1918 – 1939 yillarda xalqaro munosabatlar.
R E J A.
Versal – Vashington tizimi. Parij tinchlik konferensiyasi.
Millatlar ittifoqining tuzilishi.
Tinchlik shartnomalari.
Vashington konferensiyasi.
20 – yillarda xalqaro munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlari.
30 – yillarda xalqaro munosabatlar.
Birinchi jahon urushi 1918 – yil 11 – noyabrda Germaniyaning Antantaga taslim bo’lishi bilan tugadi. Shundan so’ng urush aybdori b’lgan German bloki davlatlari bilan yetkazilgan zararni qoplash va shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik boshlandi.
G’olib Antanta bilan mag’lub To’rtlar ittifoqi o’rtasida imzolanadigan tinchlik shartnomasining matnini tuzish uchun Fransiya poytaxti Parij shahriga 27 davlat delegatsiyasi to’plandi. Ular versal saroyida imzolangan tinchlik shartnomasini ishlab chiqish ustida bir yil ishladilar. V. Vilsonning “14 moddasi” asosida Versal saroyida 5 ta davlat (Germaniya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya va Turkiya) bilan imzolanadigan 5 ta shartnoma matni tayyorlandi. Shu 5 ta shrtnoma birgalikda Versal tizimi deb ataldi.
Fransiya bosh vaziri Jorj Klemanso tinchlik shartnomasi shartlarini ishlab chiqish bo’yicha xalqaro konferensiyaning Parij shahrida o’tkazilishini qattiq turib himoya qildi. Va, nohoyat, u o’z maqsadiga erishdi. Parij konferensiyasi 1919 – yilning 18 – yanvar kuni o’z ishini boshladi. Konferensiya ochilishining aynan shu kunga belgilanganligi bejiz emas edi. 1870 – 1871 – yilgi Fransiya – Prussiya urushida g’olib Prussiya bilan yengilgan Fransiya o’rtasidagi shartnoma aynan shu saroyda imzolangan va 18 – yanvar kuni shu saroyda Germaniya imperiya deb e`lon qilingan edi. G’oliblar Germaniyani tahqirlash uchun aynan shu kuni konferensiya ishini boshladilar.
Konferensiyaga to’rtlar ittifoqi davlatlari hamda Sovet Rossiyasi taklif etilmadi.
1919 – yilning 28 – iyunida Versal tinchlik shartnomasi nomi bilan kirdi. Versal shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini urushning aybdorlari deb e`lon qildi. Shsrtnomaga ko’ra, Fransiya Elzas va Lotaringiyani o’ziga qaytarib oldi.
Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar ittifoqi boshqariviga berildi. 15 yildan so’ngbu viloyat taqdiri plebitsey yordamida hal etiladigan bo’ldi. Uning ko’mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki bo’lib qoldi. Reyn daryosining chap sohilini 15 yil muddatga Antanta okkupatsiya qildi. Reyndan sharqqa qarab 50 km hudud to’la demilitarizatsiyayalashtirildi. Germaniya Polsha va Chexoslavakiyaning mustaqilligini tan oldi. Bu paytlar Prussiya bosib olgan hududlar, Sharqiy Pomere Polshaga berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish imkoniga ega bo’ldi. Eypen, Malmedi va Morolle okruglarida plebitsey o’tkazildi, natijada bu okruglar Belgiyaga o’tdi. Klaypeda esa Litvaga o’tkazildi. Shlezvigning shimoliy qismi Daniyaga, Sileziyanining bir qismi Chexoslovakiyaga berildi.
Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya va Fransiyaga o’tdi. Shuningdek, Buyuk Britaniyaga Tanganika; Belgiyaga Ruanda va Urindi; Janubiy Afrika ittifoqiga – Janubi-g’arbiy Afrika; Yaponiyaga Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Korolina orollari, Xitoyning Szyaochjou viloyati, Shandun yarim oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta miqdorda reparatsiya to’lovi majburiyati yuklandi.
Versal shartnomasi Germaniyada umuniy harbiy majburiyatni taqiqladi. Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy kemalarga, harbiy va dengiz aviatsiyasi va tank qo’shinlariga ega bo’lish huquqidan mahrum etildi.
Shunday bo’lsada, Germaniyada 100 ming kishilik qo’shinga ega bo’lish huquqi berildi. Vudro Vilsonning fikricha, bu qo’shin Germniyaga ichki tartibni saqlash va bolshevism xavfiga qarshi turish uchun zarur edi.
Millatlar ittifoqi – bu, dunyo davlatlarining xalqaro tashkiloti edi. Tashkilotning asosiy vazifasi – tinchlikni va xalqaro xavfsizlikni ta`minlashdan iborat bo’lishi kerak edi. Bunday tshkilotni tuziash tashabbusi bilan AQSH Prezidenti V. Vilson chiqdi va bu uning 14 moddali tinchlik dasturida o’z ifodasini topgan edi. Antantaning yetakchi davlatlari bu tashabbusni qo’llab – quvvatladi. 1919 – yilning 14 – fevral kuni dunyoning 44 davlati tashkilotining Nizomini tasdiqladilar. Tashkilotning oily organi Assambleya edi. Uning ishida barcha a`zo davlatlar ishtirok etardi.
Millatlar Ittifoqi o’zi faoliyat ko’rsatgan 1946 – yilgacha amalda biror marta ham jazo choralarini qo’llay olmadi. Bunga Ittifoqning amalda Buyuk Britaniya va Fransiya siyosatining quroliga aylanib qolganligi sabab bo’ldi.
Nizomda uning a`zolari zimmasiga “barcha a`zolarning hududiy yaxlitligini hurmat qilish va asrash” vazifasi ham yuklatilgan edi. Biroq amaldagi Ittifoqning hech bir a`zosi bu vazifani bajarishga astoydil intilgan emas.
Avstriya bilan bunday shartnoma 1919 – yilning 10 – sentabr kuni Parij yaqinidagi Sen – Jermen saroyida imzolandi. Shartnoma sobiq Avstriya – Vengriya imperiyasi tugatilganligini e’lon qildi.
Avstriya hududi esa sezilarli darajada o’zgartirildi. Xususan, Janubiy Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o’tkazildi. Chexiya va Moraviya yangi tuzilgan Chexoslavakiya davlatiga qo’shildi. Bukovina esa Ruminiyaga nasib etdi.
Avstriya qo’shinlarining soni 30 ming kishidan oshmasligi belgilab qo’yildi. Floti esa Antanta ixtiyoriga o’tkaziladigan bo’ldi. Bundan tashqari Avstriyaning Germaniya bilan qo’shilishi batomom ta`qiqlab qo’yildi.
1919 – yilning 27 – oktabrida Parijga yaqin Neyi shahrida Bolgariya bilan shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko’ra, Bolgariya hududining katta qismi Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiyaga o’tdi. Ayni paytda unga 2,5 mlrd. oltin frank kontrbitsiya to’lash majburiyati yuklandi. Bolgariya qurolli kuchlarining soni 20000 kishidan oshmasligi belgilandi.
Turkiya hududi Kichik Osiyo va Istambul shahrini o’z ichiga olgan Yevropadagi ozgina joy bilan cheklab qo’yildi. Istambul shahrini poytaxt sifatida qoldirildi.
Birinchi jahon urushi tugandan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning yangi nisbati belgilangan Versal tizimi shu tariqa shakllandi. Bu tizim Yevropa siyosiy xaritasini qayta qurish va dunyoni qayta bo’lib olishni hududiy jihatdan rasmiylashtirishning o’ziga xos shakli edi.
AQSH kongressining yuqori palatasi (Senat) Versal shartnomasida AQSH ning manfaatlari hisobga olinmagan, degan vaj bilan bu shartnomani ratifikatsiya qilmadi.
Jahon urushidan qudratli bo’lib chiqqan AQSH Osiyo – Tinch okean mintaqaida yangi tartiblar o’rnatilishidan eng ko’p darajada manfaatdor davlat edi.Tbbiiyki, o’rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSH ning manfatlariga to’la mos kelishi shart edi. Chunki yer kurrasining bu mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar Buyuk Britaniya va Yaponiya o’rtasida 1902 – yilda imzolangan shartnomaga asoslanib kelmoqda edi. Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy – dengiz floti yarata olgan va flotning katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSHni bu holat mutlaqo qoniqtirmas edi.
Shu niyatni ro’yobga chiqarish maqsadida AQSH yangi konferebsiya chaqirilishiga erishdi.
Bu konferensiya Vashington shahrida 1921 – yilning 12 – noyabridan 1922 – yilning 6 – fevraligacha ish olib bordi.
6 – fevral kuni uchunchi shartnoma – “To’qqizlar shartnomasi” – imzolandi. Bu shartnoma Xitoyga oid edi. Ma`lumki, Xitoy ham versal shartnomasini imzolamagan. Buning sababi – Germaniyaning Xitoydagi mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi edi. Germaniya mustamlakalarining Yaponiyaga o’tishi va uning yanada qudratli davlatga aylanishi AQSHni xavotirga solmay qolmadi. Shuning uchun Vashington konferensiyasida AQSH bu mustamlakalar Xitoyga qaytarib berilishiga erishdi.
20 – yillar tarixga “patsifizm erasi” nomi bilan kirdi. Bu hodisa xalqaro munosabatlarda ham o’z aksini topdi. Shuning uchun ham katta kamchilik va adolatsizliklarga qaramay, Versal – Vashington tizimi o’zida patsifim ruhini aks ettirgan edi va bu tizim 20 – yillarda xalqaro munosabatlarda vaqtinchalik bo’lsa-da nisbatan barqarorlikni ta`minlay oldi.
AQSH ning maqsadi xalqaro maydonda Buyuk Britaniya gegemontigiga chek qo’yish, Germaniyaning Fransiya tomonidan asoratga solinishiga yo’l qo’ymaslik, uni Yevropada Fransiyaga bas keluvchi raqibga aylantirish edi. O’z navbatida, yengilgan davlatlar va urush natijasida kam o’lja tekkan mamlakatlar o’ch olish ishtiyoqida yonmoqda edi.
1927 – yilning aprel oyida Fransiya tashqi ishlar vaziri A. Brian AQSH ga urushdan milliy siosat quroli sifatida voz kechish haqida shartnoma imzolash haqidagi taklif bilan murojaat qildi. Patsifistik kayfiyat hukmron bo’lgan bir sharoitda AQSH va boshqa davlatlar bu taklifni qabul qilmay ilojlari yo’q edi. Natijada 1928 – yil davlat vakillari Brian – Kellog (AQSH davlat kotibi) pakti deb atalgan paktni imzoladi. Biroq muhim xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan bu hujjat bajarilmadi.
G’arb davlatlari Sovet davlatini yakkalab qo’yishga intilsalarda, u 1922 – yilning aprel oyida Genuyaga yaqin joy – Paralloda Germaniya bilan shartnoma imzolashga muvvafaq bo’ldi. Shartnomaga ko’ra, tomonlar bir – birga nisabatan barcha da`volardan, jumladan, qarz va tovonlardan ham voz kechdilar. 1924 – yil Sovet davlatini Yevropanin barcha mamlakatlari tan oldilar.
30 – yillarda xalqaro munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri – Versal – vashington tizimining barbod bo’lishi hamda G’arb va Sharqda urush o’choqlarining vujudga kelishi, dunyoning yangi urush sari qadam bosishidan iborat.
Jahon iqtisodiy inqirozi yillarida (1929 – 1933) versal – Vashington tizimining barbod bo’lishi jarayoni yanada tezlashdi.
Xitoy Buyuk Britaniya, AQSH va Yaponiya munoisabatlari keskinlashgan maydonga aylanib qoldi. Yaponiya “Buyuk Osiyo” imperiyasini yaratish ishtiyoqi bilan yonmoqda va shu niyatda u 1931 – yilda Xitoyga hujum qildi va Manjuriyani bosib oldi. Shu tariqa yangi jahon urushining birinchi o’chog’I vujudga keldi.
Versal shartnomasi amalda inkor etildi. 1935 – yilda umumiy harbiy majburiyat joriy etildi va Saar viloyati qo’shib olindi. 1936 – yilning mart oyida Germaniya qo’shinlari demilitarizatsiyalashtirgan zonani egalladi va qurollanish poygasini avj oldirdi. Shu tariqa yangi jahon urushining ikkinchi o’chog’I vujudga keldi.
Bu davrda fashistik Italiya ham qo’l qovushtirib o’tirmadi. 1935 – yilning oktabr oyida uning qo’shinlari Efiopiyaga bostirib kirdi. 1936 – yil bahoriga kelib bu davlat Italiya mustamlakasiga aylandi. Bu urush Yevropa fashist davlatlarining ochiqdan – ochiq qurolli agressiyaga o’tishi edi.
1936 – yil noyabrida germaniya va Yaponiya “Antikomintern pakti” deb atalgan paktni imzoladilar. 1937 – yilda bu paktga Italiya ham qo’shildi. Shu tariqa Berlin – Rim – Tokiyo uchburchagi – dunyoni kuch ishlatish yo’li bilan qayta bo’lishga intilayotgan 3 davlat agressiv ittifoqi vujudga keldi.
Nega ikkinchi jahon urushining oldini olib bo’lmadi.
Birinchidan, G’arb davlatlari jahon iqtisodiy inqirozning oqibatlarini bartaraf etish bilan band bo’lib qoldilar. Natijada, bu omil G’arbning urush xavfiga jamoa bo’lib kurashish qobiliyatini pasaytirib yubordi.
Ikkinchidan, jamoaviy xavfsizlik tizimi kuch ishlatishni inkor etmas edi. Binobarin, tinchlikni saqlab qolish jasoratni, har qanday qurbonlarga tayyor turishni, irodani talab etardi.
Uchunchidan, G’arb Gitlerning hokimiyat tepasiga kelganligi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga o’z vaqtida to’g’ri baho bera olmadi. Buyuk Britaniya va Fransiya “tinchlantirish” siyosatini yuritdi.
To’rtinchidan, bir tomondan, Buyuk Britaniya va Fransiya o’z xavfsizliklarini Germaniya agressiyasini Sharqqa, Moskvaga qarshi burib yuborish yo’li bilan saqlab qolishga intilgan bo’lsalar, Sovet davlati, o’z navbatida, xavfsizligini har qanday vositalar bilan bo’lsada, saqlab qolishga intildi.
Nazorat savollari.
Parij tinchlik konferensiyasi qachon chaqirildi?
Germaniya bilan imzolangan shartnomaning mohiyatini so’zlang/
Millatlar Ittifoqi nima va uning maqsadi nima edi?
Sen – Jerman, Neyi va Trianon shartnomalari qachon imzolangan va qaysi davlatlar o’rtasida
Nega Vashington konferensiyasi chaqirildi?
Geniya xalqaro konferensiyasi qanday maqsadda chaqirilgan edi?
Gitkerni tinchlantirish siyosatining mohiyati nimadan iborat?
Tayanch iboralar.
Versal – Vashingotn tizimi.
Parij tinchlik konferensiyasi.
Reparatsiya.
Versal, Sevr Sen – Jerman, Neyi, Trianon shartnomalari.
Jahon iqtisodiy inqirozi.
