To‘liq ismi Zayd ibn Arqam ibn Zayd ibn Qays ibn No’mondir. Kunyasi Abu Amr. Abdulloh ibn Ravohaning qaramog‘ida tarbiya topgan.
Zayd ibn Arqam Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bilan bir zamonda yashadi, g‘azotlarda qatnashdi. Bani Mustaliq safari vaqtida Zayd yosh bola edi. Jangdan so‘ng, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) va sahobalari Muriysida suv ichish, tuya va otlarni sug‘orish uchun quduq oldida to‘xtadilar.
Muhojirlardan Jahjah ibn Mas’ud G‘iforiy va ansorlardan Sinon ibn Vabr Juhaniy bir vaqtda quduqqa kelishdi. Birinchi bo‘lib suv olishni talashib qolishdi.
Munozara kuchaygach, Juhaniy: “Ey ansorlar jamoasi!” deb qichqirdi. Shundan so‘ng Jahjah ham: “Ey muhojirlar jamoasi!” deb qabiladoshlarini chaqirdi. Sahobalar aralashgachgina murosaga kelishdi. Bunday nojo‘ya ishlar musulmonlarga yarashmasligini hamma bilardi. Lekin u yerda Ubay ibn Salul ismli bir munofiq bor edi. Odamlar ko‘ziga o‘zini musulmon ko‘rsatib, namoz o‘qir, safarlarga chiqar, aslida Allohga va Uning Rasuliga imon keltirmagan edi. Agar musulmonlar g‘olib bo‘lsa, ularning yaxshiligiga ega chiqishni istardi u.
Ubay ibn Salul: “Jahjahning gapini eshitdinglarmi? U qanday qilib “Ey muhojirlar jamoasi!” deb nido qilishga botina oldi?! Bu bilan u nimani nazarda tutdi? Nima, ular o‘sha ansoriyni o‘ldirishmoqchimi? Madinaga suqilishib, tiqilishib kelganlarida biz ularga boshpana berganimiz eslaridan chiqibdi, shekilli?! Shunga aytadilar-da: “It boqsang, o‘zingni qopar”, deb Allohga qasam, Madinaga qaytgach, kuchlilar kuchsizlarni albatta, quvib chiqaradi”, dedi.
Ushbu qasami bilan u Madinaga qaytganida Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) va sahobalarni chiqarib yuborishni qasd qildi. Yana u qavmiga: “Agar qo‘llaringizdagi narsadan, mollaringizdan muhojirlarga bermasangiz, birga o‘tirmasangiz, tez orada ular boshqa shaharga jo‘nab ketishadi. Ular boshqa shaharga ko‘chib ketmagunicha, Muhammadning huzuridagi kishilarga ehson qilmanglar”, deydi.
Bu gaplarning barini Zayd ibn Arqam eshitib turgan edi. U Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) yonlariga borib, bu xabarni yetkazdi. Nabiy (alayhissalom) bilan Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) birga edilar. Zaydning so‘zlarini eshitgach, Umar (roziyallohu anhu) g‘azabga mindi va: “Yo Rasululloh! Ubbod ibn Bishrga buyuring, o‘sha munofiqni o‘ldirsin!” dedi.
Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) Rasulullohni (sollallohu alayhi va sallam) qattiq yaxshi ko‘rar, biror kishi hatto so‘z bilan bo‘lsa-da, ularga ozor berishiga toqat qilolmasdi. Lekin Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) munofiqni o‘ldirmadilar. U zot (alayhissalom) bu xabarning haqiqati yashirilib, tafsiloti o‘zgartirilib, mishmishga aylanib, tarqab ketishini o‘yladilar. Chunki odamlarning “Muhammad munofiq kishini o‘ldirdi”, deyishlaridan ko‘ra, “Muhammad o‘zining odamlarini o‘ldiryapti”, deyishi osonroq edi.
So‘ngra Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Umarga (roziyallohu anhu) Madinaga qaytish haqida jar solishni buyurdilar. Ubay ibn Salul esa ig‘volaridan Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) xabar topganini bilgach, u kishining huzurlariga borib: “Allohga qasam, yo Rasululloh, men bunday degan emasman. Bunaqa gapni tilimga olganim yo‘q”, dedi. Jazodan qutulib qolish uchun tinmay qasam ichdi.
Shunda bir ansoriy: “Shoyad haligi bola so‘zini gumon bilan gapirgan bo‘lsa”, dedi. Ya’ni, yaxshi eshitolmagandir, kim aytganini ajratolmagandir, eshitganini yodida yaxshi saqlab qololmagandir, bu kishi unday gapni aytmagandir, degan ma’noda fikr bildirdi.
Zayd yig‘laganicha uyiga ketdi. Ustiga-ustak amakisi ham tinmay: “Nima uchun bunday deding? Rasulullohni (sollallohu alayhi va sallam) g‘azablantirding va anavilar ham seni tasdiqlamadilar”, derdi. Zayd esa yig‘lar, to‘g‘riso‘zligini isbotlashga yordam berishini so‘rab, Allohga duo qilardi. Shundan so‘ng, “Munofiqun” surasi nozil bo‘ldi. Unda Ibn Salul nimalar degani zikr qilindi. Abu Bakr bilan Umar ibn Xattob (roziyallohu anhumo) Zaydga bu xushxabarni yetkazish uchun shoshildilar. Nabiy (alayhissalom) Zaydni qulog‘idan ushlab: “Ey bolakay, quloqlaring seni aldamabdi”, deb qo‘ydilar. Shu tarzda Alloh Zaydni tasdiqladi va u Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) bundan-da ko‘proq mehr qo‘ydi.
* * *
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Zaydning betoblanib, ko‘zlarida og‘riq paydo bo‘lganidan xabar topdilar. Uni ko‘rgani bordilar va: “Agar ko‘zlaringga bir gap bo‘lsa, nima qilasan?” deb so‘radilar. Zayd: “Sabr-toqat qilaman”, deb javob qildi. Shunda Nabiy (alayhissalom): “Agar shunday qilsang, jannatga kirasan”, dedilar va shifo so‘rab haqqiga duo qildilar.
Abu Ya’loning “Musnad”ida kelishicha: Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) vafotlaridan so‘ng Zayd ibn Arqamning ko‘zlari ojiz bo‘lib qoldi, so‘ng Alloh taolo yana unga ko‘z nurini qaytardi.
* * *
Zayd ibn Arqam Rasulullohdan (sollallohu alayhi va sallam) yetmishta hadis rivoyat qilgan. Buxoriy va Muslim ulardan qirqtasiga ittifoq qilishgan. Shuningdek, undan Anas ibn Molik, Ibn Abbos va ko‘plab tobeinlar hadis rivoyat qilishgan. Tobeinlar Zaydni Rasulullohni (sollallohu alayhi va sallam) ko‘rgani, u zotning hadislarini eshitgani va u kishiga ergashib namoz o‘qigani sababidan ko‘p yaxshilikka erishgan deb bilardilar.
Voqidiy va Ibrohim ibn Munzir Xazamiy bergan ma’lumotga ko‘ra, Zayd ibn Arqam hijratning oltmish sakkizinchi yili Kufada vafot etgan.
BUSHRO tayyorladi.
«Hidoyat» jurnalidan olindi.
