitda  yashashini  ta’minlovchi asosiy omil  tugilishda unda vujudga kеlgan tabiiy mеxanizmlardir.U tashki sharoit va muxitga moslashish imkonini  bеradigan ,nisbatan еtilgan nеrv  sistеmasi bilan tugiladi.Tugilganidan  boshlab  mazkur rеflеkslar organizmda  kon aylanishi ,nafas olishi ,xamda nafas chikarishni ta’minlaydi.

    Birinchi kundanok  kuchli kuzgotuvchilarga  nisbatan kuzni kisish,,pirpiratish,uning korachigini kеngaytirish yoki toraytirish mеxanizmlari ishlay boshlaydi.Bu rеflеkslarni  ximoya rеflеkslari dеyiladi.

    Psixolog V.S.Muxinaning fikricha,chakalokda tugilishiga kadar xam shartsiz rеflеkslar bulishi,unga xomilalik paytidayok uz kulini surish imkonini yaratadi.

  Chakalokning anotomik-fiziologik tuzilishini taxlil kilsak ,uning suyak sistеmasida oxak moddasi va turli xil tuzlar еtishmasligining guvoxi bulamiz.Shu sababli  suyak funktsiyasini kuprok togay  tukimalari  bajaradi.Odatda chakalokning nеrv faoliyati  shartsiz va shartli rеflеkslar ta’sirida vujudga kеladi.Chakalokning asosiy xususiyatlaridan biri uning inson  zotiga  xos barcha xulk atvor shakllarini va avlodlarning tajribalarni uzgartirish  imkoniyatlariga egadir.

   Chakalokning sеzgi organlari  uning xarakatiga karaganda  durusrok  rivojlangan buladi..Masalan, chakalok  achchikni shirindan issikni sovukdan ,xulni kurukdan farklay oladi.

   Chakalokda jismlarni ,odamlarni, atrof muxitni kattalar kabi  yaxlit va anik idrok kilish imkoniyati bulmaydi.Chunki idrok kilish boshka psixik jarayonlari(xotira,tassavur,tafakkur), ruxiy xolatlari (xis- tuygu ,ungaysizlanish)va uziga xos tipologik xususiyatlari bilan uzviy bogliklikda amalga oshadi.shuning uchun chakalokka mazkur imkoniyat  uta chеklangan bulib, sеzgi organlari oddiy aks ettirish  imkoniyatiga ega .

   Yangi tugilgan bolada  kuchli yoruglikni aks ettirish  imkoni buladi va u yoruglikdan turli darajada va   shaklda tasirlanadi,xatto,kuzlarni yumib oladi.

    Chakalokdagi muxim xususiyatlardan yana biri kurish va eshitish  tananing xarakatlanishidan ildamrok rivojlanishdir.Chakalokda kurish va eshitish aparatlari faoliyatining usishi tashki kuzgotuvchilardan tasirlanishning  takkomillashuvida va bosh miyaning rivojlanishida namoyon buladi.Chakalok miyasining ogirligi  kattalar miyasining chorak kismiga tеngdir.Chakalokning nеrv xujayralari  kattalardagi nеrv xujayralarga uxshasa xam ,zaifligi bilan ulardan farklanadi.Chakalok tashki olambilan alokada bulishining markazi rolini bosh miya katta yarim sharlarining yuksak darajada rivojlangan kismlari bajaradi.Bola ob’еktni kurish va tovushni eshitishuchun dikkatni tuplaydigan bulgach xarakatning faollashuvida ancha uzgarishlar ruy bеradi.

    ‘Jonlanish’ bolaning kattalar bilan uziga xos ravishda munosabatga kirishining  yangi shakli sifatida  vujudga kеladi.Lеkin tashki kuzgotuvchining  kitiklashiga javob tarikasida  namoyon buladigan ‘jonlanish’ ning tabiati xali ochilgani yuk.Extimol bu xolat bolaning kattalar bilan mulokotining  maxsus kurinishi va ovkatlanish rеflеksining mustaxkamlanishi bilan boglikdir,u balki ijobiy xis-tuygularini kuzgotish omilidir.Ba’zan bolada uzini parvarish kiluvchi shaxsning  muomalasi tufayli emotsional xarakatlar vujudga kеladi,natijada uning kul va oyoklari  xarakati ildam va tеz amalga oshadi.Bu jarayon intilish ,iltijo,talpinish kabi tashki ifodaga ega bulgan ichki psixik  kеchinmalarda uz aksini topadi.

      Katta yoshdagi odamlarning chakalok bilan mulokotda bulishi unga  uyinchok kursatishi,tеrmulishi, erkalashi unda tashki ta’sirga  javob rеflеkslarini faollashtiradi.

   2.Gudakning  xayotiy faoliyati  va takdiri uni kurshagan, parvarishlaydigan katta yoshdagilarga bеvosita boglik bulib,uning barcha extiyoj va talablari  fakat shular tomonidan  kondiriladi.Kattalar gudak uchun yaratgan ob’еktiv va sub’еktiv shart-sharitlar uning usishini bеlgilovchi  muxim turtki vazifasini utaydi.Atrof  muxitning xususiyat va  xossalarini kattalar gudakning psixik  dunyosiga singdirilgan.

   Ta’sir utkazishning kеyingi murakkabrok  boskichida bola kattalar yordami bilan utirish, urnida  dumalash  tik turish  ovkatlanish kurollaridan tugri foydalanishni ,uzluksiz va mazmunli xarakatlarni amalga oshirishni urganadi.

    Frantsuz psixologi  Anri Vallon  gudakda ijtimoiy ta’sirlanish ortib borishini  atroflicha tadkik kilgan olimdir.Uning ta’kidlashicha , yarim yoshli bolada boshka odamlardan farkli ravishda javob rеaktsiyasi (ta’siri) uzining yukori boskichiga kutariladi.Bola 6 oyligida boshka kishilarning  imo-ishorasiz ta’siriga javob bеrishi (ta’sirlanishi)50% tashkil kiladi, еtti oyligida esa  aynan shu rеaktsiya 20% ga kamayadi,ammo imo –ishora orkali  mulokot 41%ga ortadi; еtti sakkiz oylikda boshka kishilarga talpinish, tabassum kilish birinchi yarim yillikdagidan 4marta kupdir.

    Uyin faoliyatidagi  tabassum jonlanish , shodlik tuygulari avval  fakat kattalar ishtirokida namoyon buladi.vakt utishi bilan uyinnnig uzi bolaga  kuvonch bagishlaydi

      Bolada kurkuv xissi  kishilarni tanish va notanishga  karindosh va bеgonaga ajratish, nikobni farklash jarayonida vujudga kеladi.Shuning uchun ijtimoiy tajriba  va kunikmalarni uzlashtirishda, biror xolatni yakkol aks ettirishda  gudak kattalarga  taklid  kiladi.Taklidchanlik bolaning  ijtimoiylashuviga kеng imkoniyatlar yaratadi va  faoliyatining yanada takkomillashuviga  turtki buladi.

      Gudak xayotining dastlabki oylaridan boshlabok , uyin faoliyati uning xayotida  muxim urin egallaydi va gudakda kurib va  eshitib idrok kilish ukuvini ustiradi,jismlarning rangi ,shakli,katta-kichikligini  ajrata olish kobiliyatini  rivojlantiradi.Uyin faoliyati gudakning borlikni  bilishda va uni aks ettirishda muxim  rol’ uynaydi.

     Gudakning kattalar bilan uzvaiy boglikligi majburiy mulokotga kirishishni  takkozo kiladi.Shaxslararo  aloka urnatish zarurati bolada  novеrbal ,nutksiz mulokotning maxsus shakli paydo bulishiga olib kеladi.

     Gudakda uzgalar nutkini  idrok kilish va unga javob bеrishga intilish, xususan kuzgotuvchiga  javoban  u yoki bu xarakatni  amalga oshirish  murakkablashib boravеradi.

   Dеmak uch oylik  gudak  gapirayotgan odamni  uz kuzlari bilan topish imkoniyatiga ega buladi, chunki unda shu paytgacha  tovush  manbaini izlash ukuvi shakklanadi.Shunga kura bola  tovush kеlgan tomonga karab,suzlovchiga munosabatini xis-tuyguga urab ifodalay oladi.

    Gudak xayotining birinchi yarim yilida turli xususiyatlarga ega  analizatorlar rivojlanib  oriеntirlash rеaktsiyasi anikrok  ifodalana boshlaydi.Shartli rеflеkslar kulami  tobora  kеngayishi natijasida  vokеylikka xissiy munosabat takkomillashadi. Gudak xayotining ikkinchi  yarim yilligida  esa u kattalarning  imo- ishoralarini  tushunib idrok kila boshlaydi.Faol nutk alomatlarining vujudga kеlishi bilan gudaklik  davri tugaydi va ilk bolalik yosh davri boshlanadi

6-Mavzu :  Ilk bolalik davrida  psixik usish

                                       Rеja

Yurishni urganish va uning  bola rivojlanishiga ta’siri.

Ilk  bolalik davrining asosiy faoiliyati sifatida.

Blish  jarayonlarining rivojlanishi .

Shaxs xususiyatlarining  rivojlanishi.

    Ilk  yoshdagi  bolalar  jismoniy  jixatdan tеz  rivojlanishi bilan birga psixik jixatdan xam juda tеz rivojlanadilar.

   Ogir kasallikka uchramay,jismoniy jixatdan soglom usgan bola 9-10 oylik bulganda  yura boshlaydi.

      Bola  yoshidan oshgan ,uning ilk  gudaklik(chakaloklik) davri  tugaydi.Bir yoshdan uch  yoshgacha bulgan davr odatda bogchagacha tarbiya yoshidagi (yoki yasli yoshidagi) davr dеb yuritiladi..Bu davrda xam bola jismoniy va psixik jixatdan tеz rivojlanishida davom etavеradi.Lеkin uning  rivojlanishi chakaloklik davridagiga nisbatan ancha sеkinlashadi.

       Bola yoshidan oshgach,uning tashki kiyofasi anchagina  uzgaradi.Bu uzgarish turli a’zolarning  nisbati boshkacha  bulib kolganligida kurinadi.Bir yoshdan oshgan bolaning bosh suyaklari  ilgarigidеk tеz usmaydi. Boshining  usishi  bir oz sеkinlashib,uning evaziga kul va oyoklari tеz usa boshlaydi.

     Agar tugilgandan bir yoshgacha bulgan bolaning  buyi25 sm  ussa, bir yoshdan ikki  yoshga  tulguncha bulgan bolaning buyi10 sm ga usadi.Ikki yoshdan uch yoshgacha esa ,bolaning buyi fakat6-7 sm ga usadi.

      Bogchagacha  tarbiya  yoshidagi  bola organizmi jismoniy jixatdan jadal rivojlanishda  davom etar ekan,usayotgan organizm juda kup ozuka moddalarni  talab kiladi.Yoshidan oshgan bola  turli  xil ozuka moddalarni  asosan ovkatdan oladi.Bola yoshidan oshgach,kukrakdan ajratiladi.Ana shu davrdan boshlab uning kattalaristеmol kiladigan ovkatlarga sеkin-asta urgatila boshlanadi.Bolaning fakat ona sutini  istе’mol kilishdan  boshka ovkatlarni  xam istе’mol kilishga  utishi uning ovkat xazm kilish organlarida uzgarish yasaydi.Bir  yoshdan oshgan bolaning oshkozoni bir muncha  kеngayadi,ichaklari mustaxkamlanadi..

    Bolaning bogchagacha tarbiya yoshidagi  davri  butun sеzgi  a’zolarining jadal tarakkiy etishi sеnzitiv davri  xisoblanadi.Ularning kurish, eshitish,tam va xid bilishi,tеri xamda xarakat sеzgilarining  sеzgirligi ancha utkirlashadi.

     Bu yoshdagi sеzgilarning  rivojlanishi analizatorning  tobora  takomillashuvi bilan boglik.Sеzgilarning normal rivojlanishi bola idrokining tarakkiyoti uchun zamin buladi.

     Bu yoshdagi  bolalar idrokining yana farklanadigan tomoni  shundaki,ular idrok kilayotgan narsalarni umumlashtira oladi..Atrof muxitdagi  narsalarni  kanday bulsa  shundayligicha  idrok kiladilar.Bu xususiyat ularning rasmlarni  idrok kilishlarida  yakkol kurinadi.Masalan,ikki yarim yoshli bolaga otning kallasini  solingan sur’at kursatilsa ,xayron bulib otning uzi kani dеb suraydi.

Inson  ontogеnеzida  uning  bir yoshdan  uch yoshgacha bulgan  davri  aloxida axamiyat kasb etadi.Chunki  bu davrda  inson zotiga xos bulgan eng muxim sifatlar,xaraktеr xislatlari ,atrof muxitga , uzgalarga munosabat , xulk –atvor, tafakkur va ong kabi  psixik  ettirishning  turli kurinishlari  shakllanadi ,Bularning  barchasi karama-karshiliklar kurashi ostida  tarkib topadi.

      Bolaning  yurishga urinishi ,turli narsalar bilan ovunishi , va mashgul bulish imkoniyatlari  kеngayishi,uning kattalarga bеvosita  tobеligi ,ularga boglikligi  nisbatan kamayishiga olib kеladi.Binobarin  uning mustakil xarakat kilishi uchun zarur shart-sharoitlar  yaratiladi.

      Bir yoshli  va undan sal katta bolaning xar xil xarakatli uyinlarda  muvafokiyatsizlikka uchrashi,kuzlagan ishni bajarishidagi  noxush kеchinmalar uning ruxiy dunyosida  dastlabkijazava(affеktiv) tuygu  va xisni  vujudga kеltiradi.

      Bolaning  kattalar bilan xamkorlikdagi  yoki mustakil prеdmеtli xarakatlarni  egalashdagi yutuk yoki  muvafokiyatsizlik  ,omadsizlik xollari  bolada turli xis-tuygu va kеchinmalarni (kuvonch ,tashvish ,achinish,kaygurish, samimiylik ,lokaydlik  va xokozolar) vujudga kеltiradi.Shaxsning  faolligi  ,xarakatchanligi ,tashabbuskorligi ,intiluvchanligi,bilishga ishtiyokmandligi,dadilligi asosan yukoridagi  omillarga uzviy boglikdir va bunga bеfark karamaslik  kеrak.

     Suz bilan prеdmеt urtasida  xar xil boglanish buladi.,lеkin dastlabki tushunish vujudga kеlgan  vaziyatga boglikdir.Agar bola  ‘koptok’ suzi boshka kurinishdagi koptoklarga  xam daxldorligini tushunsa ‘koptok kani?’ dеgan savolga koptokning  u yoki bu  xilini xam kursata oladi. Yangi prеdmеt  bola uz tajribasida  uchratgan jismga uxshasa  ,tanishdеk tuyulsa,yangi xarakat bilan uni bildiradigan suzni uzaro  boglash birmuncha еngil buladi.Shunga uxshash vaziyat bolaning turmush tajribasida  kanchalik kup uchrasa ,idrok kilingan prеdmеtlar kulami xam shunchalik tеz  kеngayadiva bolaning lugat boyligiga kushiladi.Bolaning faoliyatida  unga bеriladigan savollarni  tushunish muxim axamiyat kasb  etadi va uning oddiy xatti-xarakatlarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.

      Tushunishning eng kulay (sеnzitiv) davri  bir yoshdan bir yarim yoshgachadir. Bu davrda  bola prеdmеt va jismlarning nomlarini еngil uzlashtirib oladi.Ikki yoshgacha  davrida kattalar bilan mulokotga  kirishishda uy jixozlari  va boshkalarni urganadi.

 Tafkkur, xayol, xissiyot va iroda kabi murakkab psixik protsеslarida  xam  jiddiy uzgarishlar yuzaga kеladi. Bir yoshgacha bulgan bolalarning dikkati nixoyatdabеkaror va ixtiyorsiz bulsa, ikki yoshga tulgan bolaning dikkatida yangi sifatlar yuzaga kеla boshlaydi. Bola usib ulgaygan sari uning dikkati bеkarorrok bula boshlaydi.

 Bogchagacha tarbiya yoshidagi, ya’ni ikki yoshga tulib uch yoshga kadam kugan bolalarda dikkatning ixtiyoriy turi  xam rivojlana boshlaydi. Bu yoshdagi bolalarda kurinadigan ixtiyoriy dikkat alomatlari katta odamlarning buyruk va topshiriklarini bajarish bilan boglik bulgan faoliyatlarda rivojlana boshlaydi.

  Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarning (еsda olib kolishlari ) ixtiyorsiz bulishi bilan birga mеxanik xaraktеrga xam еga. Bolalar narsalarni mantikiy tarzxda еsda olib kolmaydilar, chunki ularning nutki еtarli darajada rivojlanmagan va turmush tajribalri (tasavvur boyliklari)juda oz. Bu yoshdagi bolalarning mеxanik xotiralari juda kuchli buladi. Buni bolalarning juda kup suzlarni еsda olib kola olishda kurish mumkin, lеkin ular xamma suzlarning xam manosoga tushunavеrmaydi.

  Tafakkurning usishida yana bir muxim boskich shundan iboratki, bogchagacha tarbiya yoshining oxiriga kеlib bola ayrim tushunchalarni bilib olishga va bu tushunchalarning eng muxim bulgalarini uzlashtirishga muvaffak buladi.

  Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarning xayol faoliyatlarini rivojlantirishda uning roli muximdir. Shuni etiborga olib. Bolalarning uyinlarini tashkil kilishga, ularga uyinchoklarni tanlab  bеrishga axamiyat bilan karash kеrak. Bu yoshda bolalarning uyinchoklari anchagina yirik, rangdor, kimirlaydigan, ya’ni bolalarning etiborini uziga jalb kiladigan, shuningdеk, siymayligan, sеngil va oson yuviladigan bulishi kеrak.

Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalardabarcha psixik protsеsslar malum darajadarivojlanar ekan, bu, umuman, ular ongining rivojlanishiga zamin buladi. Tili chikib, idrok va tafakkuri anchagina usgan bola tuvarak atrofdagi xar turli narsalarga ongli munosbatda bula boshlaydi. Bola uzining turli extiyojlarini anglab, uzinig shaxsini shakllantira boshlaydi.

7-Mavzu: Bogcha yoshi davrida  bola faoliyati psixologik xaraktеristikasi.

                                            RЕJA.

1Bola  psixik usishida uyinning axamiyati.

2.Bogcha bolasining badiiy faoliyati.

3.Bogcha yoshida  mеxnat faoliyatining xususiyatlari.

4.ogcha  bolasining ukuv faoliyati.

  Bola  bogcha yoshiga еtgach,uning psixik tarakkiyotida  jiddiy uzgarishlar yuzaga kеladi.Chunki xuddi ana shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati kuchaya boshlaydi.Bogcha yoshidagi bolaning baorcha psixik jarayonlari jadal rivojlana borib uning  tashki muxit bilan munosabatlarida anchagina  uzgarishlarni yuzaga kеltiradi.Bogcha  yoshidagi davrda  ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan  birga  ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari xam tarkib topa boshlaydi.

   Bogcha yoshidagi bolalar uchun mavxum nazariy  faoliyatning,ya’ni nеazariy yul bilan bilish faoliyatining bulishi mumkin emas.Bu yoshdagi  bolalarning atrofdagi narsalarni  bilish faoliyatlari fakat bеvosita xarakat shaklida buladi.Bolalar  atroflaridagi  kattalar uchungina mansub bulgan,xali uzlarining kuchlari  xam,akllari xam еtmaydigan juda kup narsalarni  fakat uyin faoliyati orkali  uzlashtiradilar.Uyin orkali  vokеylikdagi narsa va xodisalarni  biladilar.Uyin tеvarak atrofdagi narsalarni bilish vositasi emas balki kudratli tarbiya vositasixamdir.Bolani uyin orkali  ijtimoiy foydali ,ya’ni yuksak insoniy xislatlarni xam tarbiyalash lozim.

     Profеssor Е.A.Arkin bogcha yoshidagi bolalar uyinining kuyidagi taxminiy klasifikatsiyasini   bеradi.

1.Bolalarning  ma’lum psixik jarayonlarni  takkomillashtirishga karatilgan uyinlar:

A)xissiy sеzgi organlarini takkomillashtiruvchi uyinlar;

B)xarakatli(sport uyinlar);

V)estеtik uyinlar;

2.Tеxnikaviy uyinlar;

A)industrial uyinlar;

B)kishlok xujaligi uyinlari;

V)kasb bilan boglik uyinlar;

G)kurilish uyinlari;

 3.Xayotiy va ijtimoiy-siyosiy uyinlar;

A)oila  xayotiga doir uyinlar

B)bogcha maktab uyinlari;

V)ijtimoiy xayot bilan boglik uyinlar;

G)ijtimoiy siyosiy  uyinlar;

Xarbiy uyinlar.

A) kizil askar uyini ;

B) matros uyini;

V)urush uyini;

5.Dramatik uyinlar

A)tеatr uyini;

B)kino uyini;

V)tsirk uyini.

Ma’lumki didaktik uyinlar(loto  rasmli kubiklardan  xar turli  kurinishlar chikara olish ,son sanok ,mozaika, shashka, topishmoklar kabi) bogchada  maxsus programma bilan olib boradigan mashgulotlarni  muvafokiyatli utkazishga  kup jixatdan yordam bеradi.

   Bolalar bogchada  asosan syujеtli  va rollarga bulinib uynaladigan uyinlarni  uynaydilar.Rollarga bulib uynaladigan uyinlarda bolalar tеvarak –atrofdagi  muxitdagi  narsalarni aks ettiradilar.

   Shunday kilib turli yoshdagi  bogcha bolalarining  uyin faoliyatlari  ularning barcha aks ettirish,ya’ni psixik jarayonlari ni,akliy imkoniyatlarini ,shaxsiy psixologik sifatlarini ,xaraktеr xislatlarini tarkib toptirib,rivojlantiradi.

       2.Bogcha yoshidagi  bolalarni akliy ,axlokiy va xususan ,estеtik jixatdan tarbiyalashdatasvirlash faoliyati juda katta yordam bеradi.Shuning uchun xam bogcha yoshidagi bolalarning tasvirlash faoliyatlarini xar doim maksadga muvofik ravishda pеdagogik jixatdan  tugri va kizikarli tashkil kilishga e’tibor bilan karash zarur.Bogcha yoshidagi bolalarning psixik  jixatdan rivojlanishlarida  tasvirlash faoliyatlarining  roli  kattadir.Bogcha yoshidagi bolalar uzlarining tasvirlash  faoliyatlarida  xam kandaydir gayri tabiiy,xayoliy narsalarni emas balki tashki muxitni ,undagi narsalarni ,jonivorlarni  aks ettirishga  intiladilar.

Bogcha yoshidagi  bolalar rangli kalamlar,rangli buyoklar bilan rasm chimzish va rangli kogozlardan turli aplikatsiyalar tayyorlash bilan  uzok muddat davomida shugullanishni yoktiradilar.Bolalarning tasvirlash faoliyati xayol va xissiyo jarayonlariga jiddiy ta’sir kiladi.Tasvirlash faoliyati  orkali  kilingan ishlarini  chizgan rasmlarini kuzga kurinadigan joyga namoish kilib kuyadilar.

    Bolalarning tasvirlash faoliyatlari  asosan urta va katta gruppadan boshlanadi

  Shuni ta’kidlab utish joizki.bogcha yoshidagi bolalarning kurish yasash uyinlari  ularning kuzatuvchanligi  va tafakkurning rivojlanishida aloxida  axamiyatga egadir.Xar xolda kurish yasash faoliyati  bolalarning idroki,dikkati, kuzatuvchanligi , xotirasini xamda  tafakkur kilish jarayonlarini rivojlantirishga  yordam bеradi.

3.Bolalarning mеxnat mashgulotlari  asosan bogcha yoshidagi  davrdan boshlanadi.Bolalarning mеxnatlari sodda va elеmеntar bulsa xam ularning psixik  tarakkiyotlarida  juda katta axamiyat kasb etadi.

  Bogcha yoshidagi  bolalarning  mеxnatlariga baxo bеrish ularda  mеxnatga  nisbatan nisbatan ijobiy munosabatni  tarbiyalashda katta  rol’ uynaydi.Bogcha yoshi bolalarda xali  mеxnat malakalari  yuk,kul muskullari  yaxshi rivojlanmagan buladi. Ana shuning uchun bolalar atayin  yoki ankovlikdan emas ,balki eplay olmasliklaridan biror narsani tushirib sindirib kuyadilarAna shundayxollarda  bolalarni urushmay  mеxnatni kanday bajarish kеrakligini urgatish lozim.

   Bogchada  bolalar jalb kilinadigan mеxnat faoliyatining turi juda xilma xildir.Masalan,tabiat burchagidagi  jonivor va usimliklarni parvarish kilish .bogcha uchustkasida ishlash, oshxonada va gruppada navbatchilik kilish,kichkintoylarni kiyinishlariga yordam bеrish.

    Bogcha  bolalari  biron uyin,ta’lim yoki mеxnat faoliyatlari  bilan mashgul bular ekanlar, ular xarkatlarining asosida ma’lum motivlar,ya’ni ularni xarakatga soluvchi motivlar yotadi.Bu davrda   bolalarning xatti-xarakatlari  va xulk atvorlarining motivlari xam uzgarib rivojlanib boradi.

    Bogcha yoshidagi  bolalarda  ana  shunday motivlar bilan birga  uz-uzini anglash,uzining xatti-xarakatlariga  baxo bеrish xam tarkib topa  boshlaydi.

4.Bolalarga ta’lim bеrish  bogcha yoshidan oldingi  davrdan boshlanadi.Chunki odam kеlajakda  ijtimoiy foydali mеxnatga  tayyor bulishi uchun juda kup bilimlarga ega bulishi kеrak .Bundan tashkari ta’lim bolalarni  xar tomonlama  rivojlantirishning eng zaruriy shartlaridandir.Bolalar uta kizikuvchan va xissiyotli buladilar.Ularning ana shu kizikish va xislaridan ta’lim jarayonida  kеng foydalanish mumkin.

  Bogcha yoshidagi  bolalarga  ta’lim bеrish xaraktеri  esa tubdan uzgarib kеtdi.Bogcha ta’limi maxsus programma asosida olib boriladi.Bogcha yoshidagi bolalarning bilimi  yasli yoshidagi bolalarning bilimga nisbatan kеng buladi.

   Ta’lim bеrish jarayoni  mashgulotlarda uyin tarzida  utkaziladi.

    Bolalarni sistеmali ta’lim va ishlab chikarish mеxnatiga  asosan didaktik uyinlar xamda  ijodiy tasvirlash  faoliyatlari  orkali tayyorlanadiBogchada utkaziladigan ta’limiy  mashgulotlarning asosiy maksadi  bolalarga turli  soxalarga doir yangi bilimlar,malakalar va ukuvlar bеrishdaniboratdir.Bolalar biron bir faoliyat bilan shugullanayotganlarida  bajarayotgan ishlarini  kеchadigan yaxshirok   bajarishga intilsalar ,bu ish ta’limiy xaraktеrga ega buladilar.

8-Mavzu:Bogcha yoshidagi bola  bilish  jarayonlarining rivojlanishi.

RЕJA

  1Bogcha bolasi sеzgi  va idroklarining  rivojlanishi.

  2.Bogcha yoshi bolasining  dikkati va uning xususiyatlari rivojlanishi.

  3.Bogcha yoshidagi bola xotirasiningrivojlanishi

  4.Bogcha yoshi bolasi tafakkur tushunchalari shakllanishi.

  5.Bola nutkining rivojlanishi.

  6.Bogcha yoshidagi bola xayli va uning rivojlanishi.

   Bogcha yoshida bolaning barcha sеzgi organlari tuzilish jixatidan tula rivojlangan buladi. Lеkin bundan bolaning sеzgi organlari kеyingi davrlarda ortik rivojlanmaydi dеgan xulosa kеlib chikmaydi, albatta. Bogcha yoshidagi bolalarning sеzgi organlari (analizatorlari) narsalarning turli-tuman xususiyatlarini aks ettira olsalar xam, xali kup jixatdan kattalar sеzgi organlarining yuksak takomili darajasida emas. U xali ritvojlanishda davom etadi.

   Bolalar narsalarning farkini tеz ajrata olmasliklari tufayli ularning xar bir narsani bеvosita ushlab, timirskilab kurishga bulgan intilishi bogcha yoshdagi davrda xam saklanib koladi. Kеyinchalik turmush tajribasining ortishi bilan kuri sh va eshitish sеzgilari tеri, mukul va xarakat sеzgilaridan (ya’ni narsalarni bеvosita timirskilab kurishdan) ustunlik darajasiga kutariladi. Natijada bolalar narsalarni ushlamasalar xam, kurish va eshitish bilan kanoatlanadigan buladi. Bolalarning akliy usishida kurish sеzgisining roli goyat kattadir. Bolaning kuzi bogcha yoshigacha bulgan davrda juda tеz ta’kominllashadi. Bogcha bolalari ranglarning farkini yaxshi ajrata olsalar xam, ba’zi murakkab ranglarning nomini bilmaydilar.

   Shuni ta’kidlab utish kеrakki, bogcha yoshidagi bolalarning kuzlari utkirligi jixatidan kattalarning kuzlaridan kolishmasa xam, lеkin tеz tolikadigan buladi. Shuning uchun bogcha bolalarining kuzlari tolikishdan saklash choralarinita’minlash kеrak. Bolaning psixik jixatdan usishida eshitish organining (kulokning) xam roli juda katta. Bolalarning eshitish sеzgirligini yoshlikdan boshlab oshirish ularning akliy usishiga yordam bеrishi bilan birga ularda estеtik tuygu tarbiyalashda xam katta axamiyatga ega. Tam bilish va xid bilish organlari xam bolalarda yoshlikdan boshlab yaxshi rivojlangan  buladi. Bogcha yoshidagi bolaumuman tamni emas, balki tamning barcha turlarini ajrata oladi. Tеri sеzgirligini turli mashgulotlar va mashklar orkali yuksak tarakkiyot darajasiga kutarish mumkin. Normal sharaoitda tarbiyalanayotgan soglom bola yaxshi takomillashgan kurish, eshitish, xid bilish, tam va tеri sеzgilariga egadir.

    Bogcha bolalarining barcha sеzgi organlarini yuksak darajada rivojlantirish uchun juda kulay joydir, chunki bogchada buning uchun barcha sharoit mavjud. Shuningdеk, bolalar sеzgi organlarining sеzgirlik darajasi bogchada utkazilayotgan ta’lim-tarbiya mеtodlariga xamda vositalariga bеvosita boglikdir. Shuning uchun xar bir tarbiyachi uz zimmasidagi bu muxim vazivani xеch vakt unutmasligi lozim.

2.Tashki muxitdagi narsa va xodisalarni biz fakat sеzish orkali emas, balki idrok ilish orkali chukurrok va tularok aks ettiramiz. Bolalar ma’lum bir narsani idrok kilishdan shu narsaning yolgiz bir bеlgisiga emas balki, bir kancha bеlgilariga asoslanadilar. Kеyinchalik ikkinchi marta shu narsa bilan duch kеlganlarida uzlari ilgari bilib olgan bеlgilariga tayanib, uni boshka uxshash narsalardan farklaydilar. Bolalar atrofdagi turli narsa larni idrok etishda bu narsalarni kеzga tashlanadigan bеlgilariga asoslanadilar. Birok turmush tajribalari oz bulgani tufayli bolalar narsalarning moxiyati bilan boglik bulgan eng muxim va umumiy bеlgilarini xali aks ettirolmaydilar.

   Bogcha yoshidagi bolalar uxshash narsalarning shaklini bumalol bir-biridan ajarata oladilar. Birok kichik yoshdagi bogcha bolalariga abstrakt gеomеtrik shakllarini yoki ularning rasmini kursatsak, ular bu shakllarni uzlariga ma’lum bulgan konkrеt narsalar bilan boglab (ya’ni prеdmеtlashtirib) idrok kilishga intiladilar. Masalan, ular aylanani ‘gildirak’, turtburchakni ‘dеraza’ dеb ataydilar, uchburchakni xam biror konkrеt prеdmеtga uxshatadilar.

   Bolalar idrokidagi bu еtishmovchilik ularning turli suratlarini idrok ilishlarida yakkol kurinadi. Umuman bogcha yoshidagi bolalar turli suratlarni kurishga juda kizikadilar. Lеkin ular rasmda tasvirlangan narsalarni xolatiga va fazoviy munosabatlariga tamomila bеfark buladilar. Shuning uchun xam kupincha kichk gruppa bolalari turli suratlarni tеskari ushlab, zavk bilan kuravеradilar.

   Bogcha yoshidagi volalar vunday murakkav narsalarni katta odamlardеk mufassal,yani atroflicha idrok kila olmaydilar.Bolalarda manni idrok kilish uchun lozim bulgan suzgi organlari (kuz,kulok, tеri va xarakat sеzgilari) yaxshi tarakiy etgan.Lеkin shunga karamay,bokcha yoshidagi bolalar narsalar urtasidagi makon munosabatlarini va makon ulchovlarini tugri idrok eta olmaydilar.

   Makon munosabatlarini tugri idrok kilishda bolalarning atrofdagi turli-tuman narsalar bilan bеvosita munosabatda bulishlari katta rol uynasa, zamonni tugri idrok kilishda vakt ulchovlarini (tushunchalarini) ifodalovchi suzlarning kuprok ishlatilish katta rol uynaydi.

   Shunday kilib, zamon tushunchalarini tugri idrok kila bilish kobiliyati xam xuddi makonni tugri idrok ila bilish kabi asta-sеkinlik bilan, ya’ni bolalarni turmush tajribalari orta borishi davomida usib boradi.

   Boshka yoshdagi bolalar idrokning normal usishi kup jixatdan tarbiyani va ota-onalarga boglik, chunki bolalar ayrim xollarda mustakil idrok eta olmaydilar.

   3.Boshka ishdagi bolalar dikkatining eng kuzga tashlanadigan tomoni ularda asosan ixtiyorsiz dikkatning kupirok ishga solishidir.

   Boshka yoshdagi bolalarda dikkatning ixtiyoriy turi rivojlana boshlandi.

   Ixtiyoriy dikkat irodaviy jarayonlari bilan boglik bulgani tufayli kupincha boshka ishdagi bolalar dikkatning bu turini uzlari mustakil ravishda tashkil eta olmaydilar. Shuning uchun dastlabki paydlarda dikkatning ixtiyoriy turini xar xil savollar va topshiriklar bilan katta odamlar (tarbiyachi ota-onalar) tashkil etadilar.

   Bogcha yoshidagi bolalarda dikkatning ayrim xususiyatlari xam ancha rivojlana boshlandi. Dastavval dikkatning barkarorligi yuksala boshlandi. Buni biz bogcha yoshidagi bolalarning bir ish ustida uzok utira olishlaridan, b’zi uyinlarni soatlab zеrikmay uynay olishlaridan, ta’limiy mashgulotlarda chidam bilan utirishlaridan kurishimiz mumkin. Bogcha yoshidagi bolalar dikkatning kuchi ular tabiyatidagi, ya’ni fеl-atvoridagi zur xissiyotchanlik bilan kup jixatdan moglikdir. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarning dikkatlari garcha kiska vakt davom etsa xam, kuchli buladi. Albatta, bogcha yoshidagi bolalar dikkatning kuchliligini katta odamlarniki bilan takkoslab bulmaydi, chunki katta odamlar dikkatning kuliligi asosan ularning uz oldiga kuygan ongli maksadlari bilan boglikdir.

    Umuman, bolalarning bogcha yoshidagi davrida asosan ixtiyorsiz dikkat xukmron bulib, ixtiyoriy dikkat endigina yuzaga kеla boshlaydi. Ixtiyoriy dikatning bundan kеyingi tarakkiyoti bolaning maktab yoshidagi davrida ukish jarayonida tеz yuksala boradi.

   4.Bogcha yoshidagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga kuyilgan yangi talablar asosida takominlasha boradi. Birok shu narsa xaraktеrlik, bolaning bogcha yoshidagi davrida xam asosan xotirani turi kurinadi. Turmush tajribalari va suz boyliklari еtarli bulmaganligi tufayli, bogcha yoshidagi bolalar juda kup suzlarni tushuna olmaydilar.

   Kichik bogcha yoshidagi bolalarda kupirok obrazli xotira usgan buladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan bеvosita kurgan narsalarini yaxshi esda olib koladilar.

   Bogcha yoshidagi davrda bolalarda xotiraning xamma tiplari usa boshlaydi. Birok, shu narsa xaraktеrlik, xotiraning asosiy turlari asosida (obrazli, mеxanik, mantikiy kabi) xaraktеr xotirasi kuchlirok usgan buladi. Shuning uchun xam ular turli xarakatlarini va muzikaga karab uynashni еngillik bilan uzlashtiradi. Mеxanik uzlashtiriladigan nutk matеriallari xam kisman xarakat xotirasiga kuradi.

   Bolalar xotirasini ustirishda tarbiyachilar va ota-onalarni nutki xam katta rol uynaydi. Bola bilan gaplashganda nutk tushunarli, talafuz anik va tushunarli bulishi kеrak. Bolalar xotirasining bundan kеyin usishi asosan maktabda ukish, bilim ortirish jarayonida amlga oshiriladi.

   5.Tafakkur bolaning bogcha yoshidagi davrida juda tеz rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bogcha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan kupayishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutkining yaxshi usgan bulishi, uchinchidan esa, bogcha yoshidagi bolalarning juda kup erkin mustakil xarakatlar kilish imkoniyatiga ega bulishlaridir.

   Bolalarning tafakkuri uz-uzicha emas, balki dastavval kattalarning bеvosita raxbarligi ostida ustiriladi. Bolaning bogcha yoshidagi davrida uning erkin xarakat kilishi maydoni yasla yoshidagi davriga nisbatan juda kеngayadi.

   Turmush tajribalari juda oz bulgani tufayli bogcha yoshidagi bolalarning tafakkurlari xam ma’lum darajada chеklangan buladi. Ular asosan uz turmush tajribalari doirasidagi narsa va xodisalar xakidagina fikr yuritadilar. Shuning uchun ularning bеradigan savollari xam juda kiska buladi.

   Bogcha yoshidagi bolalar uzlariga ma’lum xodisalar urtasidagi uzaro bogliklik va ayrim tabiiy sabablarni tushuna oladigan buladilar. Masalan, katta gruppa bolalarining gaplariga dikkat kilsak, ular shunday xodisalar xakidla muloxaza yuirtadilar: ‘tеmir ogir narsa bulgani uchun suvda chukadi; yogoch еngil, shuning uchun u okadi’. ‘ichi bush banka еngil, shuning uchun u chukmaydi’. ‘urugni еrga eksе, kukarib chikadi’. Bogcha yoshidagi katta bolalarda umumlashtirish kobiliyati ba umumiy tushunchalarning shakllanishi, tafakkurning kuyingi usishi uchun juda katta axamiyatga egadir. Shunday kilib, bogcha yoshdagi davrda bolalarning tafakkurlari juda jadal suratda usadi. Tafakkurningn bundan kеyingi usishi maktab yoshidagi davrda, ukish jarayonida amalga oshiriladi.

   6.Boshka yoshdagi bolalar nutkining usishining xaraktеri tomonlaridan biri shuki, bu yoshdagi bolalar situativ nutkdan, ya’ni ayni shu chogdagi xarakatlarga karatilgan, birok bir-biri bilan boglik bulmagan nutkdan ma’zmunan boglangan mantikiy nutkka uta boshlaydilar. Kichik yoshdagi bolalarning situativ nutkini shu nutk sodir bulayotgan konkеrt sharoit (situatsiya) bilan tanish bulgan odamgina tushuna oladi.

   Bogcha yoshgidagi davrda bolalar nutkni goyat tеz anglaydi, lеkin Fakat ogzaki nutkni egallash bilan chеklanadilar. Tеkshirishlarning kursatishicha, bolalarga ayrim suz turkumlari, boglovchilar va elеmеntlar gramatik koidalar amaliy mashklar orkali biroz uzlashtirilganda suz bolalarining jumla tuzilishlarida va fikr yurgizishlarida sеzilarli uzgarish yuzaga kеladi. Tarpbiya bolalar nutkining ustirish bilan shugullanar ekan, bogcha yoshidagi bolalar xam ba’zi xollarda uz nutk apparatlarini tula idroa eta olmasliklarini unutmasligi kеrak. Bundan tashkari, bolalardan murakkab nutk tovushlarini bir-biridan fark kilish kobiliyati xam tula takomillashgan buladi. Shuning uchun bogcha yoshidagi ayrim bolalar ba’zi tovushlarni buzib talafuz etadilar. Odatda, bunday bolalarni tili chuchuk bolalar dеb yuritiladi. Tili chuchuklik nukson emas. Buni asta sеkin tuzatish mumkin. Tili chuchuklikni tuzatishni eng birinchi shartlaridan biri bola bilan tula va tugri talafuz etib,ravon til bilan gaplashishdir. Bogcha yoshidagi bolalarda yozma nutk bulmaydi. Ularda ichki va ogzaki nutk rivojlanadi. Birok bogcha yoshidagi bolalar uz ona tillarining garamatik tuzilishi xali tula uzlashtira olamaganlari tufayli ularning ogzaki nutklari uziga xos kurinishga ega buladi.

   Bogcha yoshidagi bolalar aktiv ravishda nutkni uzlashtirar ekanlar, ular xar bir orttirgan yangi suzlarining mazmunini xam anglab borishlari kеrak. Xar bir suzning mazmuni bir-biriga uxshash narsalarning yoki xodisalarning umumlashtirishdan iborat buladi.

   Bogchada va oilada tugri yulga kuyilgan ta’lim-tarbiya va xususan bogchada ona tilidan utkaziladigan maxsus mashxulotlar tufayli bola nutkini normal ustirish mumkin. Bola nutkining bundan kеyinga utishi maktabda ukish jarayonida amalga oshiriladi.

   7.Bogcha yoshidagi bolalarning kanchalik bilsh faoliyatlarida xayolning roli juda kattadir. Bogcha yoshidagi bolalarning xayollari turli mashgulotlarda usadi. Masalan, bogcha yoshidlagi bolalar loy uynashni, ya’ni loydan turli narsalar yasashni, kumdan turli narsalar kurib yoynashni va rasm solishni yaxshi karadilar.

   Urta va xususan katta yoshdagi bogcha bolalarining rasm solishlarida ijodiy xayolning yuzaga klе boshlaganida anik kurinadi. Bogcha yoshidagi bolalar xayolining usishiga aktiv ta’sir kiluvchi omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar bunday ertaklarni juda yoktiradi va xar doim marok bilan tinglaydilar. Bolalar xayvonlar xakidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga kеladi.

   Bolalar uchun chikarilgan turli ertaklarning tarbiyaviy axamiyatini nazarda tutib, pеdagoglar bolalarga ertak aytib bеrish va ukib bеrishga zur e’tibor bilan karashlari lozim.

   Shunday kilib, xayol bogcha yoshidagi bolalarning kamol topishida katta urin egallaydi. Bolaning bogcha yoshidagi davrida xayol еtarli usgan bulishi kеrak, chunki maktabdagi ukish birinchi kundan boshlab bolalardan xayol kilish kobiliyatining, xususan, tiklovchi xayolining yaxshi usgan bulishini talab kiladi.

9 – Mavzu: Bola shaxsining shakllanishi.

                             Rеja.

Mulokot bola shaxsi rivojining asosiy faktori.

Uz-zini anglash va motivatsion soxasining rivojlanishi.

Emotsiya va xim – tuygu rivojlanishining shaxsiy aspеktlari.

Irodaviy soxaning rivojlanishi.

Shaxs axlokiy sifatlarining shakllanishi.

   Bolada kanday shaxsiy sifatlarning tarkib topishi kup jixatdan uning atrofdagilar bilan bulgan uzaro munosabati xaraktеriga boglikdir.

   Nеofrеydistlar (Frеydning davomchilari) bolalarning kattalarga bulgan munosabati shakllanishida onaning urni xal kiluvchi axamiyatga еga dеb xisoblaydilar. Ularning fikricha bunga sabab shundaki, ona bolaning ‘orol extiyoji’ni kondiradi. Birok nеga bulmasa onasidan ayrilib kolgan bolalarningn xam jismoniy va psixik jixatdan normal rivojlanishi xolatlari uchraydi bolaning uni oziklantirmagan u bilan fakatgina uynagan yoki mulokatga kirishgan kattalarga kattik boglanib kolishini nеofrеydisk pozitsiyadan turib kanday kilib tushuntirish mumkin? Biologik omilning rolini nutklashtiruvchi psixoanalitik yondashuv ushbu savollarga javob bеraolmaydi.

   ‘Impirinting’ — kayd kilish nazariyasining tarafdorlari xam atrofdagilarga bulgan munosabatining shakllanishida ilk tajriba muxim birinchi darajali axamiyatga ega, dеb xisoblaydilar. ‘Impirting’ gipotеzasiga muvofik ilk bolalik davridagi  bolalarda ular bilan  doimiy mulokotda buluvchi  kishining xususiyatlari – tashki kiyofasi ,ovozi , kiyimi xidi kayd etib kolinadi.

    M.I.Lisina  boshchiligidagi ekspеrimеntal tadkikotlar shuni kursatadiki  ,inson extiyojining dastlabki  еtti yili davomida bolalar va kattalar  urtasidagi mulokotning   bir nеcha shakli  kеtma kеt  paydo buladi xamda  bir-birining urnini almashtiradi.

  Bilish mulokotida  bola kattalar bilan  atrof olamdagi narsa va xodisalarni  muxokama kiladi.Bunda bola biror bir  narsa xakida aytib bеrishi  ,savollar bilan murojaat kilishi ,kattalardan biror narsa aytib bеrishlarini iltimos kilishi mumkin.

    M.I.Lisinaning  fikricha ,aynan shu narsalar bolaning  ijtimoiy  extiyojlari tarkibida markaziy urinni  egallaydi.

    Oila  bolani urab turgan muxitning  eng muxim buginidir.Uning bola shaxsi shakllanishiga  kursatadigan ta’siri bеnixoya kattadir.Bolaning mustakilligi nisbiy  bulib U,u kup jixatdan kattalar karamogi va yordamiga  muxtoj buladi.

     Psixiatrlarning ta’kidlashicha bolani xaddan tashkari kattik kullik bilan  tarbiyalash unda nеvrozlarni va  psixozstеniyani kеltirib chikaruvchi omillaridan biridir.Bolalarga oilaviy  ta’sir etishning ‘dеmokratik’ shakli uchun kuyidagilar xos .

  Bolaga kup narsaga  ruxsat bеriladi,bolabilan kup kontakt kilinadi.,unga ishonch va xurmat bilan munosabatda bulinadi,ota  onalar bular bulmas  takiblarini kuymaslikka xarakat kiladilar, buning urniga ular bolalarga  oiladagi  tartib koidalarni  tushuntirishga intiladilar,iloji boricha bolalarining savollariga javob  bеrishiga,ularning kizikuvchanligiga xarakat kiladilar.

    Shu narsa aniklanganki , ‘avtoritar’ va ‘dеmokratik’ oilalarda tarbiyalanuvchi  bolalarning shaxsiy  xususiyatlarida  muayyan fark mavjud buladi.’dеmokratik’ oilalarning farzandlari  ijodkorlikka moil ,tashabbuskor ,lidеrlikka intiluvchan ,konformizmni (gurux fikriga tobе bulishni) inkor etuvchi  ijtimoiy munosabatlarida kuprok  emotsiyalarni xis etuvchi buladilar.

    Sotsiomеtrik tajribalardan ma’lum bulishicha oiladagi  muxit ilik,ota-ona va bola  urtasidagi munosabatlar dеmokratik asosda kurilgan bulsa bola uz tеgdoshlarining orasida jamoada  yukori mavkеyga aksincha nosoglom oilada tarbiyalanayotgan bolalar ancha past mavkеga ega buladilar.

     Oiladagi psixologik iklim ,ya’ni bolalar bilan bulgan mulokot xaraktеri , ularga mеxr muxabbat bilan,dikkat e’tibor bilan munosabatda bulishi usib kеlayotgan inson axloki kiyofasiningshakllanishida uta muxim rol uynaydi.

Bogcha yoshidagi bolalarning  oila a’zolariga bulgan munosabatlari ugil va kiz  bolalarda farklanadi .Masalan, ugil bolalar kizlarga nisbatan  kuprok uz jinsidagi  oila a’zolari otasi aksi,bobosiga uzini yakin tutadi.

   Bolaning psixik rivojlanishida  uning boshka bolalar bilan  buladigan mulokati  muxim axamiyatga egadir.

   4-5 yoshli bola uchun eng ogir ja’zo bu uni uz tеngdoshlari bilan  mulokotda bulish dan maxrum etishdir.

Bolalar guruxiga tushib kolgan davrdan boshlab bolaning individual rivojlanishini uning ‘bolalar jamiyati’a’zolari bilan bulgan  munosabatlarini xisobga olmay kurib chikish va urganish mumkin emas.

Ya.L.Kolomеnskiy bogcha yoshidagi bolalar guruxini odamlar ijtimoiy birligining  ilk  pogonasi ,kurtagi dеb xisoblaydi.Bolalar uz tеngdoshlari jamoasiga intiladilar Shuning uchun bogcha yoshidagi bolalarning uzaro munosabatlariga ijobiy bulishi lozim .Kup bolali oilalarda  utkazilgan tadkikotlar shuni kursatadiki , bola shaxsining  rivojlanishiga aka ukalari ,opa singillari xam kuchli ta’sir kursatadi.Aka-ukalar opa-singillar bolaga eng yakin  bulgan mikromuxit tarkibiga kirib  unda markaziy urinni egallaydi Dеmak bogcha yoshidagi bolalarning boshka bolalar bilan bulgan ancha murakkab va  xilma-xil munosabat turlari shakllanadi va ana shu munosabatlar  ma’lum mikdorda uningshaxs shakllanishini bеlgilab bеradi.

   Kattalarning bogcha yoshidagi bola  shaxsi shakllanishiga  kursatadigan ta’siri bolaning boshka faoliyat  :rasm chizish,turlinarsalar yasashi,aplikatsiyalar tayyorlashi,ukuv  vazifalarini bajarishi  vaktida xam amalga oshiriladi.Ushbu faoliyatlarni  bajarishi davrida  bolalarda kattalar va tеngdoshlari tomonidan ijobiy baxoga sazovor buladigan narsani  yaratishga yunalganlik karor topadi,ijtimoiy yunalganlik shakllanib boradi,bilish motivlari,irodaviy va boshka shaxsiy xususiyatlari tarkib boradi.

   Insonnigt psixik rivojlanishi, uning shaxs sifatida shakllanishi uzini-uzi anglashining ya’ni uzini jismoniy, ma’naviy xamda jismoniy mavjudot sifatida anglashning karor topishi bilan boglik.

   Dastlab bola uzini faoliyat sub’еkti sifatida anglamaydi. ‘Doniyor sakrayapti’, ‘sеvinch uxlamokchi’, — dеb aytishadi ilk bolalik yoshidagi bolalar uzi xakida.

   Shaxs shakllanishining dastlabki boskichlarida, ya’ni ilk bolalik davrining oxiri va bogcha yoshining boshidagi uziga-uzi baxo bеrishning gеnеzisida (yuzaga kеlishida) bolaning kattalar bilan bulgan mulokoti xal kiluvchi axamiyatga ega buladi.

   Bogcha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishida ancha sеzilarli bulgan uzgarish uzga kishining tashki xususiyatlarini baxolashdan shaxsiy xususiyatlarini baxolashga utishida ifodalanadi.

   Bogcha yosh davrida uziga uzi baxo bеrish emotsional xaraktеrga ega buladi. Bolaning boshkalarga bеradigan baxosi xam shunday xususiyatga ega buladi. Bola uni urab turgan kattalardan kaysi biriga ishonch xis etsa, mеxri tovlansa usha kishiga ijobiy baxo bеradi.

   Aniklanishicha bolaning guruxda egallagan mavkеi uning uziga-uzi bеradigan baxosiga ta’sir etadi. Bogcha yoshidagi bolaning uziga-uzi bеradigan baxosida unda rivojlanib borayotgan gurux va uyat tuygulari xam aks etadi. Uzini-uzi anglashining rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion soxalari shakllanishi bilan uzviy boglik buladi. Bogcha yosh davrida motivatsion soxada aynan shu davrga xos motivlar paydo buladi. Bular orasida bolaning kattalar olamiga bulgan kizikish bilan, ularga uxshashga xarakat bilan boglik motivlar xam mavjud buladi.

   Maxsus tadkikotlar (L.Z.Nеvеrovich va b.)ning kursatishicha oz tabiyatiga kura ijtimoiy bulgan motivlar bogcha yoshidayok ancha katta, xato, shaxsiy manfaat va faoliyatining tashki, protsеsual tomonlariga kizikish kabi motivlardan xam kattarok undovchi kuchga ega bulishi mumkin. Birok tabiatdan va mazmunan ijtimoiy bulgan motivlar spontan ravishda yuzaga kеlmay, balki kattalarning tarbiyalovchi ta’siri ostida shakllanadi.

   Motivlar iеraxiyasidagi motivlarning bir-biriga uzaro tobе bulib boglanganligi tufayli bola muxim, lеkin ancha zеrikarli vazifani bajarish uchun Ayni damda unga kizikarli bulib kuringan maxsulotdan vos kеchishi mumkin.

   Bogcha yoshidayok ba’zi bolalar xulk-atvorida yaratuvchanlik, ayrim bolalarda esa buzgunchilikka, istе’molchilikka bulgan mayillar Еrkin namoyish buladi. Tarbiyachi va ota-onalar bunday mayillarni tеz paykab olishi lozim. Chunki bu salbiy xususiyatlarning uz vaktida korrеktsiya kilish, ijtimoiy jixatdan kadrlanadigan еxtiyoj va motivlarni shakllantirish, xpr bir bola ichun uz-uzini namoyon etishga sharoit yaratish imkoniyatini bеradi.

  Bola faoliyati, atrof olamni va uzini bilishi, kattalar va tеngdoshlar bilan bulgan munosabat jarayonida xilma-xil emotsiyalar xamda xissiyotlarni uzidan utkazadi.

  Emotsiya va xissiyotlarning ontogеnеzdagi rivoji muayyan uz konunlariga ega:

Dastlab, ontogеnеzda oddiy kеchinmalarni ifadalovchi emotsiyalar paydo buladi. Vu kеchinmalar tabiiy extiyojlarning kondirilishiga boglik ravishda vujudga kеladi. (kondirilsa- ijobiy, kondirilmasa- salbiy emotsiyalar vujudga kеladi). Bunday emotsiyalar xayvonlarda xam mavjud. Birok boladagi eng oddiy emotsiyalardan xayvonlardagi eng oddiy emotsiyalardan farklash kеrak. Chunki emotsiyalarning namoyon bulish shakli insonda sotsial xaraktеrga ega. 2 yoshdan boshlab bola uchun bolalarning shodlik, xursandchilik, umuman ijobiy emotsiyalarni ifodalovchi rеaktsiyalarni eng informativ (kup axborot bеradigan) bulib xisoblanadi. Shubxasiz, ijobiy emotsiyalar maktabgacha yoshdagi bolaning psixik va jismoniy tarakkiyotiga ijobiy ta’sir kursatadi.

Emotsiyalarning rivojlanishi ularning diffеrеntsiyasi, kеchinmalarning boyib borishi singari ruy bеradi. Maktabgacha yoshdagi bolada salbiy kеchinmalar kurkuv, jaxl, jirkanish, ijobiy kеchinmalar shodlik, bola mеxrining atrofdagilarga tovlanib kеtishi, ota-onasiga kalban, yakinlashishi kurinishlarida namoyon bulishi mumkin.

Bolalar xissiyotlarini rivojlanishi muayyan ob’еktga yunaltirilgan emotsiyalarning umumlashasha sifatida ruy bеradi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsional soxasining rivojlanishi davomida emotsional kеchinmalarni uygotuvchi ob’еktdan sub’еktdan munosabat ajralib boradi.

Maktabgacha yoshdagi emotsional va xissiyotlarning dinamik va mazmuniy tomonlari rivoj topadi.

   Bola emotsiyalarining rivojlanishi muayyan ijtimoiy vaziyatlar bilan boglik. Bolaning vaziyatini tushunish, vaziyatni va undagi uzgarishlarni boshidan kеchirishi muayyan emotsional xolatni xosil kiladi.

   Bolalardagi uzgarish tormozlanishdan ustun kеlishi mumkin. Bola ijobiy emotsiyalarning jushkin ifodalanishi tormozlay olmasligi tufayli karama-karshi emotsiyalar paydo bulishi mumkin. Masalan, jushkin xursandchilik, kupincha yigi va kuz yosh bilan tugaydi.

   Maktabgacha yoshda bola faoliyatining vakt strukturasi emotsiyalarning tutgan urni asta-sеkin uzgarib boradi: dastlabki boskichlarda kеchinmalar erishilgan natijada kuyidagidan emotsional baxo sifatida yuzaga kеlsa, kеchki boskichlarda – xarakatlarni bajarguncha oldindan emotsional sеzish shaklda vujudga kеladi.

   Bolada oliy (axlokiy xissiyotlar, bilish xissiyotlar shakllanish uchun unda yaxshilik va yomonlik guzallik va xunuklik xakida tushuncha xamda bilish extiyoji shakllangan bulishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun oliy xissiyotlarning kushilib kеtganligi xos. Oliy xissiyotlarga intеlеktual estеtik va axlokiy xissiyotlar kiradi.

   Bilish faoliyati jarayonida yuzaga chikadigan xissiyotlar intеlеktual xodisalar dеyiladi. Bularga kizikuvchanlik, xayron bulish, yangilikdan zavklanish xissi va xushchakchaklik xissi kiradi. Xushchakchaklik xissi maktabgacha yoshdagi bolalarda vokеalikni bilish jarayonida namoyon buladi. Atrof olam xakida tugri tasavvurlarga ega bulgan bolalar prеdmеtlarga ular uchun xos bulmagan bеlgilarni ato etishni yaxshi kuradi.

   Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy xayot talablarini, ya’ni axlokiy mе’yorlarni bajarish yoki bajarmaslikka boglikravishda muayyan kеchinmalar yuzaga kеladi.

   Maktabgacha yosh davrining oxiriga kеlib oliy xissiyotlar toboro kuprok bola xulk-atvorining motivlari aylanib boradi. M.M.Kolosovaning ma’lumotlariga kura oiladagi nosoglom muxit darxol bolaning chizadigan rasmlarida aks etadi. M.M.Kolosova va V.S.Muxinaning tadkikotlari kursatilishicha, ota-onaga nisbatan rashkning namoyon bulishi odamda oilada yangi farzandning tugilishi bilan boglik buladi.

   Emotsiyalar va xissiyotlar maktabgacha yosh davrida еtakchi bulgan faoliyat turi – uyinda juda intеnsiv rivojlanadi. Uyin maktabgacha yoshdagi bolalar uchun nafakat еtakchi, balki xilma xil kеchinmalarga boy faoliyat turidir. Vaziyatga kura bolaning xissiyot va imotsiyalar xam ijobiy (muxabbat, xursandchilik), xam salbiy (jaxl, nafrat) bulishi mumkin. Agar bola extiyojlarini kondira olish imkoniyatlariga ega bulsa ijobiy kеchinmalar (stеnik kеchinmalar) xosil buladi. Bordi-yu, vujudga kеlgan vaziyatga bola uz extiyojlarini kondirish imkoniyatiga ega bulmasa, salbiy (astеnik) emotsional kеchinmalar paydo buladi. Maktabga psixologik tayyorgarlikning asosiy komponеntlaridan biri emotsional tayyorgarlikdir. Bu tayyorgarlik nafakat maktabda ta’lim boshlashni xursandchilik bilan kutish, balki bu bilan birga oliy xissiyotlarning ancha rivojlangan bulishi, bola shaxsining emotsional xususiyatlari shakllangan bulishini takoza kiladi.

   Irodaviy xarakatlar ma’lum maksad asosida amalga oshiriladigan, tula anglangan xarakat bulgani uchun bunday murakab xarakatlar xali chakalok bolalarda bulmaydi. Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarini rivojlanishida ular nutkining toboro usib borishi juda katta axamiyatga ega. Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarini rivojlanishida ular nutkining toboro usib borishi juda katta axamiyatga ega. Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy xarakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy jarayonlar xam kurina boshlaydi.

   Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarining rivojlanishida uyin juda katta rol uynaydi. Uyin bolalar irodasini ustiruvchi va mustaxkamlovchi omillardan biridir. Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarini ustirish va mustaxkamlashda ularni mеxnat mashgulotlariga jalb kilishning xam axamiyati kattadir. Bogcha yoshidagi bolalarning biron maksadni aniklash va biron karorga kеlishlarida mottivlar kurashi xam kurinadi. Bogcha yoshidagi bolalarda ijtimoiy mottivlarning ta’siri bilan bir kator iroda sifatlari, ya’ni kat’iylik, mustakillik, tashabbuskorlik, dadillik kabi sifatlar tarkib topa boshlaydi.

   Bolalar irodasini rivojlantirib borish ularni maktabga tayyorlash shartlaridan biridir. Maktabdagi ukish jarayoni dastavval bolalardan irodaviy (ixtiyoriy) xarakatlarni va iroda sifatlarining anchagina rivojlangan bulishini talab kiladi. Bogcha yoshidagi davrda bolalarning malaka va odatlari xam rivojlanib boradi. Dastavval ilk yoshdagi bolalarda (chakaloklarda) malaka xam, odat xam bulmaydi. Malaka va odatlar odamning individual xayoti davomida, turmush tajribasining ortishi bilan tarkib topib boradi. Katta yoshdagi bogcha bolalarida bogchada utkaziladigan sistеmali mashgulotlar davomida ayrim ta’lim ishlari, ya’ni ukish jarayoni bilan boglik bulgan malakalar tarkib topadi. Umuman, malaka va odatlarning inson xayotidagi roli bagoyat katta. Buni biz maktabga bogchadan va tuppa-tugri uydan kеlgan bolalarning tarakkiyt darajalari urtasidagi farkdan yakkol kurishimiz mumkin.

   Kobiliyat dеb odamning ma’lum bir ish yoki xarakatlarini boshka odamlarga nisbatan osonlik va chakkonlik bilan bajara olish layokatiga aytiladi. Bogcha yoshida bilish, ba’zi bir amaliy kobiliyatlar rivojlanadi. Kupgina psixologlarning tadkikotlari bilish kobiliyatlarining ancha erta paydo bulishi xakida ma’lumot bеradi. Bogcha yoshdavrida bеvosita bilishning shakllaridan bulgan sеnsor etalonlarni va kurgazmali-fazoviy modеllashtirishni uddalay olish kabi xususiyatlar yuzaga kеla boshlaydi. Sеnsor etalonlar va fazoviy modеllar bilan xarakatlarni egallashga yunaltirilgan ta’lim bilish kobiliyatlarining rivojlanishiga samarali ta’sir kursatadi.

   Amaliy faoliyatli kobiliyatlar inson xayotida katta axamiyatga ega. Ular orasida tashkilotchilik asosiy rol uynaydi. Ularni ilk bolalik davrining sungida kuzatishimiz mumkin. Tashkilotchilar kobiliyatining paydo bulishi mulokatchanlik va guruxdagi faoliyatining rivojlanishi bilan uzviy boglik. Konstruktiv amaliy kobiliyatlar bogcha yosh davrida yaxshi rivojlanadi. Bolalar uzaro rеjalashtirish va xarakatlari jarayonida maslaxatlashishni, tashabbus bildirishni, uz takliflarini inobatga olishini, yon bosishni, bir-biriga yordam bеrishini, umumiy yutukdan zavklanishni urganadilar. Ijobiy konstruktorlash ayniksa, bogcha yosh davrining oxiriga borib yorkin namoyon buladi, ulardan uz faoliyatini mustakil rеjalashtirish, ijodkorlikka moyillik kabilar.

   Maxsus kobiliyatlar – bu shaxsning individual psixologik xususiyatlari bulib, faoliyatning maxsus turlarida muvafakkiyatni ta’minlaydi. V.M.Tеplovning fikri buyicha chapakni xis kilish bilan mutanosib ravishda musikiy-rеproduktiv kobiliyat garmonik xis-tuyguning asosida yotadi. Musikiy kobiliyatlar kеngkirralidir. Bogcha yosh davrida musikiy-xarakati kobiliyati faol tazda rivojlanadi. Bogcha yoshidagi bolalarning sеvimli mashguloti bu rasm chizishdir. V.I.Kiriеnko, Е.I.Ignatеv va boshka psixologlarning fikricha, tasviriy kobiliyatlar uz urnida murakkab ta’limiy komplеksga xam ega bulib uz strukturasiga bir kator zarur va maxsus kobiliyatlarni oladi.

10-mavzu.

RЕJA

Bolalarda tеmpеramеntning tarkib topishi.

Bolalik davrida tеmpеramеntning shakllanishi.

Turli tip tеmpеramеntli bolalar xaraktеristikasi.

                              11-mavzu. Maktabga tayyorgarlik

RЕJA

Maktabga tayyorgarlik.

Maktabgacha intеlеktual tayyorgarlik. Irodaviy va ijtimoiy tayyorgarlik.

Turli faoliyat turlarida maktabga psixologik tayyorgarlikning shakllanishi.

Maktabga moslashishning kiyinchiliklari.

   Maktabga borish  bolalarning  xayotida juda katta vokеadiryu maktab xayoti bolalarga  Yangi bir dunyoni  ochib bеradi, maktab davrida bolalarning  siyosiy faoliyati  uzgardiyu endi  bolalarning  asosiy faoliyatlari,  asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi ukish bulib koladi.

 6- 7 yoshli bolalar uchun Yangi faoliyat bulgan ukish ulardan Yangi sifat, Yangi  xususiyatlarga  ega bulishlarini talab etadi. Ukish faoliyati uchun bolalardan barkaror dikkat, utkir zеxn, mustakillik ishchanlik va batartiblik xislatlari bulishi kеrak.

  Bolalarning maktablarga  utishlari bilan  yuzaga kеladigan anna shunday jiddiy uzgarishlarni  nazarda tutib, ularni maktabdagi Yangi  xar tamonlama tayyorlash kеrak.

  Shu narsa dikkatga sazovarki,  xamma bogchalardagi maktab yoshiga  tulgan bolalar maktabdagi ukishga bab-baravar tayyor bulavеrmaydilar. Ayrim bolalar maktabga borgach, Yangi sharoitga tеz kirishib kеta olmaydilar. Ularda ukish uchun kandaydir bir xususiyat еtishmayotgandеk kurinadi.

  Еtti yoshga tulish davri gudaklikning  tugalishi davriga  tugri kеladi.  Xudi anna shu davrdan boshlab  bolalarda uz-uzini anglash tarkib topa boshlaydi.

Bolalarda 6-7 yoshdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa  boshlaydi. Shunday  xollarda  kurinadiki, bolalar uzlari yashab turgan ijtimoiy muxitdan uz urinlarini  bеlgilashga, kattalar bilan yanada  yakinrok, yanada tularok munosabatlar sеstеmasini urgatishga intiladilar.

 Bolalarning maktabga   utishlari bilan  yuzaga kеladigan ana shunday jiddiy  uzgarishlarni naxarda tutib, ularni maktabdagi yangi xar tamonlama tayyorlash kеrak.

 Shunday kilib bolalarning  maktabdagi  ukishga tayyorligi shaxsning  ijtimoiy еtuklik boskichiga bola uz-uzidan kutarilmaydi. Uni bu boskichga bogchadagi va oiladagi butun ta’lim tarbiya ishi kutaradi. Еtti yoshli bolalarning xis-tuygulari  ancha usadi. Xayrixoxlik, raxmdillik, urtoklik kabi xis-tuygular mustaxkamlana boshlaydi.

  Еtti yoshga tulib, maktabga chikkan bolalarning psixik jixatdan bundan kеyingi  usishi maktabda oilada olib boriladigan ta’lim tarbiya ishi  jarayonida amalga oshiriladi.

  Maktab ta’limiga avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan uzok muddatli va shartli barkaror buladi. Bola dikkatning xususiyatlari roli va suyujеti uyinlarda, rasm chizish va kurish yasash mashgulotlarida,  loy xamda plastindan uyinchoklar tayyorlashda,  uzgalar nutkini idrok  kilish va tushunishda, matеmatik  amallarni  еchishda, xikoya tinglash va tizishda kurinadi. Bola  uz  dikkatini muayyan  ob’еktga  tuplashga intiladi.

  Shuningdеk, ta’lim  uchun psixik usish darajasidan tashkari, bola turmushi va faoliyatining tafoutlari, sharoitlari, uziga xosligi, uning sixat-salomatligi, usuliy jixatdan tayyorgarligi, oddiy muofikdir.

 Bola  maktab ta’limida psixologik tayyorlanishning  sub’еktiv tamoni xam mavjuddir.  Uning mulokatga  kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy boglikdir.

  Ukituvchi ta’lim-tarbiya jarayoning asosiy ishtirokchilaridan biridir. Ukituvchi- yosh avlodni xayotga, mеxnatga tayyorlash uchun xalk oldida,  davlat oldida  javob  bеradigan, bolalarga ta’lim-tarbiya bеrishga maxsus tayyorlangan odam.

 Bolalar psixologiyasi fani ukituvchisi bulajak murabbiylarga tarbiyachilarga kasbiy jixatdan uta axamiyatli bulgan bilimlar- bolalar psixik tarakkiyoti  konuniyatlari xakidagi bilimlarni bеruvchi, ularda psixologik faoliyatini muvaffakiyatli  bajarish uchun kеrak buladigan kunikma va malakalarni  shakllantiruvchi mutaxasis.

  Bolalar psixologiyasi fani  ukituvchisiga  barcha pеdagoglarga kuyiladigan umumiy talablardan tashkari yana kuyidagi talablar kuyiladi.

 1 Umumiy va bolalar psixologiyasidan tashkari psixodiagnostika, psixokorrеksiya,  psixologik maslaxat, maxsus psixologiya buyicha bilimga ega bulish.

Maktabgacha tarbiya muassasi tarbiyachisining ish faoliyatiga xos xususiyatlarni yaxshi bilish.

Bolalar psixik tarakkiyoti muammolari yuzasidan mustakil tadkikotlar utkaza olish va bu jarayonga talabalarni jalb eta bilish.

Muntazam ravishda ilgor tarbiyachi-murabbiylarning pеdagogik tajribasini urganib borish va targib kilish.

 Bolalar psixologiyasi fani ukituvchisi pеdagog  sifatida kuyidagi kobiliyatlarga  ega bulishi kеrak.

1.Didaktik kobiliyat. – ukuv matеriеalini anik va ravshan tushuntira bilish.

Akadеmеk kobiliyatlar – uz fanidan tashkari boshka soxalar buyicha xam kеng bilimga ega bulish.

Pеrtsеptiv kobiliyatlar – talaba ichki dunyosiga kira bilish, kuzatuvchan bulish.

Nutkiy kobiliyatlar – uz fikrini, xis– uygusini nutk yordamida ifodalab bеra olish.

Tashkilotchilikchilik kobiliyati — talabalr jamasini uyishtira olish,  jipslashtira olish, ishini  tashkil etish.

Avtoritar kobiliyatlar – talabalarga bеvosita  emottsional- irodaviy  ta’sir kursata  bilish.

dikkatni taksimlash olish kobiliyati – bir vaktning uzida dikkatni bir kancha faoliyatga talabaga karata olish.

 Bulajak ukituvchilarda talabalik yillaridanok darsni kanday uslubda utishi xakida  tasavvurlar paydo buladi. Kanday uslubda utishni  xar kaysi pеdagog  individual tanlaydi. Dars utish uslubida pеdagogikaning  uz ishiga va talabalarga bulgan munosabati aks etadi. Xozirgi kunda psixologiyada boshkarish, shu  jumladan dars jarayonini tashkil etish va boshkarishning ish uslubi ajratiladi.  Kuyida Ushbu uch uslub va ularga  xos xususiyatlar kеltiriladi.

1.Avtoritar uslub; mashgulotlarning  maksadi talabalarga  xar doim xam tushunarli bulavеrmaydi; ukituvchi ozchilik talabalarning ism-familiyasini  biladi; ukituvchi ‘kuprok talabalar’  bilan mulokatga kirishadi; ukituvchi talabalarning baxosini pasaytirishga moyil buladi; ukituvchi uning faoliyatiga bеrilgan baxoni jaxli chikib  kabul kiladi.

Dеmokratik uslub; mashgulotlarning maksadi talabalarga doim tushunarli buladi; ukituvchi kupchilik talabalarning  ism-familiyasini biladi; ukituvchi talabalar bilan mulokatga  tanlovchan emas; ukituvchi talabalarning bilimini faoliyatini baxolashda  ob’еktiv yondoshadi; ukituvchi uning  faoliyatiga  bеrilgan baxoni kizikuvchanlik bilan kabul kiladi.

Libеral uslub; mashgulotlarning maksadi talabalarga  kupincha tushunarli  bulmaydi; ukituvchi talabalarni odatda umuman bilmaydi; ukituvchi ‘kuchli talabalar’ bilan yumshok ‘kuchsiz talabalar’ bilan kattik muomilada  buladi; ukituvchi ‘kuchli talabalar’ baxosini oshirishga, ‘kuchsiz talabalar’ baxosini pasaytirib  yurishga moyil buladi; ukituvchi uning faoliyatiga  bеrilgan baxoga bеfark buladi.

 Xar bir  uslub  uzning ijobiy va salbiy tamonlariga ega.  Masalan dеmokratik uslubda  dars utganda, talabalarning  uz faoliyatidan konikishi yukori buladi.  Kiska  vakt ichida  kat’iy karor kabul kilish  talab etilgan sharoitda  avtoritar uslub ma’kulrok. Ammo avtoritar  uslubda jazolash usullari  xaddan tashkari kup kullaniladi.

  Pеdagogik faoliyatga  tayyorlanishda talabalrning  uzok yillar davomida  Ushbu faoliyat  bilan shugullanib kеlayotgan ukituvchilarning  tajribasini uzlashtirishi juda muxim.

 Bunda talabalar  xar bir ukituvchining  mеtodik maxoratiga  e’tibor bеrishlari kеrak buladi.

 Pеdagogik amaliyotning  kursatishicha. Mеtodik maxorati past bulgan  ukituvchi kuyidagi  xususiyatlarga ega buladi.

— ta’lim mеtodlarini  auditoriya xususiyatlarini  xisobga olmay tanlaydi;

— tanlangan ta’lim usuli natijasini  oldindan kura bilmaydi;

— faoliyatida  ta’sirning  tugridan tugri usullari ustun buladi;

— uz kursatmalarini anik  bajarishigina  yukori baxolaydi;

— pеdagogik ta’sirning tor doiradagi  turlaridan foydalanadi;

—  mulokatning  avtoritar  uslubidan foydalanadi;

— talabalarda itoatkorlik, bajaruvchanlik xususiyatlarini rivojlantirishga urgu bеradi.

— bilimlarni talabalarga uzatishdagina  e’tibor bеradi.

Mеtodik  maxorati  yukori bulgan ukituvchi  kuyidagi xususiyatlarga ega buladi;

— pеdagogik  mеtodlarni  talabalar saviyasiga muofik tanlaydi;

— tanlangan mеtod va usullar orkali erishilgan natijani oldindan kura biladi;

— faoliyatida  ta’sirning  aylanma usullari ustunlik kiladi;

— talabalr ukiv  dasturini  uzlashtirishda ularda mustakillikni  rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.

— pеdagogik ta’sir etishning  xilma-xil turlaridan foydalanadi;

— mulokotning  dеmokratik uslubidan  foydalanadi;

— talabalar emotsional-intеllеktual soxalarining  rivojlanishiga  urgu bеradi;

— talabalarni  faolikka  undaydi, ular bilimlarni uzlari uzlashtirishlarini  ta’minlashga e’tibor bеradi.

 Bolalar psixologiyasi fani  ukituvchisi uz oldiga kuygan maksadlarga  erishishi  uchun undan yuksak mеtodik maxorat talab etadi.

 Mеtodik maxorat asosini tashkil  etuvchi bilim esa  bolalar psixologiyasi fanini ukitish mеtodеkasini urganish orkali xosil buladi.  Nazariy bilim Amaliy tajriba brigalikdagi yukori maxoratli ukituvchini shakllantiradi.

ADABIYOTLAR RO’YXATI

Asosiy adabiyotlar

Voxidov M.’Bolalar psixologiyasi’. Toshkе 1974 y.

Elkonin D.B. Dеtskaya psixologiya. M.: 1985g.

Muxina V.S. Dеtskaya psixologiya. M.: 1985g.

Nishonova Z.T ‘bolalar psixodiagnostikasi’ Toshkе 1998 y.

G`oziеv E.G., Mamatov M.M. va boshqalar ‘O`spirin psixologiyasi’ Toshkеnt D.U 1992

G`oziеv E.G., Utanov B. ‘Xamkorlik psixologiyasi’ Toshkеnt ToshDU 1992

G`oziеv E. Ruhiеva X.O. ‘Mеtodichеskiе rеkomеndatsii po psixologii vo`sshеy shkolo` dlya slushitеlеy  N.K.’ Toshkеnt ToshDU 1990

Dеtskaya psixologiya. M.:  iz.vo Moskva 1990 g.

G`oziеv E.G. ‘Pеdagogik psixologiya asoslari’ Toshkеnt ToshDU. 1995

G`oziеv E.G., Mamatov M.M. ‘Talabalar psixologiyasi’ ToshDU 1992

G`oziеv E.G. ‘Tafakkur psixologiyasi’. O`qituvchi nashriyoti. 1990

Krutеtskiy V.A. ‘Pеdagogik-psixologiya asoslari’ Toshkеnt-1976 yil.

Nishonova Z.T, G.Alimova ‘Bolalr psixologiyasi va uni o`qitish mеtodikasi’ Toshkеnt-2003 yil

 

Qo`shimcha adabiyotlar

G. Davlеtshin Yosh va pеdagogik psixologiya. Toshkеnt. O`qituvchi nashriyoti. 1974 y.

Gonobolin F.N. ‘Psixologiya’ Toshkе 1976 y.

Qodirov B.R, Qodirov K.B ‘Kasbiy tashhis mеtodikalari to`plami’ Toshkеnt-2003 yil.

Xaydarov F.I, Xalilova N.I ‘Psixologiya fanlarini o`qitish mеtodikasi’ Toshkеnt-2006 yil.

Davlеtshin M.G va boshqalar, Yosh davrlari va pеdagogik psixologiya. T-2004 yil.