Sadriddin Ayniy
Tavallud topgan sana:
1878 yil
Vafot etgan sana:
15 iyul 1954 yil
Tug'ilgan joy:Buxoro
Yo'nalishlar: Adabiyotshunoslar, Yozuvchilar, Shoirlar
Tarjimai hol
Sadriddin Ayniy - yozuvchi, olim va o‘zbek hamda tojik adabiyotining XX asr jamoat arbobi. Ayniy o‘zbek va tojik adabiyotida ham tarixshunos, ham adabiyotshunos va olim sifatida ilmiy-tadqiqiy ishlarni olib borgan. Rudakiy, ibn Sino, Sa’di, Vasifiy, Bedil, Navoiy, Ahmad Donish kabi shoir va olimlar haqida romanlar yozgan.
1878 yil Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumani, Soktari qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning otasi tegirmon ustasi, dodasi esa mulla bo‘lgan. Olti yoshligida otasi Sadriddinni masjid qoshidagi maktabga topshiradi. Ammo, maktab o‘qituvchisi savodsiz bo‘lgan, shu sababli, ota o‘g‘lini bu maktabdan olib, qishloq mullasining rafiqasi Bibi Xalifaning ayollar uchun maktabiga joylaydi. Shunga qaramay, maktabni bitirib, u o‘qishni va yozishni bilgan. Savodga uni Buxoroda ta’lim olgan Sayid Akbar o‘rgatgan.
1889 yil chechak tarqalgan vaqt Sadriddin tog‘asi, otasi va onasidan ayriladi. Katta akasi Muhiddin boshqa bir qishloqda mulla bo‘ladi va o‘n bir yasharli bolakay o‘z ukasiga g‘amxo‘rlik qilib, oila boshi bo‘ladi. U ukalarini yedirar, kiyintirardi, bozorda savdo qilib, yer chopardi. 1890 yil Sharifjon Mahdum unga Buxoroga ketishda yordam berib, u yerda Mir Arab madrasasida tahsil oladi.
Sadriddin madrasada ta’lim beriluvchi kitoblarga nisbatan, ko‘proq she’riyat bilan qiziqqan. 1892 yil boshlarida Sharifjon Mahdum uni o‘z uyida yashashga takliy qiladi. Bu uyda adabiyot va san’atga yaqin odamlar ko‘rishar, suhbatlar qurib, kitob mutoaala qilishardi. U vaqtlar uning o‘zi ham turli tahalluslarda she’rlar yozardi. “Ayniy” tahallusini u 1896 yil olgan. 1905 yil mashhur shoir bo‘lgach, uning she’rlari saylanma asarlar bo‘plamiga kiritilgan. U vaqtlar tashkil qilingan “Ma’rifat” jamiyati “yangi uslubdagi” maktablar (mahalliy) uchun darsliklar yozgan.
Jadidlarga yaqinligi bois, 1915 yil u shubha ostiga tushib, ta’qib qilinadi va hukumatdan yashirinib, paxta zavodida ishlashiga to‘g‘ri keladi. Shunga qaramay, 1916 yil Ayniyni kutilmaganda Buxoroning eng katta madrasalardan biri Hiyobonga mudarris etib chaqirishadi, ammo bu taklifni u rad etadi. 1917 yil 8 aprel kuni Buxorodagi o‘zgarishlar tufayli, jadidchilar namoyish uyushtirishadi. Ommaviy hibsga olish jarayonlari boshlanadi. Ayniy “hurfikr” sifatida 75 marotaba himchinda urish orqali jazolanib, “Obxona” zindoniga hibsga tashlashadi, u yerdan hech kim tirik chiqmagan.
Uni russlar qutqarishadi. Ukalaridan biri Sirojiddin amirning hukmi bilan qatl etiladi, Muhiddin esa bosmachlar tomonidan o‘ldiriladi. Sadriddin Ayniy bolsheviklarga achingan, ommada keng tanilgan inqilob mavzusidagi she’rlar yozgan, Buxoroda inqilobiy chiqishlarda yordam bergan.
1920 yil uylanib, rafiqasi bilan Samarqandga ketadi. Inqilobiy g‘alabadan so‘ng ayrim vaqt maktabda dars beradi, so‘ngra, butunlay adabiy faoliyat bilan shug‘ullanadi. Sovet vaqtida, asosan, adabiy faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lgan. 1929 yil Tojik SSR Markaziy Saylov Hay’ati a’zosi, 1934 yil esa SSSR Yozuvchilar uyushmasi rahbariyati a’zosi etib saylanadi.
Ilk bor “Tojik adabiyoti namunalari” nomli tojik milliy ijodiy saylanmasini tuzadi. Tojik SSRda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1940), O‘zbek SSR FAning sharafli a’zosi (1949), filologiya fanlari doktori (1949). 1951 yildan Tojik SSR FAning birinchi prezidenti. Tojikiston Davlat mukofotining birinchi laureati (1950).
Sadriddin Ayniy o‘zining ona tili hisoblanmish tojik tili bilan birga, o‘zbek tilini ham yaxshi bilgan va o‘zining ayrim asarlarini shu tilda yozgan. U ikki xalq adabiyotiga ham sezilarli hissa qo‘shgan.
Uning asosiy mehnatlari: “Odina” (1924 yil nashr etilgan), “Doxunda” (1930 yil nashr etilgan), “Qullar” (1934), “Sudxo‘rning o‘limi” (1939), “Xotiralar” (“Buxoro”) (1949—1954). “Odina” qissasi yangi tojik adabiyotining boshi hisoblanadi.
Yozuvchi D.Ikromiy “Barchamiz “Odina” orqali shakllandik...”, degan. “Doxunda” muallifning sotsrealizm oqimidagi rivojini ko‘rsatadi. Agar Odina passiv qahramon bo‘lsa, Doxunda esa inqilobning faol qatnashchisi. “Qullar” — XIX asrning 30 yillaridan XX asrgacha bo‘lgan O‘rta Osiyo vaqtini tasvirlovchi birinchi tojik romani “Sudxo‘rning o‘limi”da munofiq va xasis Qori Ishkambning hayoti Plyushkin, Iudushka Golovlyov, Gobseklarniki bilan uyg‘unlikda, shu bilan birga, tojik xalqining milliyligiga ega tarzda aks etgan. “Xotiralar” bolalik, yoshlik haqidagi novellalarning to‘plami bo‘lib, o‘sha asrlar oralig‘idagi Buxoro hayotini ochib beradi. Ular Leonid Leonov, Konstantin Fedin kabi yozuvchilarning, shuningdek, Eronda ham yuqori bahoga sazovor bo‘lgan. Ustoz ijodini, shuningdek, Samuil Marshak, Antanas Ventslovalar ham yuqori baholashgan. Lui Aragon uni Jek London hamda Kiplinglar bilan qiyoslagan. 1962 yil Qoirda bo‘lib o‘tgan Osiyo va Afrika yozuvchilar anjumanida Rabindranat Tagor, Lu Sin, Taxa Xuseyn kabi sharq mumtoz ijodkorlari bilan bir qatorga qo‘yilgan. Ayniyning asarlari rus, ukrain, belorus, litov, polyak, chex, fransuzs, urdu tillariga tarjima qilingan. O‘rta Osiyoning tarix va adabiyotga oid asaralarining muallifi sanaladi.
Rudakiydan XX asr boshlarigacha bo‘lgan she’riyatning eng yaxshi namunalarini o‘z ichiga olgan “Tojik adabiyoti namunalari” nomli tojik milliy ijodiy saylanmasini tuzgan. Ushbu nashr orqali Ayniy tojiklarning alohida millat sifatida mavjudligini isbotlagan. Shoirning o‘zi “tarixi dalillar asosidagi asar panturklar haqidagi zo’ravonlik va izlanishlar asosidagi gumonlarni bartaraf etdi va ularni muhrladi...” degan. Bu borada Fayzulla Xo‘jayev bilan o‘rtalarida mojaro bo‘lib o‘tgan. Panturkiylik yigirmanchi yil boshlarida yuqoridan madad olgan, zero, SSSR Turkiy bilan yaxshi munosabatlarda manfaatdor bo‘lgan. Garchi, u bunday ayblanishlarga duchor bo‘lsa-da (masalan, N. I. Buxarin tomonidan ayblangan), Ayniy Sovet hukumatini tan olmaydi.
Ayniy 1941 yil Temuriy, shuningdek, mumtoz she’riyatning buyuk asoschisi Rudakiy qabrini ochishda qatnashgan. Stalin, Maksim Gorkiy, Yoqub Kolas, Yulius Fuchiklar bilan ko‘rishgan.
Saydirddin Ayniy 1954 yil 15 iyul kuni Stalinobodda vafot etgan, hozirgi Dushanbe.
