Qandli diabet butun dunyo bo‘ylab salomatlik bilan bogʻliq eng jiddiy muammolardan biri sifatida tan olingan. Bu shunchaki qondagi shakar yuqoriligi emas. U yurak-qon tomir kasalliklari, buyrak yetishmovchiligi, ko‘rlik, amputatsiya (biror tana qismining kesib tashlanishi) va hatto o‘lim kabi jiddiy asoratlarga olib kelishi mumkin. Olimlar qandli diabet nafaqat metabolik kasallik, balki uning rivojlanishi saraton kasalligiga o‘xshashligini ta’kidlamoqda. Keling, bu bilan tanishib chiqamiz…
Saraton hujayralarning nazoratsiz o‘sishi bilan tavsiflanadi, bu esa o‘sma shakllanishiga olib keladi. Xuddi shunday, diabet haqida gapirganda, bizning eʼtiborimiz tartibga solinmagan glyukoza darajalariga qaratiladi, bu esa giperglikemiyaga (qonda qandning normadan ko‘p bo‘lishi) olib keladi. Ikkala holat ham hujayralarning tartibsiz o‘sishini o‘z ichiga oladi — saraton tana to‘qimalariga taʼsir qilsa, diabet insulin ishlab chiqaradigan oshqozon osti bezi hujayralariga taʼsir qiladi. Ushbu parallellik shuni ko‘rsatadiki, ikkala kasallikning umumiy patogen mexanizmlari bir xil bo‘lishi mumkin.
Ikkala holatda ham kasallikni erta aniqlash kasallikni samarali davolashda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, muntazam tekshiruvlar mavjud bo‘lgan muammolarni jiddiy oqibatlarga aylanishidan oldin aniqlashga yordam beradi. Xuddi shu yondashuv diabetni davolashda ham qo‘llanadi. Muntazam qilingan skrininglar shifokorlarga qondagi glyukoza darajasini kuzatish va shunga mos ravishda davolash rejalarini o‘zgartirish imkonini beradi. Bundan tashqari, saraton kabi diabet ham na yosh, na jins, na ijtimoiy-iqtisodiy maqomni ajratadi. Bu barcha demografik guruhlardagi odamlarga taʼsir qiladi, bu ikki kasallikning yana bir o‘xshashligi shunda.
Kimyoterapiya saraton kasalligini davolashda qo‘llanganidek, insulin terapiyasi diabetga chalinganlarni davolashning asosini tashkil qiladi. Ushbu dorilar tananing tabiiy jarayonlariga aralashib, uning normal parametrlaridan tashqarida ishlashiga olib keladi — xuddi kimyoterapiya preparatlari saraton o‘smalarida bo‘linadigan hujayralarga taʼsir qilganidek. Biroq simptomlar, tashxis va davolashdagi o‘xshashliklarga qaramay, diabet hamda saraton o‘rtasidagi asosiy farq saqlanib qolmoqda. Jamiyat saratonning og‘irligini tan olsa, ko‘pincha uni o‘limga olib keladigan kasallik deb hisoblasa-da, diabetga munosabat juda boshqacha. Bu noto‘g‘ri tushunchani o‘zgartirish kerak, chunki ikkala kasallik ham teng eʼtiborni talab qiladi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, diabet va saraton bir-biridan farqli ko‘rinsa-da, ularning o‘ziga xos o‘xshashliklari bor. Ushbu aloqalarni tushunish har bir bemorni simptomatik emas, balki yaxlit davolash orqali ushbu kasalliklarga bo‘lgan davolash usulini yangi bosqichga olib chiqishimiz mumkin. Har ikkala holat haqida ham xabardorlikni oshirishda davom etish, bu zaiflashtiruvchi kasalliklarga qarshi kurashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Kolorektal saraton (yo‘g‘on ichak o‘smalari) va diabet o‘rtasidagi bog‘liqlik
Janubiy Kaliforniya tibbiyot universitetida o‘tkazilgan tadqiqot diabet bilan og‘rigan bemorlarda yo‘g‘on ichak o‘smalari rivojlanish xavfini o‘rganib chiqdi. Populyatsiyaga asoslangan istiqbolli tahlil qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda yo‘g‘on ichak saratoni rivojlanish xavfini, shuningdek, etnik guruh, o‘sma bosqichi va yo‘g‘on ichak tutilish sohasi kabi omillarga qarab baholadi. Tadqiqot 199 143 nafar bemorni o‘z ichiga oldi va 13 yillik kuzatuv davomida 3 549 ta yo‘g‘on ichak saratoni holati qayd etildi.
Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda o‘sma rivojlanishining nisbiy xavfi nazorat guruhiga qaraganda ancha yuqori edi. Bundan tashqari, yo‘g‘on ichak o‘smalari rivojlanish xavfi chekish bilan sezilarli darajada bog‘liq. Ushbu tadqiqot natijasida qandli diabet kolorektal o‘smalarning rivojlanishi uchun xavf omili ekani haqidagi gipoteza tasdiqlandi.
Shirinliklar saraton kasalligini keltirib chiqarishi rostmi?
Shirinlikni sevuvchilar saraton xavfi ostida. Glyukoza o‘simta uchun ozuqa hisoblanadi. Bunday xabarlar ko‘pincha ommaviy axborot vositalari va internetda uchraydi. Keling, bularning qaysi biri haqiqat ekanligini aniqlaylik. Onkolog Anatoliy Bloshinenko yordamida bu borada bir qancha ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin.
O‘zingizni majburlamang!
Ratsiondagi shirinliklar miqdori va saraton paydo bo‘lishi o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik yo‘q. Biroq bu sizning taomnomangiz faqat shirinlik va kekslardan iborat bo‘lishi kerak degani emas. Bilamizki, shirinliklarga haddan tashqari mehr qo‘yish semirishning sabablaridan biridir. Ortiqcha vazn esa saraton xavfini oshiradi. Tana vazni yuqori bo‘lgan odamlar organizmida saratonning 13 turi rivojlanish xavfi ostida ekani isbotlangan. Bu qarashlar uchun hali aniq isbot yo‘q, faqat nazariyalar mavjud. Ulardan biriga gormonal muvozanat sabab bo‘ladi, buni ortiqcha vazn keltirib chiqarishi mumkin. Chunki yog‘ to‘qimalari nafaqat maʼlum hujayralar to‘planishi, balki metabolik jarayonlarda va garmonlar ishlab chiqarishda ishtirok etadigan organning bir turi. Shunday qilib, postmenopauza¹ davrida ayollarda tuxumdonlar funksiyasi susayganda, estrogen jinsiy gormonlarining sintezi aynan yog‘ to‘qimalarida sodir bo‘ladi. Yog‘ tolasi juda ko‘p bo‘lsa, estrogen darajasi oshishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, sut bezlari, bachadon va boshqa organlarning o‘simta xavfini oshirishi mumkin.
Bundan tashqari, 2-toifa qandli diabet bilan semirib ketgan insonlarda saraton xavfini oshiradigan omillar ko‘proq uchraydi. Qandli diabetda qon shakarining ko‘tarilishi va metabolik kasalliklar hujayralar o‘sishi, oziqlanishi va bo‘linishiga taʼsir qiladi hamda to‘qimalarda patologik (kasallanish bilan bog‘liq) o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Biroq diabetdan aziyat chekadiganlar ham ko‘pincha shirin taomlarni isteʼmol qilgandan keyin qonda glyukoza darajasining oshishi hujayra mutatsiyalariga olib kelishi mumkinligidan qo‘rqadi. Biroq bu qo‘rquvlar asossizdir. Haqiqatan ham, ovqatdan keyin qondagi glyukoza darajasi nima yeyishdan qatʼi nazar, doimo oshadi. Oddiy uglevodlarni (shakar, asal) isteʼmol qilganda, bu ko‘tarilish, masalan, go‘sht yoki sabzavotlarni isteʼmol qilishdan ko‘ra tezroq hamda ko‘proq darajada sodir bo‘ladi. Ammo har qanday holatda, bu jarayon butunlay fiziologikdir, yaʼni inson tanasi qondagi shakar darajasining qisqa muddatli tebranishlariga yaxshi moslangan. Oddiy metabolizm jarayonida normal glyukoza darajasini tiklaydigan himoya mexanizmlari faollashadi. Shuning uchun qondagi shakarning qisqa muddatli ko‘tarilishi hech qanday tarzda qonda xavfli hujayralarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmaydi.
O‘simtalar uchun ozuqa
Shirinliklarni isteʼmol qilish bilan bog‘liq yana bir keng tarqalgan qo‘rquv xavfli kasallik bilan xastalanganlarni taʼqib qiladi. Axir saraton hujayrasi glyukozani ko‘p miqdorda isteʼmol qiladi, shuning uchun go‘yoki shirinliklar o‘simtaning tez o‘sishiga yordam beradi. Ko‘pgina saraton bilan kasallangan bemorlar kasalliklar rivojlanishini to‘xtatishga umid qilib, uglevodli ovqatlar — shakar, non, mevalarni rad etadi. Keling, tanada nima sodir bo‘layotganini aniqlaylik.
Hujayralar, jumladan, xavfli moddalar almashinuvi nazariyasining asoschisi nemis olimi Otto Varburgdir. Aynan u glyukoza tanamizning barcha hujayralari uchun oziq-ovqat bo‘lib xizmat qilishini isbotladi. Saraton hujayralari juda tez bo‘linishi sababli ular oddiy hujayralarga qaraganda ko‘proq glyukozaga muhtoj. Shunday qilib, shakarli ovqatlarni isteʼmol qilish o‘smaning tez o‘sishiga olib kelishi mumkinligi haqidagi afsona paydo bo‘ldi. Saraton rivojlanishini sekinlashtirish uchun ko‘pchilik shirinliklardan voz kechishni tavsiya qiladi. Biroq shakardan voz kechib, o‘simtani “och qoldirish” mumkin emasligi ancha oldin isbotlangan. Gap shundaki, qondagi qand miqdori nisbatan doimiy bo‘lib, bu organ va to‘qimalarning, xususan, miya nerv hujayralarining faoliyatini taʼminlash uchun juda muhimdir. Qand miqdori oziq-ovqat isteʼmoliga qarab o‘zgarishi mumkin, ammo bu tebranishlar unchalik muhim emas va juda qisqa muddatli. Agar tanadagi glyukoza taʼminoti tugagan bo‘lsa, u oqsil va yog‘lardan hosil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun saraton hujayrasi har qanday holatda ham odam uglevodlardan butunlay voz kechsa ham, ozuqa moddalaridan o‘z ulushini oladi. Shakardan voz kechib saraton rivojlanishini to‘xtatishning iloji yo‘q. Ammo parhez cheklovlari tananing umumiy holatiga salbiy taʼsir ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun shifokorlar har doim saraton kasalligiga chalingan bemorlarga yaxshi ovqatlanishni maslahat beradi.
Kimyoterapiya yordam bermaydimi?
Ko‘pgina mutaxassislar kimyoterapiya qandli diabet samaradorligini pasaytiradi deb hisoblaydi. Bir gipotezaga ko‘ra, qandli diabetda qondagi shakarning ko‘tarilishi to‘qimalarda metabolik kasalliklarga, qon aylanishiga va immunitetning zaiflashishiga olib keladi. Bu esa o‘simta hujayralarini dorilarga nisbatan kamroq sezgir qiladi.
Haqiqatan ham, kuzatuv tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, qandli diabet bilan og‘rigan bemorlar kimyoterapiya paytida toksik yon taʼsirlarni boshdan kechirish ehtimoli ko‘proq va saratonning ayrim turlarida ushbu kasallik bilan kasallanmagan bemorlarga qaraganda davolanish ta’siri kamroq.
Hozirgi vaqtda qondagi glyukoza darajasining doimiy ko‘tarilishi, diabet paytida tanadagi gormonal metabolizmning o‘zgarishi yoki bu paytda rivojlanadigan organlardagi patologik o‘zgarishlar haqida aniq tasavvur yo‘q. Olimlar hali-hanuz buni aniqlashi kerak. Baʼzi tadqiqotlar qondagi glyukoza nazorati va kimyoterapiya samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatdi, shuning uchun diabet bilan og‘rigan bemorlarga kimyoterapiya o‘tkazishda uglevod almashinuvini nazorat qilish juda muhimdir.
[1] Postmenopauza — ayol hayotining fiziologik davri bo‘lib, u oxirgi hayzdan bir yil o‘tgach boshlanadi va umr bo‘yi davom etadi
Manbalar: hemonc.ru, med122.com, zhavoronkisovy.ru
Muqova surat: pixabay.com
