XX asr fizika sohasidagi eng muhim kashfiyotlar davri boʻlgan boʻlsa-da, XXI asr “biologiya va tibbiyot asri” deb nomlanadi va bu nom unga juda munosib tushadi. Shunga qaramay, bugungi kunda deyarli odatiy holga aylanib qolgan koʻplab holatlar, jumladan, kontratseptiv tabletkalar yoki kompyuter tomografiyasi oʻtgan asrning boshlarida yaratilgan asoslarsiz amalga oshmagan boʻlardi. Asr boshidan beri biotibbiyotning qaysi sohasida oʻsish yuz berdi va ularning shakllanishi qanday boshlandi? Biz bu haqda koʻplab zamonaviy biotibbiyot texnologiyalarining paydo boʻlishiga guvoh boʻlgan va baʼzan ishtirokchisiga aylangan Bayer kompaniyasi bilan hamkorlikda hikoya qilamiz.
Kontratsepsiyada inqilob
1919-yilda Insbruk universiteti fiziologiya professori Lyudvig Xaberlandt organizmning koʻpayish xususiyatini vaqtincha toʻxtatib turish gʻoyasi bilan qiziqib qoldi. U progesteronni oʻz ichiga olgan tuxumdon ekstrakti quyonlarning homilador boʻlish qobiliyatini toʻxtatib qoʻyishini aniqladi. Olim bu holatni “gormonal sterilizatsiya” deb atadi. Xaberlandt ushbu kashfiyotni ayollarda gormonal kontratseptiv maqsadlarda foydalanish uchun taklif qildi. Biroq uning gʻoyalari jamiyatda ham, olimlar orasida ham jiddiy qabul qilinmadi.
Isteʼmolda kontratseptiv tabletkalarning paydo boʻlishi faqat XX asrning ikkinchi yarmiga toʻgʻri keladi. Ayol kishi kontratsepsiyasiz gender tengligiga erisha olmaydi, deb hisoblagan sufrajistlardan (ayollarga saylov huquqi berilishi tarafdorlari) boʻlgan Margaret Senger va tadqiqotni qisman moliyalashtirgan Katarina Makkormik homiladorlikning oldini olish uchun tasdiqlangan dunyodagi birinchi dorini ishlab chiqishda bevosita ishtirok etdi.
1957-yilda AQShda FDA progesteron va estrogen gormonlarining sintetik muqobillarini oʻz ichiga olgan birinchi dori vositasi boʻlgan “Enovid”ni tasdiqladi. Dastlab preparat hayz koʻrish buzilishlarini bartaraf etish uchun dori sifatida eʼlon qilingan, ammo uning koʻrsatmalardan tashqari keng qoʻllanishi tufayli 1960-yilda dori kontratseptiv sifatida rasman qoʻllana boshlangan. Shu yili tugʻilishni nazorat qilish tabletkalari Angliyada tasdiqlangan. 1961-yil 1-iyunda Schering AG Gʻarbiy Germaniyada Yevropadagi birinchi ogʻiz orqali qabul qilinadigan kontratseptiv dori — “Anovlar”ni taqdim etdi. Kelajakda kompaniya kontratsepsiya va ayollarning reproduktiv salomatligini saqlash uchun bir qator inqilobiy dori-darmonlarni ishlab chiqdi. Ular orasida birinchi “uzoq muddatli” kontratseptiv — “Levonorgestrel”ni oʻz ichiga olgan, bachadon ichiga qoʻllanadigan preparat ham ishlab chiqildi.
Birinchi avlod tabletkalarida gormonlarning yuqori dozasi bor edi. Tabiiyki, ular qon bosimi, yurak xuruji va qon tiqilishi kabi aks taʼsirlarni ham keltirib chiqargan. Keyinchalik maʼlum boʻlishicha, buning sababi estrogenlarning yuqori miqdori ekan. Biroq salbiy nojoʻya taʼsirlardan tashqari, tabletkalar ijobiy taʼsirni ham koʻrsatgan. Aniqlanishicha, bu ularni qabul qilish tuxumdon saratoni bilan kasallanishning pasayishi bilan bogʻliq boʻlgan.
Zamonaviy preparatlarda estrogenning miqdori bir necha baravarga kamaytirilgan va tabletkalar hayz davri boshlanish kuniga qarab gormonlar kontsentratsiyasi oʻzgarganda ularning tabiiy miqdorlariga taqlid qilish uchun maʼlum vaqt rejimida qoʻllanadi. Shu sababli aks taʼsirlar sezilarli darajada kamaydi va kontratseptiv dori vositalari roʻyxati kengaydi. Bugungi kunda ushbu dorilar nafaqat oilani rejalashtirish, balki ayrim ginekologik va dermatologik kasalliklarni davolash uchun ham qoʻllanadi.
2000-yillarning boshida Bayerʼning bir qismiga aylanib ketgan Schering AG kompaniyasi toʻrtinchi avlod progestinli ogʻiz kontratseptivlarini ishlab chiqardi. Oʻsha vaqtda gormonal kontratsepsiya sohasidagi rivojlanish imkoniyatlari eng choʻqqiga yetgandek koʻringandi. Ammo bir necha yil oʻtgach, Bayer tabiiy estrogen va progestogen bilan bir xil yangi kontratseptiv vosita ishlab chiqdi. Bu hayz davridagi qon ketishini kamaytirish orqali ayollar salomatligiga ijobiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan dori edi. Oradan qisqa vaqt oʻtgach, kontratseptivlar istalmagan homiladorlikning oldini olish uchun faqat tabletkalar koʻrinishida chiqishni toʻxtatdi. Kontratseptiv vositalarning tarkibiga vitamin qoʻshilishi bilan yangi bosqich boshlandi. Ayollar nafaqat homiladorlikni oʻzi uchun maqbul vaqtga qadar kechiktirish, balki har kuni kontratseptiv vositalar bilan birga zarur kunlik folat dozasini qabul qilib, tanani tugʻruqqa tayyorlash imkoniyatiga ega boʻldi.
Nihoyat, ayollar homilador boʻlish yoki boʻlmaslik toʻgʻrisida qaror qabul qilish imkoniyatiga ega boʻldi. Bu ayollar emansipatsiyasi uchun ulkan turtki boʻlib, jinslar oʻrtasidagi munosabatlarni tubdan oʻzgartirdi. Kerakli vaqtda farzand koʻrish imkoniyati ayollarga rivojlanish va oʻz karyerasini rejalashtirish uchun imkon berdi. Shu bilan birga, bu ayollarning reproduktiv salomatligiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi. Gormonal kontratseptivlar doimiy ravishda takomillashtirilib, yangi xususiyat va sifatlarga ega boʻlib bormoqda, oʻzining asosiy vazifasini bajarmoqda, yaʼni istalmagan homiladorlikdan himoya qilmoqda.
Rentgen naychasidan tomografgacha
1895, 1896 va 1897-yillarda Germaniya fizika-tibbiyot jamiyatining uchta yigʻilishidan keyin Vilgelm Rentgen XIX asrning yetakchi fiziklariga maktub yuboradi. Unda hisobot matniga qoʻshimcha ravishda u yaqinda kashf etgan rentgen nurlari yordamida olingan ayolning qoʻl fotosurati, yaʼni dunyodagi birinchi inson tanasining rentgenogrammasi bor edi. Kashfiyotdan muvaffaqiyatli foydalanish tufayli u tezda tibbiyotda oʻrin topib ketdi.
Anʼanaviy rentgenogrammaning ishlash uslubi juda oddiy. Bunda nur tanadan oʻtadi, anatomik organlarda qisman ushlanib qolinadi va ularning umumiy surati ekranda paydo boʻladi. Bu usulning kamchiligi shunda ediki, shifokor organlarning umumiy “soyasini” koʻra olar va ulardagi tafsilotlarni ajrata olmasdi. Organlar proyeksiyalarini olish orqali tahlil aniqligini oshirish mumkin edi. Aynan shu ehtiyoj kompyuter tomografiyasi usuli yordamida amalga oshirildi. U Rentgen kashfiyotidan keyin yarim asrdan koʻproq vaqt oʻtgach, matematik funksiyalar bilan takomillashtirilgan tasvirni qayta ishlash qurilmasi sifatida dunyoga keldi.
Kompyuter tomografiyasida rentgen nurlari tekshirilayotgan obyektni turli burchaklardan tasvirga oladi. Obyektning qatlamli tasviri shunchaki oʻzlashtirilmagan nurlar hisobiga emas, balki turli toʻqimalarning nurni yutish koʻrsatkichlarini hisobga olgan holda hosil boʻladi. Natijada kuzatuvchi kompyuter ekranida farqlashga qulay, vizual shaklga aylantirilgan nur koʻrsatkichlarining taqsimlanishini koʻradi.
Ushbu koʻrsatkichlarni hisoblash texnikasi 1963-yilda fizik Alan Kormak tomonidan nashr etilgan va uning hisob-kitoblari asosida ingliz muhandisi Godfrey Xounsfild birinchi tomografni yaratgan. Qiziqarli afsonaga koʻra, tomograf ixtirosi gʻayrioddiy boʻlib, uning paydo boʻlishi The Beatles guruhiga borib taqaladi, chunki Xounsfild EMI (Electrical va Musical Industries) korporatsiyasida ishlagan va aynan shu kompaniya birinchi kompyuter tomografiyasini ishlab chiqargan.
Kompyuter tomograflarining muvaffaqiyatidan koʻp oʻtmay, bozorda boshqa tamoyillarga asoslangan tomograflar — magnit-rezonans tomografiyasi (MRT) va pozitron-emission tomografiyasi (PET) paydo boʻldi. MRTda rentgen nurlari oʻrniga elektromagnit nurlanish inson tanasi orqali oʻtkaziladi, bu esa toʻqimalarda oʻrnashgan protonlarni qoʻzgʻatadi. PET usuli elektron va pozitronlarni oʻzaro yoʻq qilish uslubiyatidan foydalanadi. Pozitronlar radiodori shaklida tanaga kiritilishi kerak. Buning uchun koʻpincha ftor-18 izotopi bilan flordezoksiglyukoza qoʻllanadi. Ular saraton hujayralari tomonidan yaxshi soʻriladi. MRTga kelsak, ushbu usulning rivojlanishi nafaqat shifokorlarga, balki nevrologlarga ham yordam berdi. Funksional MRT deb ataladigan usul miyaning turli qismlariga keladigan qon oqimining oʻzgarishi tufayli turli vazifalarni bajarish jarayonida miya faolligini oʻrganishga imkon beradi. Olimlar bu usuldan foydalanib, bolalarning matematik qobiliyati ularning jinsiga bogʻliq emasligini aniqladi.
Radiyli probirkalardan dorilargacha
Insoniyatga maʼlum boʻlgan birinchi turdagi ionlashtiruvchi nurlanishni kashf etgan Rentgen boʻlsa, keyingi oʻrinlarni Antuan Bekkerel va er-xotin Kyurilar tomonidan radioaktivlikning kashf qilinishi egallagan. Shundan soʻng XX asrning birinchi yarmida yadroviy tadqiqotlarda haqiqiy yuksalish yuz berdi. Bu nafaqat atom elektr stansiyalari va atom bombasini, balki yadro tibbiyotining ulkan tarmogʻini ham yaratishga sabab boʻldi.
Radiy birinchi izolyatsiya qilingan radioaktiv element edi. Afsonaga koʻra, Bekkerel va Pyer Kyuri uning biologik faolligini birinchi boʻlib kashf etgan. Ikkalasi ham oʻz tanasiga radiy tuzi solingan ampulani yaqinlashtirgan va ularning tanasida radioaktiv kuyishlar paydo boʻlgan. 1903-yilda Rossiyada radioterapiya klinikasi ochildi. U yerda oʻsmalarni davolash uchun radiy tuzlari qoʻllangan. Moddaning birinchi namunalarini Mari Kyuri shaxsan oʻzi shifoxonaga taqdim etgan.
Biroq birinchi rasmiy radiofarmpreparat deb yod-131 asosidagi dorini atash mumkin. 1951-yilda FDA uni qalqonsimon bez kasalliklarini davolash uchun tasdiqlagan (shu bilan birga, radioaktiv yod birinchi marta bu maqsadda oʻn yil oldin qoʻllangan). Hozirgi vaqtda radiatsiya terapiyasi deb (oʻsimtani kuchli manba bilan maxsus apparatda nurlantirish) tushuniladigan usuldan farqli oʻlaroq, radiofarmpreparatlarda nurlanish manbalari bevosita oʻsimtaning oʻziga yoki qonga mahalliy ravishda modda shaklida yuboriladi. Muayyan toʻqimalarda toʻplanib, ular hujayralarni (terapevtik radionuklidlar) oʻldiradigan sitotoksik taʼsirga yoki tashxis uskunalari yordamida aniqlash imkonini beruvchi oddiygina aks ettirish xususiyatiga ega boʻladi.
Yod-131 beta-nur ajratuvchidir, yaʼni atom yadrosi parchalanganda elektron ajratib chiqaradi. Aynan shu turdagi radiofarmpreparatlar tibbiyotda 40-yillardan hozirgi kungacha eng mashhur boʻlib kelmoqda. Beta-nur ajratib chiqaruvchilar toʻqimalarda nisbatan katta taʼsir radiusi (bir necha millimetr) va ularni tasvirlash osonligi, yaʼni ularning kerakli joyda qanchalik toʻplanganini kuzatish (gamma kamerasi yordamida) bilan qulay vositadir. Yoddan tashqari, ushbu turdagi eng mashhur izotoplar samariy-153, stronsiy-89 va ittriy-90 boʻlib, ularni hosil qilish nisbatan oson.
Biroq soʻnggi yillarda tadqiqotchi va olimlarning qiziqishi parchalanish paytida geliy yadrosini chiqaradigan alfa-nur ajratuvchilariga qaratila boshlandi. Ushbu parchalanish oqibatida koʻproq energiya chiqariladi (shuning uchun ular kuchliroq va barqaror terapevtik taʼsirga ega boʻladi), toʻqimalarda zarrachalarga taʼsir diapazoni oʻnlab mikrometrni tashkil etadi. Bu esa sogʻlom hujayralarga zarar yetkazmaslik imkonini beradi. Agar yod-131ʼni katta maydonda oʻt ochayotgan pulemyot bilan taqqoslash mumkin boʻlsa, alfa-nur ajratuvchilarni shikastlangan hujayralarni nishonga olish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan snayper miltiqlariga oʻxshatish mumkin. Qizigʻi shundaki, mana shunday tadqiqotlar boshlangan klinik amaliyotda ishlatiladigan radiy-223 izotopi ham alfa-nur ajratuvchisidir.
Radiy-223 asosidagi preparat Bayer tomonidan ishlab chiqarilgan. U metastatik prostata saratoni bilan ogʻrigan bemorlarni davolash uchun tasdiqlangan, bu esa bunday bemorlarning davolash imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi. Bugungi kunga qadar radiy-223 yagona roʻyxatga olingan va tasdiqlangan dori boʻlib, u noyob mexanizmi tufayli suyak iligiga zarar bermasdan, suyak toʻqimasidagi metastatik oʻchoqlarga alohida taʼsir koʻrsatadi. Ushbu preparatning oʻziga xos xususiyati suyak metastazlaridagi kasal hujayralarga maqsadli taʼsir qilishdir, alfa zarralarining kichik diapazoni tufayli sogʻlom hujayralar davolash jarayonida ishtirok etmaydi. Radiy-223ʼning eng muhim xususiyati uning bemor va boshqalar uchun xavfsizligidir. Radiy-223 terapiyasi davomida maxsus boʻlim va kasalxonaga talab boʻlmaydi.
Hozirgi vaqtda toriy-227 asosidagi preparat klinik sinovdan oʻtkazilmoqda. Preparat tarkibidagi izotop oʻsimtaga xos konyugat shaklida taqdim etilgan boʻlib, u emitentni saraton hujayralariga toʻliq yetkazishi kerak. Umuman olganda, radiofarmpreparatlar roʻyxati bugungi kunda tadqiqot reaktorlari, siklotron hamda sinxrotronlar kabi tezlatkichlarda ishlab chiqariladigan, yuzga yaqin radioaktiv izotoplarni oʻz ichiga oladi.
Maqolaning 2-qismini bu yerda o‘qing → sinaps.uz/maqola/17783/
Muallif: Darya Spasskaya. Ushbu maqola nplus1.ru saytidagi “На здоровье. С чего начинались и к чему пришли пять современных направлений медицины” nomli maqolaning tarjimasi.
Muqova surat: freepik.com
