“Shaxsiy kompyuter va ofis qurilmalariga texnik xizmat ko`rsatish“ fanidan ma’ruza matni

Muallif: Teshayeva   Shaxnoza   Izzatullayevna

 

 

 

Taqrizchilar:                                   Farmonova  Saodat

                                                           Aslonov  Abdurahmon

                                                           Jumayeva  Xolida

 

      Tarmoqlarni  rejalashtirish  va  qurish  fanining  ishchi  o`quv  dasturi                      “ Maxsus    fanlar”  kafedrasining  2015  yil    ______dagi  ______  — sonli  yig`ilishida  muhokama  qilindi  hamda  ekspert  guruhiga  taqdim  etildi.

Tarmoqlarni  rejalashtirish  va  qurish  fanining   ishchi   o`quv  dasturi  va  ekspert  guruhining   xulosasi   ta`lim    muassasasining   2015   yil   “ ___”  _________   dagi  Pedagogik  kengashida  muhokama  qilindi, tasdiqlashga   va o`quv  jarayoniga   tadbiq  etishga   qaror  qilindi.Bayonnoma  № ______  .

O`ZBEKISTON   RESPUBLIKASI  OLIY  VA O`RTA  MAXSUS  TA`LIM   VAZIRLIGI

O`RTA  MAXSUS , KASB – HUNAR  TA`LIMI     MARKAZI

NAVOIY  VILOYATI  O`RTA  MAXSUS   KASB – HUNAR  TA`LIMI   BOSHQARMASI

QIZILTEPA  QURILISH  VA  UY  — JOY  KOMMUNAL  XO`JALIK  KASB – HUNAR  KOLLEJI

“SHAXSIY  KOMPYUTER   VA  OFIS   QURILMALARIGA  TEXNIK  XIZMAT  KO`RSATISH “ O`QUV  AMALIYOTI  O`QITUVCHISI 

TESHAYEVA   SHAXNOZANING 

MA`RUZALAR  MATNIGA

TAQRIZ

     Ushbu  ma`ruzalar  matni ish  reja  asosida  har  bir  mavzu  reja  asosida , nazariy  jihatdan  to`la   yoritilgan  bo`lib,  har  bir  mavzu  ko`rgazmali  tasvirlar  yordamida  bayon  qilingan.O`quvchilarning  mavzuga  doir  bilim  saviyalarini   rivojlantirish  maqsadida  mustahkamlash  uchun savol   va  topshiriqlar  berilgan.

   Ushbu ma`ruzalar  matnini  yaratishda  elektron darsliklardan, qo`shimcha   adabiyotlardan  va  internet  tarmog`idan  olingan  ma`lumotlardan  foydalanilgan .

Ma`ruzalar  matnida orfografik  xatolarga  yo`l  qo`yilgan.

Maxsus  fan  o`qituvchisi:              Farmonova  Saodat

Mundarija:

1.Kirish……………………………………………………………….5

Operativ xotira va  uning  xarakteristikalari……………………..6

Doimiy xotira va  disk  yurituvchilarni  o`rnatish……………….12

Elektr ta`minot blogiga  texnik  xizmat  ko`rsatish………………28

Tizimli plataga texnik xizmat  ko`rsatish………………………..32

Monitorga texnik xizmat  ko`rsatish.Audio  qurilmalarini  nosozliklarini  bartaraf  qilish……………………………………….36

Portativ ( Notebook ) kompyuterlarga texnik  va  dasturiy  xizmat  ko`rsatish…………………………………………………………….40

Portativ ( Notebook ) kompyuter butlovchi qismlarini  almashtirish.Portativ ( Notebook ) kompyuterlarga  tashqi  qurilmalar  ulash………………………………………………………………………….44

Ofis texnikasi qurilmalarini  o`rnatish va  sozlash                              ( printer,skaner, nusxa  ko`chiruvchi, faks) ………………………..48

Lazerli printer kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish…………….53

Lazerli printer kartriji   elementlarini  ( fotobaraban, rakel, magnitval  va  dozalovchi  levziya ) almashtirish…………………..58

Hisoblagichlarni tozalash.Nusxa ko`paytiruvchi qurilmalarni  kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish…………………………………..64

Fotoprinterlarni o`rnatish va  sozlash…………………………..71

Faks qurilmasini o`rnatish  va  sozlash…………………………75

Shaxsiy kompyuterga tashqi  qurilmalar:plotter, videoproyektor,  web – kamera  kabi  qurilmalarni  ulash drayverlarini  o`rnatish.….81

Video apparaturalarni o`rnatish  va  sozlash.Videokonferentsiya  o`tkazish.Proyektor,  video  aloqa  vositalari………………………87

Shreder ,laminator,muqovalovchi (preplyot)bilan ishlash………91

Batareyalarni almashtirish………………………………………95

19.Foydalanilgan  adabiyotlar…………………….…………………98

KIRISH

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng uning oldida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun, madaniy va ma’naviy yangilanish uchun keng yo’llar ochildi. Mustaqillikning birinchi kunidan boshlab bozor iqtisodiyoti, ishlab chiqarish, zamonaviy texnalogiyani tadbiq etish va jahon iqtisodiy aloqalari tizimiga kirishning eng maqbul yo’llarini qidirish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni mustaqil yechishga to’g’ri keladi.

Shu bois respublikaning barcha sohalarini texnik qayta qurollantirish, zamonaviy texnika va texnalogiya bilanta’minlash hamda xalqaro zamonaviy talablarga javob beruvchi telekommunikasiyali va kompyuterli aloqa tizimini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoldi. 1991 – 1994 yillarda O’zbekiston hamdos’tlik davlatlari orasida birinchilardan bo’lib axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalgam oshirishga asos soldi.

“Axborotlash haqida”gi, “EHM uchun dastur va ma’lumotlar bazasini huquqiy himoyasi haqidagi”, “Aloqalar haqidagi” qonunlar bilan O’zbekiston Respublikasini 2010 yilgacha axborotlash, qayta qurishning  milliy dasturi va telekommunikasion tarmoqni rivojlanishining normative huquqiy asoslari yaratildi va axborot resurslari rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy shart-sharoit va kafillik ta’minlandi.

O’zbekiston uchun mulkchilikning hususiy va aralash  shakllariga o’tish, energatik, xomashyoviy resurslaridan unumli foydalanish davrida kompyuter texnologiyalaridan milliy iqtisodni boshqarishda foydalanish toboro muhim bo’lib bormoqda. 1993 – 1995 yillarda davlat boshqaruvi va bank muassasalarining informasion tizimlarini kompyuterlashtirishga asosiy etibor beriladi.

Soliq qo’mitasida ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilishning yagona tizimi, abiturentlarni testlar asosida qabul qilish uchun kompyuter tizimi yaratildi. Hisob va statistikaning halqaro tizimga mos tahlil qilsih va statistika davlat muassasalarida kompyuter tarmog’ini yangi texnik darajda tashkil etmoqda. Vazirlar Mahkamasiga xizmat ko’rsatish tizimi avtomatlashtirilgan, hususiylashtirish va mablag’ ajratish jarayonlarini ma’lumot bilan ta’minlash va telekommunikasion fondli tizimlar yaratilgan. Banklarga Prezident farmoni asosida soliq imtiyozlari berislishi O’zbekiston banklar tizimini kompyuterlerlar bilan jihozlashga imkon berdi. Deyarli barcha tijorat banklarirespublika miqyosidagi electron tizimga bog’langan. Ishbilarmonlikning takomillashishi kompyuter texnikasidan xomashyo va Tovar maxsulotlarini hisoblash sohasida foydalanishga sharoit yaratib berdi.

“O’zbekiston havo yo’llari” aviakompaniyasi, “O’zbekiston temir yo’llari” davlat temir yo’l aksionerlik korxonasida chiptalarni sotishga va bronlashga avtomatlashgan tizim tatbiq etilgan.

Mavzu:Operativ  xotira  va  uning  xarakteristikalari.

Reja:

          1.Operativ  qurilmasi  haqida

          2.Operativ  qurilma  tarkibi

ROM tipidagi xotira

DRAM xotirasi

SRAM kesh-xotira

Operativ xotira — bu kompyuter protsessori uchun ishchi sohadir. Unda ish jarayonida dasturlar va ma’lumotlar saqlanadi. Operativ xotira ko‘pincha ma’lumotlar va dasturlar faqat kompyuter qo‘shilganida yoki reset tugmasi bosilgunga qadar vaqtinchalik saqlash sifatida qaraladi. O‘chirilguncha yoki reset tugmasini bosguncha barcha ma’lumotlar doimiy xotiraga (asosan qattiq disklarga) o‘tguncha ish vaqti davomida sodir etiladigan o‘zgartirishlarni eslab turish vazifasini bajaradi. Qaytadan manba’ga ulanilganda saqlangan ma’lumotlar yana xotiraga yuklanishi mumkin.

Operativ xotira qurilmasi ba’zan ixtiyoriy paytda kirish mumkin bo‘lgan eslab qoluvchi qurilma ham deyiladi. Bu shuni bildiradiki, operativ xotirada saqlanuvchi ma’lumotlarga murojaat qilish, ularning u yerda joylashishi tartibiga bog‘liq emas. Kompyuter xotirasi haqida gapirilganda, odatda uning operativ xotirasi, ya’ni ishlatilayotgan protsessor, avvalom bor faol dasturlar va ma’lumotlar saqlovchi xotira mikrosxemalari yoki modullari  o‘ylab ko‘riladi. Xotira termini tashqi eslab qolish qurilmalariga yoki magnit tasmalari kabilarda nisbatan ham ishlatiladi.

Operativ xotira terminini faqatgina tizimda xotira qurilmasini bajaruvchi mikrosxemalar sifatida tushunmasdan, balki joylashtirish va mantiqiy akslantirish deb ham qarash mumkin. Joyashtirish – bu ma’lumotarni (axborotlar va buyruqlar) aniqlangan tipi bo‘yicha aniq xotira manzillariga o‘natishdir.

Xozirgi kompyuterlarda eslab qolish qurimalarining uchta ko‘rinishi ishlatiladi.

ROM (Read Only Memory). Doimiy xotira qurilmasi — DXQ, ma’lumotlarni yozish amalini bajarishga qodir emas.

DRAM (Dynamic Random Access Memory). Ixtiyoriy tartibdagi tanlangan dinamik xotira qurilmasi.

SRAM (Static RAM). Statik operativ xotira.

ROM tipidagi xotirasi (Read Only Memory), yoki DXQ (Doimiy xotira qurilmasi) da, ma’lumotarni saqlash mumkin bo‘lib, o‘zgartirish mumkin emas. Bu ko‘rinishdagi xotiralar faqat ma’lumotlarni o‘qish uchun ishlatiladi. ROM ba’zan energiyaga bog‘liq bo‘lmagan xotira deyiladi, chunki unga saqlangan barcha ma’lumotlar manba’ uzilgani bilan o‘zgarmaydi. Shuning uchun ROM da shaxsiy kompyuterlarni yuklash buyruqlari ya’ni tizimni yuklaydigan dasturiy ta’minot joylashgan. Eslatib o‘tish lozimki, ROM va operativ xotira bir birini nkor etuvchi tushunchalar emas. Boshqacha so‘z bilan aytganda, operativ xotira  manzillari maydoni qismi ROM uchun olib boriladi. Bu operatsion tizimni yuklashga imkon beruvchi dasturiy ta’minotni aqlash uchun zarur. BIOS asosiy kodi tizimli plata ROM mikrosxemalarida joylashgan bo‘lib, adapter platalarida shunga o‘xshash mikrosxemalar mavjud. Ular aniq platalar uchun, ayniqsa boshlang‘ich yuklash bosqichida faollashuvchi platalar uchun kerak bo‘lgan kiritish-chiqarish va drayverlar bazaviy tizimlari yordamchi qismdasturlarni o‘zida jamlaydi. Masalan, videoadapter. Boshlang‘ich yuklashda drayverlar talab etmaydigan platalar, odatda ROM ga ega bo‘lmaydilar, chunki ularni drayverlari boshlang‘ich yuklash jarayonidan keyin yuklanishi mumkin.

Dinamik operativ xotira qurilmasi (Dynamic RAM — DRAM) ko‘pchilik zamonaviy shaxsiy kompyuterlar operativ xotira tizimlarida foydalaniladi. Bu xotiraning o‘ziga xosligi shundaki, uning katakchalari (yacheykalari) juda zich joylashgan, ya’ni unchalik katta bo‘lmagan mikrosxemaga ko‘plab bitlar joylashgan mumkin, demak, shu asosda xotirani katta xajmli qilib yaratish mumkin. DRAM mikrosxemasida xotira katakchalari — bu zaryadlarni ulaydigan mitti kondensatorlardir. Shu asnoda bitlar kodlanadi. Bu tipdagi xotiralar bilan bog‘liq muammolar shundaki, ular dinamik, ya’ni doimiy ravishda  regeneratsiya qilinishi kerak, aks holda elektr zaryadlari kondensator xotiralarida “oqib” keladi va ma’lumotlar yoqoladi. Regeneratsiya jarayoni tizim xotira nazoratchisi mitti tanaffus oladi va mikrosxema xotirasida, barcha ma’lumotlar satriga murojaat qiladi. Ko‘pchilik tizimlar xotira 15 mks ga teng bo‘lgan regeneratsiya chastotasi standart ishlab chiqarishga moslashgan nazoratchisiga ega. Ma’lumotlarning barcha satrlariga murojaat 128 mahsus regeneratsiya sikli o‘tishiga mo‘ljallangan. Bu shuni bildiradiki, Xotirada har 1,92 ms (128Ch15 mks) da barcha ma’lumotlar satrini regeneratsiya qilish uchun o‘qib chiqiladi. Xotirani regeneratsiya qilish protsessorni vaqtini har bir regeneratsiya sikli davomiyligi bo‘yicha bir nechta markaziy protsessor vaqtini egallaydi. Eski kompyuterlarda regeneratsiya sikllari protsessor vaqtini 10% gacha egalaydi, xozirgi zamonaviy kompyuterlarda esa bu jarayon 1% vaqtni egallaydi xolos. Birqancha tizimlarda regeneratsiya parametrlarini CMOS parametrlari dasturlari o‘rnatilishi yordamida o‘zgartirilishi mumkin, ammo regeneratsiya sikllari orasida vaqtni chuzilishi xotiraning ba’zi katakchalarida zaryad  “yo‘qotiladi”, bu xotirani buzilishiga olib keladi. Ko‘pgina hollarda o‘z-o‘zidan beriradigan regeneratsiya chastotalari ishonchlilik nuqtai-nazaridan taklif etiladi. Zamonaviy kompyuterlarda regeneratsiyaga sarf 1% dan kichik bo‘lib, regeneratsiya chastotasining o‘zgarishi kompyuter sifatiga juda kam ta’sir o‘kazadi. В устройствах DRAM qurilmalarida bir bitni saqlash uchun faqat bitta tranzistor va juft kondensatorlardan foydalaniladi, shuning ucun ilar boshqa tiplarga qaraganda birmuncha  sig‘diruvchan bo‘ladi. Xozirgi vaqtda 256 Mbit gacha va undan yo‘qori hajmli dinamik operativ xotirali mikrosxemalar mavjud. Shu kabi mikrosxemalar 256 mln. (va undan ortiq) tranzictorlarni o‘zida jam etadi! Pentium II 7,5 mln tranzistorlarga ega. Bunday katta farq qayerdain kelib chiqdi? Gap shundaki, xotira mikrosxemalari odatda kvadrat tugunlar shaklida, protsessordan farqli ravishda (protsessorlarda turli ko‘rinishdagi murakkab sxemalar, noaniq tashkil etilgan) barcha tranzistorlar va kondensatorlar juda oddiy, davriy ravishda ketma-ket joylashadi.

Bir razryadli DRAM registrlari uchun tranziatorlar qo‘shni joylashgan kondensatorlarning holatini o‘qish uchun ishlatiladi. Agar kondensator zaryadlangan bo‘lsa, katakchaga 1 yoziladi; agar zaryadlanmagan bo‘lsa 0 yoziladi. Zaryadlar mitti kondensatorarda har doim o‘tib turadi, shuning uchun doimiy ravishda regeneratsiya qilib boriladi. Manba’ uzatishda oniy bo‘linish ham regeneratsiya siklarini buzilishiga, DRAM katakchalaridagi zaryadni yo‘qolishiga o‘z navbatida ma’lumotlarni  yo‘qolishiga olib keladi. Dinamik operativ xotira shaxsiy kompyuterlarda ishlatiladi; chunki u unchalik qimmat o‘lmay mikrosxemalarini zich joylashishi xotira qurilmasining kichik maydonni egallashini ta’minlaydi. Bu xotira yo‘qori tezlikli xotiralardan kam farq qilib, “sekin” protsessorlarga mo‘ljallangan. Shuning uchun DRAM sifatlarini yaxshilashning juda ko‘p tipdagi usullari mavjud.

Xotiraning boshqalaridan farq qiluvchi turi – statik operativ xotira mavjud (Static RAM — SRAM). Bu nomlanishni qo‘yilishi shundaki, dinamik operativ xotira  (DRAM) dan farqli ravishda uning tarkibini doimiy regeneratsiya qilish talab etilmaydi. Bu uning yagona sifati emas. SRAM dinamik operativ xotiraga nisbatan tezkor sanaladi va zamonaviy protsessorlar ishlovchi chastotada ishlay oladi.

SRAM ga kirish vaqti 2 ns. dan ortiq emas; bu shuni bildiradiki bu kabi xotira bilan 500MGts va undan yo‘qori chastotali protsessorlar bilan sinxron ishlash mumkin. Har qaysi bitni saqlash ushun SRAM qurilmasi olti tranzistorli klasterdan foydalanadi. Tranzistorlardan qaysidir kondensatorlarsiz foydalanish regeneratsiya zarur emasligini bildiradi. (Demak, hech qanaqa kondensatorlar mavjud bo‘lmasa, u holda zaryadlar yo‘qitilmaydi.) Qachon elektr ta’minot tusha borsa, SRAM xotiraga saqlash kerak ekanligini tushunadi. Unda nima uchun SRAM mikrosxemalari butun xotira tizimida ishlatilmaydi? SRAM ni Dinamik operativ xotira bian taqqoslanilganda tezkorligi yo‘qori, zichligi esa past, narxi esa yo‘qori. Zichlik pastligi shundaki, SRAM mikrosxemalari katta gabaritlarga ega bo‘lib, ularning axborot sig‘imi past bo‘ladi. Ko‘p sondagi tranzistorlar va ularning klasterlashtirilganligi, nafaqat SRAM mikrosxemalari gabaritini oshiradi, balki DRAM mikrosxemalariga o‘xshash parametrlar bilan taqqoslanilganda uning texnomanik jarayoni narxini sezilarli darajada oshiradi.

Masalan, DRAM moduli hajmi 128 Mbayt yoki undan ko‘p bo‘lsa, shu vaqtda o‘lchami taxminan unga teng SRAM moduli hajmi 2 Mbayt ni tashkil etadi va ularning bari bir xil bo‘ladi. Shunday qilib, SRAM gabaritlari dinamik operativ xotira o‘lchami 30 marta oshadi, shuningdek, bunda uning narxi haqida ham shunday deyish mumkin. Bularning barchasi SRAM xotira tipidagilarni shaxsiy kompyuterarda operativ xotra sifatida ishlatishga qarshilik qiladi.

Shunga qaramasdan, ishlab chiquvchilar SRAM tipidagi xotirani ShK effektivligini oshirish uchun ishlatishadi. Ammo sezilarli darajada narxni oshishidan kesh-xotira sifatida unchalik katta bo‘lmagan tezkor SRAM xotirasi o‘rnatiladi. Kesh-xotira taktli chastotada ishlaydi, bu protsessor taktli chastotasiga yaqin va unga teng bo‘lib, bu xotira o‘qish va yozish protsessorlarida ishlatiladi. Ma’lumotlarni o‘qish jarayonida tezkopr kesh-xotira operativ xotiradan past tezlikda yozib oladi, ya’ni DRAM dan. Dinamik operativ xotira kirish vaqti 60 ns dan kichik bo‘lmasligi kerak (16 MGts taktli chastotaga mos keluvchi). Agarda shaxsiy kompyuter 16 MGts taktli chastotada (yoki undan past) ishlasa, kesh kerak bo‘lmasligi uchun DRAM tizimli plata va protsessor bilan sinxronlashtirilgan bo‘lishi kerak. Protsessor taktli chastotasi 16 MGts ga ko‘tarilsa, DRAM ni protsessor bilan sinxronlashtirish mumkin bo‘lmay qoladi, shu sababli ishlab chiquvchilar shaxsiy kompyuterlarda SRAM ni ishlatishni boshladilar. Bu 1986 va 1987 yillarda, 16 va 20 MGts chastotada ishlovchi 386 protsessorli ShK paydo bo‘lganidan keyin boshlandi. Aynan shu shaxsiy kompyuterlarda dastlabki kesh-xotiralar ishlatildi, ya’ni protsessor bilan ma’lumotlarni almashib turuvchi SRAM mikrosxemalariga o‘rnatilgan tezkor bufer. Keshning tezkorligini protsessor tezkorligi bilan solishtirish mumkin, kesh nazoratchisi protsessorga ma’lumotlar talabini bilishi va tezkor kesh-xotiraga zaruriy ma’lumotlarni yuklaydi. U holda protsessorga beriladigan xotira manzili ma’lumotlari operativ xotiradan emas, balki tezkorligi birmuncha past bo‘lgan tezkor keshdan yuboriladi.

Kesh – xotira “soddalik” miqdorini qisqartirishga va kompyuter tezkorligini oshirishga imkon beradi. Ma’lumotlarni protsessorda hisoblash jarayonida kutish vaqtini minimallashtirish uchun zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda odatda ikki tipdagi kesh-xotira qaraladi: birinchi darajali kesh-xotira (L1) va ikkinchi darajali kesh-xotira (L2). Birinchi darajali kesh-xotira ichki kesh deb ham yuritiladi; u protsessor mikrosxemalari qismi bo‘lib, u protsessorga quriladi. Yo‘qoridagi birinchi darjadagi kesh-xotira barcha 486 protsessorlari va protsessor mikrosxemalariga qo‘shilgan. Ikkinchi darajali kesh-xotira tashqi kesh deb ham yuritiladi; u protsessor mikrosxemalariga tashqi tomondan o‘rnatiladi. Dastlab u tizimli plataga o‘rnatiladi (386, 486, Pentium protsessorlariga asoslangan barcha kompyuterlar). Agar ikkinchi darajali kesh-xotira tizimli plataga o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda uning chastotasida ishlaydi. Bu holatda ikkinchi darajadagi kesh-xotira protsessos tegishli ulanish joyiga o‘rnatiladi.

Unumdorligini oshirish maqsadida Pentium Pro, Pentium II/III va Athlon protsessorlariga asoslangan keyingi kompyuterlarda ikkinchi darajadagi kesh-xotira protsessorni qismi bo‘ladi. Albatta, protsessor markaziy kristaliga nisbatan u tashqi deyilib, u alohida mikrosxema sifatida protsessor qobig‘i ichiga (katrijga) o‘rnatiladi. Shuning uchun Pentium Pro yoki Pentium II tizimli platalarida hech qanaqa kesh yo‘q. Keyingi rusumlar Pentium III va Athlon da ikkinchi darajadagi kesh-xotiralar protsessor mikrosxemalari qismi hisoblanadi (birinchi darajadagi kesh-xotiraga o‘xshash) va yetarlicha katta chastotada ishlaydi (protsessor chastotalarida, yarmi yoki uchdan biri).

 

SIMM va DIMM modullari

Ko‘pchilik zamonaviy kompyuterlarda alohida xotira mikrosxemalari o‘rnida kichik plata ko‘rinishidagi bo‘lib, tizimli plata yoki xotira platasiga o‘rnatiluvchi SIMM yoki DIMM modullari ishlatiladi. Alohida mikrosxemalar SIMM yoki DIMM modullari plataga shunaqa o‘rnatiladiki, ularni amaliy jihatdan almashtirish mumkin emas. To‘g‘rilash qiyin bo‘lgan xatoliklar uchraganda modulni olmay almashtirish kerak. SIMM yoki DIMM modullarini katta bir mikrosxema sifatida qarash mumkin. Shk- moslashuvchi kompyuterlarida asosan ikki tipdagi SIMM modullari qo‘llaniladi:

30 kontaktli (9 razryadli) va 72-kontaktli (36 razryadli).

Ulardan dastlabkilari o‘lchami bo‘yicha kichiklaridir. SIMM modullarida mikrosxemalar plataga bir tomonlama o‘rnatilishi yoki ikki yoqlama o‘rnatilishi mumkin. 30-kontaktli modullardan foydalanish samarali emas, chunki bitta bankini to‘ldiruvchi yangi 64-razryadli tizim sakkizta shunaqa modulni talab etadi. Shuning uchun yangi tizimlar uchun Pentium MMX, Pentium Pro va Pentium II protsessorlarida 168 kontaktli DIMM moduli ishlatiladi (64-razryadli juft bitsiz yoki 72-razryadli juft bitli).

110 rasmda 30- va 70-kontaktli SIMM modullari, shuningdek 168-kontaktli DIMM modullari ko‘rsatilgan. Kontaktlar chapdan o‘ngga va platani ikkala tarafida ham joylashadi.

1- rasm. Odatdagi 30-kontaktli (9-razryadli)  SIMM moduli

2- rasm. Odatdagi  72-kontaktli (36-razryadli) SIMM moduli

3-rasm. Odatdagi 168-kontaktli (72-razryadli) DIMM moduli

Xotira mikrosxemalarini o‘rnatish

O‘rnatishda yoki xotirani o‘chirishda quyidagi muammolarga duch kelishingiz mumkin:

elektr zaryadlarini to‘plash;

mikrosxema chiqishlarini shikastlanishi;

SIMM va DIMM modullarini noto‘g‘ri o‘rnatilishi;

yoqib-o‘chiruvchilar va ulovchilarni noto‘g‘ri joylashishi.

Sezuvchan xotira mikrosxemalarini yoki platalarni o‘rnatishda elektr zaryadlarini to‘planishini oldini olish uchun, sintetik  kyilmlar yoki oyoq kyilmlari kyilsh shart emas. Ish boshlashdan avval tizim korpusiga tegib turuvchi statik zaryad yig‘uvchilarni olib tashashimiz yoki yaxshisi almashtiriluvchi qurilmalarga mahsus blaslet kiydirishimiz kerak. Uni elektronika do‘konlaridan sotib olish mumkin. Braslet o‘tkazuvchi tasma ko‘rinishida bo‘lib, korpus bilan simorqali birlashtiriladi (odatda “timsoh” tipida siqish yordamida). Qobiqni yerga qo‘yishda vilkani tarmoqdan uzish shart emas, balki komyuterni uchirish yetarli.

Har qanaqa mikrosxema (yoki xotira moduli) mos shaklda o‘rnatilishi shart. Mikrosxema bir tarafi oxirida niqob bo‘ladi. Bu qirqimli, doiraviy sathli yoki bosqacha bolishi mumkin. Mikrosxemalar o‘rnatiladigan orinlar mos niqobga ega. Xullas, tizimli platada mikrosxemalarni qanday o‘rnatish korsatilgan. Agarda quyiladigan o‘rinda niqob bo‘lmasa, u holda o‘rnatilgan mikrosxemalarga e’tibor qilish lozim. Qirqim joylashishi mikrosxemalarni qo‘yish joyini ko‘rsatadi.

 

Nazorat savollari:

1.Operativ xotira ta’rifini keltiring.

Xotira qurilmalarining qanday turlari mavjud?

Kesh-xotiraning avzalliklari nimadan iborat?

Kesh-xotira nechta turga bo‘linadi? Nima uchun?

SIMM va DIMM modullari qanday vazifani bajaradi?

Xotira mikrosxemalarni o‘rnatganda qanday muammolarga duch kelish mumkin?

Kelib chiqqan muammolani qanday bartabraf etish mumkin.

Mavzu:Doimiy  xotira  va  disk  yurituvchilarni  o`rnatish.

Reja:

1.Doimiy  xotiraning ishlash  prinsiplari

Egiluvchan disketalar uchun disk yurutuvchilar

Qattiq disklar uchun disk yuritivchilar

Almashtiriladigan axborot tashuvchilar

Kompakt disklar uchun disk yurituvchilar

 

Operativ xotira terminini faqatgina tizimda xotira qurilmasini bajaruvchi mikrosxemalar sifatida tushunmasdan, balki joylashtirish va mantiqiy akslantirish deb ham qarash mumkin. Joyashtirish – bu ma’lumotarni (axborotlar va buyruqlar) aniqlangan tipi bo‘yicha aniq xotira manzillariga o‘natishdir.

Xozirgi kompyuterlarda eslab qolish qurimalarining uchta ko‘rinishi ishlatiladi.

ROM (Read Only Memory). Doimiy xotira qurilmasi — DXQ, ma’lumotlarni yozish amalini bajarishga qodir emas.

DRAM (Dynamic Random Access Memory). Ixtiyoriy tartibdagi tanlangan dinamik xotira qurilmasi.

SRAM (Static RAM). Statik operativ xotira.

ROM tipidagi xotira

ROM tipidagi xotirasi (Read Only Memory), yoki DXQ (Doimiy xotira qurilmasi) da, ma’lumotarni saqlash mumkin bo‘lib, o‘zgartirish mumkin emas. Bu ko‘rinishdagi xotiralar faqat ma’lumotlarni o‘qish uchun ishlatiladi. ROM ba’zan energiyaga bog‘liq bo‘lmagan xotira deyiladi, chunki unga saqlangan barcha ma’lumotlar manba’ uzilgani bilan o‘zgarmaydi. Shuning uchun ROM da shaxsiy kompyuterlarni yuklash buyruqlari ya’ni tizimni yuklaydigan dasturiy ta’minot joylashgan. Eslatib o‘tish lozimki, ROM va operativ xotira bir birini nkor etuvchi tushunchalar emas. Boshqacha so‘z bilan aytganda, operativ xotira  manzillari maydoni qismi ROM uchun olib boriladi. Bu operatsion tizimni yuklashga imkon beruvchi dasturiy ta’minotni aqlash uchun zarur. BIOS asosiy kodi tizimli plata ROM mikrosxemalarida joylashgan bo‘lib, adapter platalarida shunga o‘xshash mikrosxemalar mavjud. Ular aniq platalar uchun, ayniqsa boshlang‘ich yuklash bosqichida faollashuvchi platalar uchun kerak bo‘lgan kiritish-chiqarish va drayverlar bazaviy tizimlari yordamchi qismdasturlarni o‘zida jamlaydi. Masalan, videoadapter. Boshlang‘ich yuklashda drayverlar talab etmaydigan platalar, odatda ROM ga ega bo‘lmaydilar, chunki ularni drayverlari boshlang‘ich yuklash jarayonidan keyin yuklanishi mumkin.

4 — rasm.

Disket (floppy disk) o‘tkazma axborotlarni tashuvchi sifatida xizmat qiladi. Kompyuter erasining boshida 8 formatdagi disketlar qo‘llangan. Hozirgi vaqtda 2 formatdagi disketlar mavjud: ancha oldingi 5,25 o‘lchamli disketlar va 3,5 o‘lchamli disketlar, biroq 5,25 o‘lcham faqat eski rusumdagi PC larda qolgan. Barcha formatlardagi disketlarning tuzilishi bir xil. G‘ilof ichida unga magnit qatlami yordamida o‘rnatilgan plastmassa disk joylashgan. Formatga solish jarayonida bu vosita axborotni eslab qolish uchun tayyorlanadi va yo‘laklar va sektorlarga mantiqan ajraladi. Barcha disketlarda ularni tasodifiy yozuvlardan saqlash uchun o‘yiq bor. Disketni disk yurituvchiga o‘rnatgandan so‘ng yozish /hisoblash kallaksi uchun uning faqat o‘yiq bilan chegaralangan bir qismigina tegishli bo‘ladi. Agar plastmassa disk g‘ilof ichida tinimsiz aylanib tursa bunda kallakga disketning barcha sohasi yaqqol ko‘rinadi. O‘tkazish kallaksi bunda (vinchestyerdain farqli ravishda) axborot tashuvchining yuzasi bilan doimiy mexanik kontaktda bo‘ladi.

3,5 dyuymli disketlar.

3,5 dyuymli desketlar qattiq g‘ilofga ega. Garchi ular ham ma’lumotlarni mexanik ta’sirlardan muhofaza qila olsa ham, buning uchun katta kuch sarflash kerak.Ma’lumotlarni  mexanik ta’sirdan ishonchli himoya  avval boshidanoq amalga oshiriladi.Yozish/o‘qish kallagi (golovkasi) aloqada bo‘lgan soha,disket disk yurituvchiga qo‘yilganga qadar  metal to‘siq bilan himoyalangan.Faqat FDDning ichi da bu to‘siq chetga suriladi. Disketlar ikki tipda bo‘ladi va sig‘imi bilan farq qiladi.Ularning orasidagi farq ,tezda ko‘zga tashlanadi.HD disketlarida o‘ng yuqori buchagidagi korpusida tirqishi mavjud bo‘lib,bu tirqish DD disketlarida umuman mavjud emas.

5-rasm

Disketning asosiy parametrlari:

 

Belgilanishi	Sig‘imi	Yo‘lkalar miqdori	Sektorlar miqdori	Yo‘lkalar zichligi	Disk yurituvchilar
DS/DD (Double Sided/Double Density)	720 Кbayt	80	9	135	DD-, HD-, ED-FDD
DS/HD (Double Sided/High Density)	1,44 Мbayt	80	18	135	HD-, ED-FDD
DS/ED (Double Sided/Extra High Density)	2,88 Мbayt	80	36	135	ED-FDD

Qattiq diskdagi axborot  yillar davomida saqlanadi, lekin ba’zan uni bir kompyutyerdan boshqasiga o‘tkazish talab etiladi. O‘z nomiga qaramasdan,  qattiq disk ortiq darajada yuklanishlarga, urilish va zarbalarga nisbatan ta’sirchan, juda nozik asBob hisoblanadi. Nazariy jihatdan axborotni, bir ish o‘rnidan boshqasiga qattiq diskda o‘tkazish yo‘li bilan olish mumkin, ba’zi holatlarda esa o‘z-o‘zidan keladi, lekin baribir bu usul ishlov berish uchun noqulay hisoblanadi, chunki bu alohida ehtiyotkorlik va ma’lum malakani talab qiladi. Kichik hajmdagi axborotlarni tezkor o‘tkazish uchun egiluvchan magnit disklari (disketlari) deb ataluvchi disklardan foydalaniladi, ular maxsus to‘plagich -disk yurituvchiga tiqiladi. To‘plagichning qabul qilish teshigi tizimli blokning old panelida joylashgan.

FDD disk yurituvchilari juda eski tashqi PC qirilmalar hisoblanadi. Ularda asosiy axborot tashuvchi sifatida disketlar (floppy) qo‘llanadi. Disketdagi axborot magnitlanganlik holatida yotda saqlanadi. Maydonlarning o‘zgarishi disketning shimol -janub yoki janub-shimol yo‘nalishidagi magnit zarralari belgilaydi.”1” yoki “0” mantiqiy holatlar shunday tasavvur qilinadi. Yo‘qori yodda saqlovchan hajmli ma’lumot  tashuvchilar uchun bunday maydon o‘zgarishi optimallashtirilishi mumkin.

Disk yurituvchining harakatlanish printsipi.

FDD tuzilishi jihatdan ko‘p sonli mexanik elementlar va kam sonli elektron elementlardan iborat, shu sababli disk yurituvchining ishonchli ishlashi uchun o‘tkazish mexanikasining sezilarli darajada barqaror ishlashi zarur. disk yurituvchida to‘rt asosiy element bor:

Ishchi dvigateli;

Ishchi kallaklari;

Qadamli dvigatellar;

Boshqaruvchi elektronika;

6-rasm

Ishchi Dvigatel

Dvigatel faqat disket disk yurituvchiga qo‘yilganda va disk yurituvchi qopqog‘i surilib bekilganda ulanadi. Dvigatel disketning doimiy aylanish tezligini ta’minlaydi: 3,5 FDD uchun – 300 aylana/minut, 5,25 FDD uchun – 360 aylanish/minut . Dvigatelni ishga tushirish uchun o‘rtacha 400 millisekundgacha vaqt kerak.

 

Ishchi kallaklari

Ma’lumotni yozish va oqish uchun disk yurituvchi ikkita kombinatsiyalangan kallaklar bilan ta’minlanadi (har biri yozish va o‘qish uchun ), ular disketning ishchi yuzasi ostiga joylanadi. odatda disketlar ikki tomonlama bo‘lganligi  sababli, ya’ni ikkita ishchi yuzasiga ega bo‘lgani  uchun bitta kallak ustki, ikkinchisi esa ostki yuzalari uchun mo‘ljallangan.

Qadamli disk yurituvchilar

Disk yurituvchilarning harakatlanishi va pozitsiyalanishi ikkita dvigatel bilan amalga oshiriladi. Ular PC ulanishi bilan o‘ziga xos tovush chiqaradi. Bu qadamli dvigatellar pozitsiyalinishida o‘tkazgichning ish qobiliyatini tekshirishda kallaklarning o‘rnini o‘zgartiradi.

Boshqaruvchi elektronika

Disk yurituvchining elektron sxemalari uning ostki tomoni bilan tez-tez almashinadi. Ular nazoratchiga signallarni uzatish vazifasini bajaradi, ya’ni kallaklar yozadigan yoki o‘qiydigan axborotlarni almashtirishga javob beradi. Disk yurituvchining doimiy aylanish tezligi buzilmasligi uchun, u doim faqat gorizontal yoki vertikal holatda ishlashi zarur. Disk yurituvchini qiyshiq burchak ostida o‘rnatganda, uning konstruksiyasi davomli yuklanish oladi.

Disk yurituvchilar uchun eng asosiy dushman – chang hisoblanadi. Diskning ishchi yuzasi germetik yopilgan vinchesterlardan farqli ravishda disk yurituvchilarda, hech bo‘lmaganda bitta teshik bo‘lib, u orqali ichkariga chang va boshqa narsalar kirishi mumkin. Bu disketlar qo‘yiladigan tirqish hisoblanadi.

Kabellarni ulash

Hamma disk yurituvchilarda PC ga ulanish uchun ikki bo‘linma bor . Ulardan birinchisi (axborotli) nazoratchiga 34 liniyali silliq kabel yordamida ulash uchun mo‘ljallangan. Ikkinchi bo‘linma (ta’minlovchi) disk yurituvchining ta’minlash kabelini ulash uchun mo‘ljallangan. Zamonaviy disk yurituvchiga +5 V kuchlanish kerak, chunki ta’minlsh blokiga ulangan kabel bo‘yicha yana qo‘shimcha 12 V kuchlansh uzatiladi (u vinchester uzatkichini ta’minlash uchun kerak). Ikkala shteker noto‘g‘ri ulanishning oldini oluvchi tegishli yo‘naltiruvchiga ega.

8-rasm

Rasmdan ko‘rinib turganidek, ulanish joylar turlicha bo‘lishi bilan birga,kabelning o‘zi ham turli usulda ulanishi mumkin, lekin bu usullarnning faqat bittasi to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Disk yurituvchilarni to‘g‘ri ulash, ularning ish faoliyatini ta’minlash uchungina emas,prioritetini aniqlash uchun ham zarurdir.Rasmda quyidagi konfiguratsiyali, ya’ni, A disk yurituvchisi sifatida 3,5 FDD, B disk yurituvchisi sifatida 5,25 FDD bo‘lganda ikki disk yurituvchini ulash ko‘rsatilgan. Kabellarni ulashda quyidagi  ikki asosiy qoydaga e’tibor bering. А disk yurituvchi (FDD1) kabeli oxiridagi ulanish joyi bilan bog‘lanadi.Agar ulanish joyida kalit bo‘lmasa, disk yurituvchi ulanish kontaktni toping va kabelni shunday ulangki, bu kontaktda rang bilan ajralgan sim ulansin (bu birinchi raqamli sim bo‘ladi). FDD platasida odatda bir nechta jamperlar mavjud bo‘lib, ularning turlicha ulanishi disk yurituvchilarning ustunligini (qaysi biri birinchi o‘rinda ulanishini ) belgilab beradi.Ustunlikning to‘rtta mumkin bo‘lgan variantining mavjudligi, garchi ko‘pchilik PC larda faqat ikkita disk yurituvchi ishlatilsa ham, nazoratchi ko‘pi bilan to‘rtta disk yurituvchini boshqara olishi bilan tushuntiriladi.

Magnit diskdagi ma’lumotlar tuzilmasi

Ma’lumotlarni qattiq diskka faqat yozishgina emas, balki o‘qish ham mumkin bo‘lishi uchun qanday ma’lumot qayerga yozilganligini aniq bilish lozim. Barcha ma’lumotlarning manzili bo‘lishi lozim. Kutubxonada har bir kitobning o‘z zali, stellaji, tokchasi va o‘zining invertor nomeri bor – bu go‘yoki uning manzilidir. Qattiq diskka yoziladigan barcha ma’lumotlar ham o‘z manziliga ega bo‘lishi lozim, aks holda ularni topib bo‘lmaydi. Agar ma’lumotlar baytlari yozilgan har bir manzilni alohida xotirlab qolinadigan bo‘lsa, u holda bu manzillarni saqlash, ma’lumotlarni saqlab qolishga qaraganda ham qiyinroq bo‘ladi. Biz endi axborot baytlarda emas, balki fayllarda saqlanishini bilamiz. Agar bizga biror axborot zarur bo‘lsa, kompyuter diskdan kerakli faylni topadi, keyin esa undan ma’lumotlarni baytma – bayt operativ xotirada o‘qiydi va shu tarzda faylning oxirigacha davom etadi.

Diskda har bir faylning o‘z manzili bo‘lishi uchun diskni yo‘lkalarga, yo‘lkalarni esa o‘z navbatida sektorlarga ajratiladi. Har bir sektorning o‘lchami standart bo‘lib, 512 baytga teng. Shu sababli HDD larda ko‘pincha yo‘lkalarga qaraganda, ko‘proq silindrlar haqida gapiriladi. Silindr deyilganda turli sirtlarga tegishli bo‘lgan va aylanish o‘qidan bir xil uzoqlikda joylashgan barcha yo‘lkalar to‘plami tushuniladi. Shunday qilib, vinchesterning umumiy hajmi ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi:

 Umumiy hajm (bayt) = kallaklar soni * silindrlar * sektorlar * 512(bayt).

9-rasm

Diskni yo‘lka va sektorlarga bo‘lish diskni formatlash deyiladi. Uni xizmatchi dasturlar bajaradi. Diskni formatlash go‘yoki daftarlarga chiziqlar chizish kabidir. Daftarlardagi kabi, diskni ham faqat bir marta formatlash lozim.

jadval

FAT16 va FAT32 uchun klasterlar o‘lchamlari
Disk o‘lchami	FAT16 klasteri o‘lchami	FAT32 klasteri o‘lchami
32 Mbaytgacha	512 bayt	Qo‘llanilmaydi
33 – 64 Mbaytgacha	1 Kbayt	Qo‘llanilmaydi
65 -128  Mbaytgacha	2 Kbayt	Qo‘llanilmaydi
129 — 255 Mbaytgacha	4 Kbayt	Qo‘llanilmaydi
256 — 511 Mbaytgacha	8 Kbayt	Qo‘llanilmaydi
512-1023 Mbaytgacha	16 Kbayt	4 Kbayt
1024-2047 Mbayt (2 Gbayt)	32 Kbayt	4 Kbayt
2048-8192 Mbayt (8 Gbayt)	Qo‘llanilmaydi	4 Kbayt
8193-16384 Mbayt (16 Gbayt)	Qo‘llanilmaydi	8 Kbayt
16385-32768 Mbayt (32 Gbayt)	Qo‘llanilmaydi	16 Kbayt
32 Gbaytdan yo‘qori	Qo‘llanilmaydi	32 Kbayt

Magnit diskning birinchi yo‘lkasi (nolinchi yo‘lka) xizmat yo‘lka hisoblanadi. – unda xizmatchi axborot saqlanadi. Masalan, bu yo‘lkada fayllarning joylashish jadvali (FAT – jadval) deb ataladigan axborot saqlanadi. Bu jadvalda kompyuter yozilgan fayllarning manzillarini xotirada saqlab qoladi. Agar bizga biror fayl kerak bo‘lsa, kompyuter uning nomi bo‘yicha bu jadvaldan silindr nomerini va sektor nomerini topadi, shundan so‘ng magnit kallak kerakli vaziyatga o‘tadi, fayl o‘qiladi va ishlov berish uchun operativ xotiraga yuboriladi.

Agar fayllarning joylashish jadvali biror sababga ko‘ra zararlangan bo‘lsa, diskdagi axborot yo‘qolishi mumkin. Shu sababli fayllarning joylashish jadvali takrorlanadi (ikki karra yoziladi). Uning nusxasi mavjud bo‘lib, har qanday zararlanishda ham, kompyuter bu jadvalni o‘zi tiklaydi. FAT = jadvalning o‘lchami cheklanganligi uchun o‘lchamlari 32 Mbaytdan yo‘qori bo‘lgan disklar uchun har bir alohida sektorni manzillash imkoni bo‘lmaydi. Shu sababli bu sektorlar guruhlarini shartli ravishda klasterlarga birlashtiriladi. Klaster ma’lumotlarga nisbatan eng kichik manzillash birligidir. Klaster o‘lchami, sektor o‘lchamidan farqli o‘laroq, belgilanmagan (tayinlanmagan) bo‘lib, u disk sig‘imiga bog‘liq. Diskda, sig‘imiga bog‘liq ravishda ikkita FAT = jadvaldan bitta jadval yaratish mumkin.

 

Vinchesterning tuzilishi.

IBM firmasida yaratilgan eng birinchi magnit jamlovchida disklar va kallaklar (kallaklar) o‘rnatiluvchi konstruksiyasi bilan birgalikda  alohida yopiq korpusga joylashtirilgan (u ma’lumotlar moduli deb atalar edi) va ishlatish uchun yuritgich qurilmaga o‘rnatilar edi. Ma’lumotlar moduli yuritgichga o‘rnatilganda ma’lumotlar moduliga tozalangan havoni uzatish tizimi (tizimi) avtomatik ravishda ishga tushar edi. Massalari kichik bo‘lgani sababli, kallaklar disk sirtiga bor yo‘g‘i 0.1 N kuch bilan bosilar, disk aylanganida esa kallak va sirt orasida qalinligi 0.5 mkm atrofida bo‘lgan havo bo‘shlig‘i (zahar) hosil bo‘lar edi.

Hozirgi zamon qurilmalarida ma’lumotlar moduli va yuritgich (yuritma) yaxlit ishlangan bo‘lib, tozalangan havoni uzatish tizimi ishlatilmaydi. Har bir hozirgi zamon jamlovchisi bitta o‘qqa o‘rnatilgan magnit disklar paketiga ega. Dastlabki qurilmalarda 3600 ayl/min aylanish tezligi qo‘llanilar edi, biroq o‘qish/yozish tezligiga bo‘lgan talablarning ortishi bilan ko‘pchilik qurilmalarda disklar blokining aylanish chastotasi 7200 ayl/min gacha oshirilgan.

10 – rasm. Qopqog‘i olingan hozirgi zamon vinchesteri.

Disklar, sirtiga yo‘qori sifatli ferromagnetik surilgan alyuminiy, shisha yoki keramika plastinalardan iborat. Magnit qoplama tarkibi juda murakkabdir – u,odatda, changlash yoki vakuumli yotqizish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Dastlabki disklarda temir oksidi qoplamalaridan foydalanilgan edi, hozirgi vaqtda esa magnitli qoplama materiallari sifatida temir va uning oksidlari ham, boshqa magnitli metallarning plyonkalari (pardalari) ham ishlatilmoqda. Metall plyonkali qoplamalar yo‘qori zichlik bilan yozishni va disk sirtining mustahkam bo‘lishini ta`minlaydi. Qoplamaning mustahkam bo‘lishi zarbga duchor bo‘lish ehtimolligi yo‘qori bo‘lgan ko‘chma kompyuterlarda disklarni ishlatishda muhimdir.

Ishlov berilgan disklarni bir paketga jamlanadi ( bir paketda odatda 2 tadan 12 tagacha disk bo‘ladi ) va yuritgichiga o‘rnatilgan o‘qqa mahkamlanadi. Har bir disk ikkita ishchi sirtga ega, biroq ba`zi qurilmalarda paketdagi chetki disklarning tashqi sirtlaridan konstruksiya mulohazalariga asosan foydalanilmaydi.

Magnit kallaklar

O‘qish-yozish kallaklari diskli jamlovchining eng muhim elementlari jumlasiga kiradi. Vinchester kallaklarining ish tamoyili oddiy magnitofon kallaklarining ish tamoyiliga o‘hshash, biroq ularga magnitofon kallaklariga qaraganda ancha qattiq talablar qo‘yiladi. Diskli jamlagichlarning kallaklari o‘zlarining o‘lchamlari kichikligi bilan ajralib turadi.

Kallak disk sirtidan doimo biror masofada (0.13mkm atrofida) turadi, bu masofa diskning tez aylanishida havo oqimi hosil bo‘lishi hisobiga ta`minlanadi (kallak “o‘chadi”). Kallak sirti va disk orasidagi bo‘shliqning kamayishi o‘qishda signalni kuchaytiradi va yozuv tokini kamaytirish imkonini beradi, biroq qurilmaning tebranishlar va zarblarga turg‘unligini juda pasaytiradi. Shunga qaramasdan, disk va kallak orasidagi bo‘shliqlarni kamaytirish bo‘yicha ishlar vinchester ishlab chiqaruvchi yetakchi korxonalar tomonidan davom ettirilmoqda va istiqbolga yaqin besh yillar ichida 0.05 mkmga yetkazilishi bashorat qilinmoqda. Kallak bilan disk sirti orasida bo‘shliqning mavjudligi kompyuter o‘chirilganda disk sirti va kallak mexanik tutashganda ularning zararlanishining oldini olish uchun kallaklarni parkovka qilinishini ( ularni ishchi sirti doirasidan tashqariga ko‘chirishni) talab etadi. Eski qurilmalarda kallaklarni parkovkalash uchun maxsus dasturlardan foydalabish lozim edi ( ularni kompyuterni uzishdan oldin ishga tushirilar edi ), zamonaviy vinchesterlar tok ta’minoti uzilganda kallaklarni disklarning ishchi sohasidan tashqariga avtomatik ko‘chiradi.

Kallaklar yuritmasi

Magnitli kallaklar yuritmasi qurilmasi (head positioner) vinchesterning eng muhim qismlaridan biridir. Qurilmaning ish tezligi foydalanilayotgan yuritmaning tipiga bevosita bog‘liqdir – yuritma vinchesterning ushbu eng muhim parametrini – kallaklarning ma`lum vaziyatda turish (positsiyada turish) vaqtini (seek time) ta`minlaydi. Kallaklarni ko‘chirish uchun odatda qadamli yo‘qori aniqlikda positsiyalanishini ta`minlovchi qadamli dvigatellar ishlatiladi. Yuritmalarning ikkita turli varianti: chiziqli va  burilishli yuritmalar mavjud. Burilishli yuritmalarda kallaklar  aylana yoyi bo‘ylab odatdagi elektroproygrivateldagi kabi ko‘chadi, chiziqli yuritma kallaklarning disk radiusi bo‘yicha ko‘chishini ( biror  vaqt oldin rusum bo‘yicha tangensial tonarmli  proygrevatel kabi) ta`minlaydi. Chiziqli yuritmaning afzalligi shundaki, magnitli kallakning bo‘shlig‘i doimo yo‘lkaga perpendikulyar va yo‘lkalar orasidagi masofa doimiy bo‘lib saqlanadi, burilishli yuritmalar inersiyalilik kamroq bo‘lishini va uning oqibatida tezroq positsiyalanishini ta`min etadi. Bundan tashqari, burilmali yuritmalar aniq  muvozanatlashishi sababli zarblar va tebranishlarga nisbatan ko‘proq turg‘undir. Kallaklarning tez positsiyalanishini ta`minlash uchun zamonaviy  disk qurilmalarida servoyuritmalarning xizmatchi axborotni disklarning ajratilgan sirtlariga yoki ishchi sirtlariga yozadigan turli variantlari qo‘llaniladi.

Vinchesterning o‘rnatma nazoratchisi (boshqarish platasi).

Har bir diskda disklar bloki va yuritmasidan tashqari bosma plata o‘rnatilgan bo‘lib (u odatda  tagiga mahkamlanadi), u kallaklar va disklar yuritmalarini boshqarish, shuningdek, yozish-o‘qish signallarini ko‘chaytirishni ta`minlaydi. Bundan tashqari, bu platada kallaklarni  boshqarish buyruqlarini deshifratori, stabillashtirish (turg‘un qilish) sxemalari va boshqalar o‘rnatilgan.  Energy star dasturi doirasida tayyorlanayotgan zamonaviy vinchesterlarda, shuningdek, disklar yuritmalari qurilmasiga so‘rovlar bo‘lmaganda bu yuritmaning uzilishini va boshqa energiya tejash vazifalarini ta`minlaydigan qurilma ham bor.

Vinchesterlar o‘lchamlari

Hozirga zamon disk qurilmalari eni (disklar diametri) bo‘yicha to‘rt tipli o‘lchamda va balandligi bo‘yicha  uch tipli o‘lchamda ishlab chiqarilmoqda. Disklar diametri ko‘pchilik hollarda 1.8, 2.5, 3.5 yoki 5.25 dyuymga teng, balandligi 3.25 dyuym (yeng baland qurilma), 1.63 dyuym (yarim balandlikdagi qurilma), yoki 1 dyuymdan kichik (pastprofilli qurilma).

Vinchester interfeyslari.

Zamonaviy vinchesterlar ikki variantdagi interfeysda – SCSI yoki IDE da ishlab chiqarilmoqda. Shunga mos ravishda kompyuterga ulash uchun ikki turdagi nazoratchilar: SCSI yoki IDE ishlatiladi.  IDE nazoratchi (xizmat qiluvchi plata) kompyuterning (486 dan boshlab PCI sloti bilan) ona platasiga o‘rnatilgan bo‘ladi, SCSI  nazoratchiini esa tegishli vinchester bilan barcha sotib olinishi va ona platasida bo‘sh slotga o‘rnatilishi lozim.

 

SCSI.

SCSI ning IDE dan asosiy ustunligi, uning moslashuvchanligi va ish unumdorligidadir. Moslashuvchanlik ko‘p sondagi qurilmalarning ( 7, 15 va xatto undan ortiq) ulanish, kabelning uzunroq bo‘lishi bilan ta`minlanadi. Ish unumdorligi – bu yo‘qori tezlikda uzatish va bir necha tranzaksiyalarni bir vaqtda ishlab chiqarish mumkinligidir.

SCSI standartining rasmiy tasdiqlangan ikkita talqini mavjud bo‘lib, ular bu standartning ko‘p sonli turli turlarini o‘z ichiga oladi: SCSI-1 (ANSI tomonidan 1966 yilda tasdiqlangan) va SCSI-2 (1994 yil), shuningdek, SCSI-3, bu tur orqali esa ko‘pincha turli kengaytmalar va keyingi modifikatsiyalari tushuniladi. Shinaning chastotasi SCSI-1 standartida 5MGts bo‘lishi ko‘zda  tutilgan edi. SCSI-2 standartida u 10 MGts gacha orttirildi, keyin 20 MGtsga etkazildi, keyinchalik esa 40 MGts bo‘ldi. Bundan tashqari, interfeys modifikatsiyalari shinaning razryadligi bilan ham farq qiladi, u odatdagi shina (harrow) uchun 8 bitni, WideSCSI uchun 16 bitli va xatto Very SCSI uchun 32 bitni tashkil etadi. Shuni ham qo‘shimcha aytib o‘tamizki, shinaning razryadligiga bog‘liq bo‘lgan qurilmalar soni 7 tadan 15 tagacha bo‘ladi.

IDE

IDEning  asosiy afzalligi – harakteristikalari etarlicha yo‘qori bo‘lgani holda SCSI bilan solishtirganda narxining unchalik baland emasligidir. IDE uchun, SCSI interfeysi kabi, uzatish tezligining doimo o‘sib borayotganligi xosdir: 8.3, 16.7, 33.3, 66.6 Mb/s bo‘lib, endilikda hatto  100Mb/s ga etdi. Buning ustiga IDE interfeysi rivojlanib borayotganligi sababli SCSI ga borgan sari o‘hshab ketmoqda – qo‘llaydigan qurilmalar soni kengaymoqda (qattiq disklardan tashqari bu CD-ROM, CD-R, DVD-ROM yuritmalari, magnitooptika,stremirlardir), uzatishda ma’lumotlarni parallel ajratish va mna`lumotlarning yaxlitligini (butunligini) nazorat qilish elementlari kiritilmoqda. IDE ning asosiy kamchiligi ulanadigan qurilmalar sonining kamligidir (4 tadan oshmaydi).

Ikkita tipdagi almashtiriladigan tashuvchili jamlovchilar eng ko‘p tarqalgan: magnit disklar va optik disklar (ba`zan magnitooptik deb ataladi) magnit tashuvchili jamlovchilar ma`lumotlarni kodlash va yozish usullari bo‘yicha disk yurituvchilar va odatdagi qattiq disklardan tamoyilial farq qilmaydi. Magnitooptik tashuvchili jamlovchilarda ma`lumotlarni diskda kodlashning eng yangi usuli an`anaviy magnit va lazer texnologiyalari bilan birgalikda foydalaniladi.

ZIP disk yurituvchilari.

ZIP ommalashgan jamlovchidir. U avtonom blok shaklida va o‘rnatma ( ichki) IDE va SCSI modul shaklida va shuningdek, parallel portga ulanadigan avtonom modullar shaklida ishlab chiqariladi. Bu jamlovchilar 3.5 dyuym formatli diskni eslatuvchikartrejlarda 100 Mbaytgacha ma`lumotni saqlash mumkin (6.7-rasm), SCSI interfeysidan foydalanganda 29 ms ga teng kirish vaqtini 1 Mbayt/sni tashkil etadigan ma`lumot uzatish tezligini ta`minlaydi. Agar qurilma tizimga parallel port orqali ulansa, u holda ma`lumotlarni uzatish tezligi parallel port tezligi bilan cheklanadi. ZIP 100 jamlovchilari 3.5 dyuymli disketani eslatuvchi unchalik katta bo‘lmagan olinuvchi magnit kartrejda 100 Mbaytgacha ma`lumotlarni saqlashi mumkin. Yangi ZIP 250 disk yurituvchilari shunday o‘lchamli kartrejda 250 Mbaytgacha ma`lumoitlarni saqlashi mumkin va 100 Mbaytli kartrejlar bilan ishlashi mumkin. ZIP jamlovchilarda Iomega kompaniyasi ishlab chiqaradigan maxsus 3.5  dyuymli disklar va boshqa ishlab chiqaruvchilarning disklari masalan, Maxell, Verbatim, Fuji ishlatiladi. Ular standart 3.5 dyuymli disketadan taxminan ikki marta qalinroq (6.7-rasmda). ZIP jamlovchisi 1.44 Mbayt va 720 Kbaytli elastik disklar bilan ishlay olmaydi, shu sababli  uni elastik disklardan tuzilgan jamlovchining o‘rnida ishlatib bo‘lmaydi. ZIP avtonom jamlovchilari  tizimlar orasida ma`lumotlar uzatish uchun ularni  (yo‘qorida), qo‘llanishi qulayligi sababli keng ommalashdi. ZIP  1.44 Mbaytli standart disketa jamlovchilari ba`zan “chetki halokati” deb ataladigan (o‘rtada) nuqsonga ega bo‘lishi mumkin. Afsuski, bu  LS-120 SuperDisk diski  nuqsonni faqat jamlovchi va disketani almashtir (pastda) bartaraf etish mumkin. 12.5 jadvalda 100 va 250 Mbayt sig‘imli ZIP jamlovchisining parametrlari keltirilgan.

11-rasm. Zip100Mbayt diski

12-rasm. Zip jamlovchisi sxemasi ko‘rsatilgan

Elastik optik disklardan tuzilgan jamlovchilar

Elastik optik disklarning o‘qish/yozish kallaklari magnitli yozuv texnologiyasidan foydalanadi, u odatdagi disketalardan kam farq qiladi. Nomidagi optik so‘zi ma`lumotlar diskka CD-ROM yoki magnitooptik disklardagi kabi lazer kurs yordamida yozilsa kerak  degan fikrga olib keladi. Biroq bunday emas. Axborot odatdagi magnitli usul bilan – o‘qish/yozish kallaklari yordamida amalga oshiriladi. Disk sirtiga odatdagi elastik yoki qattiq disklardagi kabi o‘shanday ferromagnit qatlam surtilgan. Shunchalik katta sug‘im esa elastik optik disklarda yo‘lkalar soni odatdagi HD disketasiga qaraganda o‘nlab marta orttirilganligi  bilan tushuntiriladi. Tabiiyki, bunda yo‘lkalar eni juda toraygan. Ayni shu yerda optika ishga kirishadi, o‘qish/yozish kallaklarini yo‘lkalarga aniq keltirish uchun “optik mo‘lgallagich” dan foydalaniladi. Diskka yozuv yo‘lkalari belgisi yotqiziladi. U disk sirtiga “chop qilinadi” va yozuvda o‘chib ketmaydi. O‘qish yoki yozish jarayonida kallaklar yuritmasi mexanizmini lazerli datchikdagi signal boshqaradi, ana shuning  yordamida kallaklarning diskdagi belgiga nisbatan joriy koordinatalari aniqlanadi. Bu esa ularni yo‘lkaga aniq fokuslanishini ta`minlaydi.

         CD-ROM (Compact Disk Read-Only Memory – kompakt diskda faqat o‘qish uchun xotira) – bu axborotni optik tashuvchi bo‘lib, u faqat ma’lumotlarni o‘qish uchun mo‘ljallangan. Boshqa CD-R va Cd-RW formatlar ma`lumotlarni kompakt-diskka yozish imkonini beradi, yangi DVD texnologiyasi esa odatdagi optik diskning sig‘imini tubdan orttirishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda CD-ROM jamlovchisi amalda istalgan kompyuterning ajralmas qismidir.

         CD-ROMda 650 Mbaytgacha ma`lumot saqlanishi mumkin bo‘lib, bu taxminan 333 ming sahifa matn.74 minutli yo‘qori sifatli tovushli eshittirishga yoki ularning kombinatsiyasiga mos keladi. CD-ROM odatdagi tovushli kompakt-disklarga o‘xshash va uni hatto oddiy proigrivatelda ishlatishga urinib ko‘rish ham mumkin. To‘g‘ri,  bunda siz faqat shovqinni eshitasiz. CD-ROMda saqlanayotgan ma`lumotlarga kirish disketalarga yozilgan ma`lumotlarga kirishga qaraganda tezroq amalga oshadi, lekin baribir bu zamonaviy qattiq disklarga nisbatan sekinroq sodir bo‘ladi. CD-ROM atamasi kompakt-disklarning o‘ziga ham, axborot shu kompakt-disklardan o‘qiladigan qurilmalarga (jamlovchilarga) ham taalluqlidir.

CD-ROM disk yurituvchilarining tuzilishi.

CD-ROM jamlovchilari musiqali disklar proigrivatellaridan asosan elektr signallar kodlarini ochadigan mikroprotsessori bilan farq qiladi. Tovushli proigrivatellarda kompakt-diskka yozilgan raqamli ma`lumotlar stereokuchaytirgichga keladigan anomanli elektr signallarga almashtiriladi. Bunda unchalik katta bo‘lmagan xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi – asosiysi, ular odam quman‘i sezgirlik chegaralaridan tashqarida yotsa bo‘ldi. CD-ROM jamlovchisidan o‘qishda esa xatoliklar bo‘lishi mumkin emas. Har bir bit mutlaqo aniq o‘qilishi lozim, shuning uchun CD-ROM diski butun hajmining ancha qismini xatoliklar korrektsiyasi kodlari ( Error Correcting Code -ECC) egallaydi. Ular yordamida ko‘pchilik hollarda noto‘g‘ri o‘qilgan ma`lumotlarni topish va to‘g‘rilash mumkin, bu esa adashishlar ehtimolligini qoniqarli miqdorgacha pasaytirish imkonini beradi.

Quyida CD-ROM jamlovchisi ishlash algoritmi keltirilgan:

Yarim- o‘tkazgichli lazer (6.9-rasm) kam quvvatli infraqizil nurli generatsiyalaydi, u akslantiruvchi oynaga tushadi.

Servodvigatel o‘rnatma mikroprotsessordan kelayotgan buyruqlar bo‘yicha akslantiruvchi oynali harakatlanuvchi karetkani kompakt-diskdagi kerakli yo‘lkaga keltiradi.

Diskdan qaytgan nur disk ostida joylashgan linzada fokuslanadi, oynadan akslanadi va ajratuvchi prizmaga tushadi.

Ajratuvchi prizma akslangan (qattiq) nurni boshqa fokuslovchi linzaga yo‘naltiradi.

Bu linza qaytgan nurni fotodatchikka yo‘naltiradi, u yorug‘lik energiyasini elektr impulslariga aylantiradi.

Fotodatchikdagi kelgan signallar o‘rnatma mikroprotsessorda kodi ochiladi va kompyuterga ma`lumotlar shaklida uzatiladi

13-rasm. CD-ROM jamlovchining tuzilmasi.

Disk sirtiga belgilangan (tushirilgan) shtrixlar turli uzunlikka ega. Qaytgan nur intensivligi o‘zgarib boradi va shu bilan u mos ravishda fotodatchikka kelayotgan elektr signalini o‘zgartiradi. Ma`lumotlar bitlari signallarning yo‘qori va quyi chegaralari orasidagi o‘tishlar kabi o‘qiladi, ular har bir shtrixning boshi va oxiri sifatida yoziladi. Dastur fayllari va ma`lumotlar fayllari uchun har bir bit muhim bo‘lganligi sababli CD-ROM jamlovchilarida xatoliklarni topish va korreksiyalashning ancha murakkab algoritmlaridan foydalaniladi. Bunday algoritmlar tufayli ma`lumotlarni noto‘g‘ri o‘qish ehtimolligi 11025 ga teng. Boshqacha aytganda, ikki kvadrillion disk bexato o‘qiladi, bu esa balandligi ikki milliard kilometr atrofida bo‘lgan kompakt-disklar taxlamiga mos keladi. Bu xatoliklarni korrektsiyalash usullarini amalga oshirish uchun har bir 2048 ta foydali baytga 288ta nazorat baytlar qo‘shiladi. Bu esa haddan tashqari zararlangan ma`lumotlar ketma-ketligini uzunligi 1000 bitgacha xatolik telash imkonini beradi. Xatoliklarni topish va korrektsiyalashning bunday murakkab usullaridan foydalanish, birinchidan, kompakt-disklar tashqi ta`sirlarga ancha sezgirligi bilan, ikkinchidan esa bu kabi tashuvchilar boshidan boshlab aniqligiga talablar yo‘qori bo‘lmagan tovush signallarini yozish uchungina yaratilganligi bilan bog‘liqdir.

Kompakt-disklar formatlari.

0 va 1 ikkilik bitlar kompakt-disklarda shtrixlar bilan kodlanadi. Biroq, agar ma`lumotlarni kerakli tarzda tashkil qilinmas ekan, kompakt-diskda saqlanayotgan axborotni tasvirlaydigan ikkilik sonlar majmuasida biror-bir ma`noni jamlovchi va kompyuter topa olmaydi. Shu sababli ma`lumotlar diskka ma`lum formatga muvofiq yoziladi. Ma`lumotlarni o‘qish jarayonida ular oqimida bitlar kombinatsiyalarining u yoki bu kombinatsiyasi uchraganda, jamlovchi (va kompyuter) diskda axborotning joylashish formati va tuzilmasini taniydi. Agar o‘z vaqtida ma’lumotlarni tasvirlash formatlariga oid standartlar qabul qilinmaganida edi, hozirgi kompakt-disklar sanoati mavjud bo‘la olmas edi. Har bir ishlab chiqaruvchi firma o‘zining jamlovchilarini va ularga oid disklarni ishlab chiqaraverar  edi, ularning bir-biriga muvofiq kelishi haqida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas edi, demak, bunday “noyob”  buyumlarga talab unchalik yo‘qori bo‘lmas ham edi.

Ma`lumotlarni  tasvirlashga oid standartlar ham uzluksiz rivojlanmoqda. Dastlabki kompakt-disklarda kodlash nisbatan oson bo‘lgan faqat matnli axborot yozilar edi. Grafikani tasvirlash uchun ikkinchi yondashuv talab etildi, bu esa standartlarning o‘zgarishiga olib keldi. Animatsiyani sinxron tovush bilan va “jonli” videoni ishlatish ma`lumotlarni kompakt-diskka yozish standartlarini yanada o‘zgartirishni talab etdi. Ko‘plab firmalar ma`lumotlarni yozishga oid yangicha yondashuvlarni yaratmoqdalar, shu bilan CD-ROM imkoniyatlarini kengaytirmoqdalar. U yoki bu standartning keng qo‘llanilishi uning boshqa standartlar bilan birgalikda bo‘la olishi (qo‘shila olishi) va dasturiy ta`minotni ishlab chiqaruvchilar – firmalar tomonidan qo‘llanishi bilan bog‘liq. Kompakt-diskli jamlovchilarni to‘g‘ri tanlab olish uchun bu masalalarni bilish va u qaysi standartlarda ( hozirgi mavjudlarida ham, kelajakdagilarida ham) ishlata olishini bilish lozim. Bugungi  kunda ishlab chiqarilayotgan jamlovchilarning ko‘pchiligi CD-ROM ning ilgarigi standartlari bilan birgalikda bo‘ladi, shu sababli eski kompakt-disklarga yozilgan keng ilovalar kutubxonasi siz uchun to‘la yaroqli bo‘ladi.

Format	Qo‘llanish doirasi	Izohlar
RED Book	Raqamli aydiokompakt disklar	Bu standart CDDA (Computer Disk Dilital Audio)nomi bilan ma’lum,Sony va Philips firmalaritomonidan yaratilgan
Wellow  Book	Komputer kompakt — disklari	Sektorlar va fayllarning jismoniy joylashishi va katamanlar tuzilmasini aniqlaydi.
Wile Book		Videoma’lumotlarni MPEG-1 va MPEG-2 formatlarida saqlash uchun mo‘ljallangan
Orange Book	Video CD yoziladigan kompakt-disklar, bularga CD-R magnitooptik disklar, bir va ko‘p seksiyali o‘qish va paket qilib yozish ham kiradi	1-qism.Magnitooptik qurilmalar 2-qism.CD-R
Green Book	CD-I9interaktiv kompakt-disklar yaratish uchun Red Book va Yellow Book kombinatsiyasi	CD-rom/XAni istalgan CD-I yoki CD-rom da ishlatish mumkin;CD-I ko‘pincha interaktiv prezentatsiyalar uchun ishlatilishi mumkin
CD+ (Enhanced CD)	Musiqa va ma’lumotlarning bitta kompakt-diskka kombinatsiyasi	Musiqali kompakt-diskda videointervyuni yaratish uchun

Disketning CD-R  jamlovchilari

CD-R (CD-Recordable ) jamlovchilarida (ularni ba’zan CD-WORM (Compact-Disk Write-Once Read-Many deb ataladi) siz o‘zinggizni musiqali kompakt diskingizni yozishinggiz mumkin. Bunday jamlovchilar o‘z ma’lumotlar bazasini kompakt diskda tarqatishdan manfaatdor bo‘lgan kichik firmalar uchun juda qulaydir. Yozilgan master diskni ko‘paytirish mumkin.  CD-R diski odatdagi diskdan farq qiladi. Uning sirtida o‘yiqliklar kuydirib chiqarilmaydi. Toza CD-R diski odatdagi kompakt diskning alyuminiy qoplamasi kabi qaytaruvchi hossalarga ega bo‘lgan bo‘yovchi modda qatlami bilan qoplangan va o‘quvchi qurilma undan bitta ham shtrixni topa olishi mumkin emas. Diskka ma’lumotlar yozila boshlanganda lazer nuri oltin qatlami va bo‘yovchi modda qatlamini qizdiradi. Qiziganda sirtning ba’zi maydonchalari odatdagi kompakt diskning shisha master diskidagi o‘yiqliklar kabi nur socha boshlaydi. Garchi bu o‘yiqliklar oltin va bo‘yovchi modda qiziganda boradigan kimyoviy reaksiya natijasida hosil bo‘lgan, kamroq qaytaruvchi “dog‘lar “ bo‘lsada, lekin o‘quvchi qurilma bu joylarni o‘yiqliklar kabi qabul qiladi.

CD – RW jamlovchisi.

“Sariq kitobda “ CD – RW standarti aniqlanganidan so‘ng bu jamlovchilar CD-R jamlovchilariga ommaviy muqobil bo‘lib qoldi. CD-RW diskini bir necha ming marta qaytalab yozish mumkin. CD-RW qurilmalar baxosining doimo pasayib borayotganligi ularni zahira nusxalash, arxivlash va boshqa ma’lumotlarni saqlash vaziyfalari uchun foydalanish imkonini beradi. Yozish sikllari soni CD-RW diskining qaytarish qobilyati bilan cheklanadi. Ko‘pchilik standart  CD-ROM va  CD-R  jamlovchilari CD-RW disklarni o‘qib olishmaydi, yangi qurilmalarni ishlab chiqaruvchilar esa o‘z jamlovchilarida istalgan disklar formatidan foydalanishni ta’minlashadi. CD-RW jamlovchilari CD-R disklarni yozishlari va istalgan CD-ROM disklarni o‘qishlari mumkin. CD-RW jamlovchilarning yuqori baxosi ularning beradigan imkoniyatlari bilan to‘la o‘zini oqlaydi.

DVD jamlovchisi.                                                                                                               

Kompakt disklarning kelajagi – bu (Digital Versatile disc ) deb ataladigan raqamli universal diskdir. Bu yangi standart bo‘lib, u xotira sig‘imini nihoyatda orttiradi, demak, kompakt – disklar uchun foydalaniladigan ilovalar soni ham ortadi. Hozirgi zamon CD-ROM texnologiyasining asosiy muommosi shundaki, u disk xotirasi sig‘imi bilan qat’iy chegaralangan. CD-ROM diski eng ko‘pi bilan 700 Mbayt ma’lumot saqlashi mumkin, garchi bu juda katta hajmli bo‘lsa ham, biroq u ko‘plab yangi ilovalar uchun yetarli bo‘lmas ekan.

Standartga muvofiq DVD disk bir tomonlama, bir qatlamli va 4.7 Gbayt axborotni o‘z ichiga oladi. Yangi disk zamonaviy kompakt disklar kabi diametrga ega, biroq u ikki marta ensizdir (0.6 mm). Yangi diskda, MPEG-2 siqishni qo‘llanib, 135 minutli videoni – uch kanalli sifatli tovushga va to‘rt kanalli subtitrga ega bo‘lgan to‘la metrajli filmni joylashtirish mumkin.

DVD jamlovchilarning zamonaviy rusumlari 8.5Gbayt sig‘imli ikki qatlamli DVD disklarni, 9.4 Gbayt sig‘imli ikkitomonli disklarning bir tomonida, va shuningdek, 17 Gbayt sig‘imli ikki qatlamli disklarni qo‘llaydi (muvofiq keladi). DVD- diskning sig‘imini orttirish uchun bunday parametrlarni o‘zgartirish mumkin:

Shtrix uzunligini kamaytirish (~2,08х, 0,972 dan 0,4 мкм gacha );

Yo‘lkalar orasidagi masofani kamaytirish (~2,16х, 1,6 dan 0,74 мкм gacha );

Ma’lumotlar sohasini kengaytirish (~1,02х, 86 dan 87,6 см2 gacha );

Yuqoriroq samarali modulyatsiyani qo‘llanish (~1,06х);

Xatoliklar proeksiyasi kodining samaradorligini oshirish (~1,32х);

Sektorlarni kamaytirish (~1,06х, 2 048/2 352 dan 2 048/2 060 baytgacha).

 14-rasmda  CR-ROM va  DVD disklari taqqoslangan.

14-rasm. DVD diskida odatdagi  CD-R va CD-RW disklariga qaraganda shtrixlar o‘lchami kamaytirilgan

 

DVD-R

DVD-R — bu , CD-R kabi bir marta yozish mumkin bo‘lgan tashuvchidir. CD-Rga o‘xshash, u ma’lumotlarni arxivlash va distibutivlar yaratish uchun juda yaxshi yechimdir.

 Bir tomonlama DVD-R diski  3,95 Gbayt, ya’ni CD-R ga qaraganda olti marta ko‘p ma’lumotni saqlash mumkin. Ikki tomonlama DVD-R diski ikki marta  ko‘p axborotni saqlash mumkin. DVD-R texnologiyasi organik qoplamada foydalaniladi. CD-R dagi kabi, organik qoplama qimmat emas. Pozitsiyalanish aniqligini ta’minlash uchun DVD-R da to‘lqinsimon tarnovli yo‘lkalar usuli qo‘llaniladi, bunga muvofiq, maxsus tarnovli yo’lkalar diskda zavod sharoyitida gravyura qilinadi (o‘qiladi). Ma‘lumotlar faqat tarnovchalarga yoziladi. Tarnovchalar og’ish chastotasi diskdan axborotni o‘qishda sinxronlovchi bo‘ladi.Tarnovchalar  DVD-RAM ga qaraganda zichroq joylashgan, biroq ma‘lumotlar faqat tarnovchalarga yoziladi, maydonchalardan foydalanilmaydi.

DVD-RW

DVD-RW standarti DVD Forumga 1998 yilda taqdim etilgan edi. U asosan Pioneer kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib fazani o’zgartirish texnamaniyasiga asoslanadi.

U DVD – ROM jamlovchilari bilan DVD-RAM ga qaraganda yaxshiroq moslashuvchandir (birgalikda bo’ladi).

DVD-RW jamlovchilari savdoga 1999 yili chiqarildi. DVD jamlovchilarning yangi tiplari CD – R/CD-RW standartlari bilan yaxshiroq moslashuvchan bo‘lishiga qaramasdan , DVD qayta yozadigan ko’p sondagi formatlarni muvofiqlashtirish muommosi hozirgacha ochiq qolmoqda.

DVD-RW standarti CD-RW ga o’xshash, va diskga axborotni yozish va qayta yozish uchun fazani o’zgartirish texnologiyasiga o’xshash texnologiyadan foydalaniladi. Bu yozuv usuli ko’p jihatdan DVD- R ga o’xshash va unda ham to’lqinsimon tarnovchalarga yozish texnikasidan foydalaniladi. DVD-RW xuddi CD-RW kabi CD-R disklarni o’qishi va yozishi, shuningdek, DVD-R disklarini o’qishi va yozishi mumkin. Bundan tashqari DVD-R disklarni modifikatsiyalangan DVD-Video va DVD-ROM jamlovchilarda qayta tiklash mumkin.

Nazorat savollari:

Diskyurutuvchi qanday qurilma va uning funktsiyasi.

Disketalarning asosiy vasifasi va ularning tirlari.

Disketalarning parametrlarini keltiring.

Diskyurutuvchining xarakatlanish ta’moillari nimadan iborat?

Diskyurutuvchining qanday asosiy elementlari maxjud?

Diskyurutuvchilarni ulash qoidalari nimadan iborat?

Diskyurutuvchilarni ulash jarayonida qanday xatoliklar bo‘lishi mumkin?

Magnit diskda ma’lumotlar strukturisi nimadan iborat?

9.Fayl deganda nimani tushinasiz?

Disk qanday qismlarga boinadi va ularning funcsiyalari nimadan iborat?

Vinchester hajmini aniqlovchi formulani keltiring.

Ma’lumotlarga nisbatan eng kishik adreslash birligi nima deb ataladi?

Vinchesterning tuzilishi nimadan iborat?

Magnit kallaklarni asosiy funksiyasi.

Vinchesterning boshqrish platasi.

Vincheter interfeyslarining nechta turlari mavjud?

Qanday diskyurutuvchilarning turlari mavjud?

Kompakt disklar uchun qanday diskyurutuvchilar mavjud?

CD-ROM jamlovchilari musiqali disklar proigrivatellaridan nima bilan farq qiladi?

CD-ROM jamlovchining ishlash algoritmini keltiring.

Kompakt disklarning qanday formatlari mavjud?

DVD diskning ajmin oshirish uchun qanday parametrlarni o‘zgartirish mumkin?

CD-R va CD-RV jamlovchilar bir biridan nima bilan farq qiladi?

Mavzu:Elektr  ta`minot  blogiga  texnik  xizmat  ko`rsatish

Reja:

1.Elektr  ta`minot  bloki

2.Elektr  ta`minot  blokini  o`rnatishda  kerak  bo`ladigan  asboblar

3.Elektr  ta`minot  profilaktikasi.

Tizimli platada kompyuter ularsiz ishlay olmaydigan hamma element (unsur)lar: protsessor, xotira mikro sxemalari va chetda joylashgan uskunalarning ishini tashkil etuvchi, chipset deb ataluvchi mikrosxemalar to‘plami joylashadi.

15-rasm. Tizimli blokning asosiy qismlari.

 

Zamonaviy kompyuterlarda, BIOS parametrning qiymatlarini yo‘qotishi, ko‘pincha elektr ta’minotning sifatsizligi ychun sodir bo‘ladi. Oddiy tizimda, tarkibiy tuzilma to‘g‘risidagi ma’lumotlarni (vaqt, soat, o‘tnatilgan qurilmalar) saqlash uchun CMOS mikrosxemaga 4.5 V kuchlanish talab qilinadi.   Kompyuter o‘chiq paytida u batareya orqali elektr ta’minlanadi. Agarda, kuchlanish 5V oshsa yoki tizim platasiga  power-good signal berilsa, batareya o‘chiriladi.

Kompyuter o‘chiq paytida u batareyadan elektr oziqlanadi. Kuchlanish 5V oshib ketsa yoki tizim plataga power-good signalali berilsa batareya ochib qoladi. Agarda nosoz elektr ta’monot bloki power good signalni, kuchlanish 5 V yetmaguncha, yuborsa, sozlash yo‘qoladi.

Avvalambor batareyani tekshiring. Odatda  bir yil mobaynida batareya o‘tiradi. Agarda uni almashtirib, BIOS parametrlarni ornatgan bo‘lsangiz va muammo bartaraf bo‘lmasa, unda kompyuteringizning elektr ta’minlash bloki ishdan chiqgan.

Elektr ta’minlash blok – bu xizmat ko‘rsatmaydigan qurilmalar. Bundan tashqari uni almashtirish remontga nisbatan ancha arzonroq tushadi. Agarda elektr ta’minlash bloki yaxshi ishlamasa uni almashtirganingiz maqul.  Yangi elektr ta’minlash bloki  15$ dan 50$ gacha turadi.

Elektr ta’minlash bloki berayotgan kuchlanishni, portative voltmeter yordamida, o‘zgartirish mumkin. Buning uchun elektr ta’minlash blokini elektr tarmoqga ulash va masalan, disk to‘plo‘vchi yoki tizim platasibilan yuklash lozim.

4 hil ulanish joylar bir biriga o‘xshash, shunday ekan tekshirish uchun xohlaganingizni tanlashingiz mumkin. Extimol bu, elektr ta’minlash blokini tekshirish, eng yaxshu usuldir, shunki elektr ta’minlash bloki kompyuterdan to‘liq foydalanishda (qo‘shimcha platalar, disklar va boshqa qurilmalar bilan) korrekt ishlash kerak. +5, -5, +12 va -12 V signallarni qidiring.

Afsuski, elektr ta’minlash bloklar millisoniyaga ham ishdan chiqishi mumkin, yuklanish yoki diskga murojat kilish jarayonida. Bundan tashqari, nosoz qurilma, power-good signalni oldinroq yuborishi mumkin. Bu esa kuchlanish stabillashguncha protsessor registrlarini ishini to‘xtatadi. Vaqtdan oldin ishni to‘xtatish  kompyuter komponentlarini ishida muammo tug‘dirishi mumkin. Agarda kompyuterni o‘chirib yoqsangiz xudda shu yoki boshqa muammo paydo bo‘lishi mumkin, yoki muammo umuman chiqmasligi mumkin.  Oddiy voltmeter kuchlanishni tebralishiga tez javob berolmaydi. Bunday holda elektr ta’minlash blokini boshqasiga almashtiring va kompyuterni testlang.

Ba’zi bir hollarda 4 simli elektr ta’monlo‘vchi ulanish joyning bitta simi oshdan chiqishi mumkin. Bu holda masaman, B disk yurutuvchi ishlamasa unda bu qurilmani, avval A diskyurutuvchi ulangan ulanish joyga ulab ko‘ring. Agarda muammo yechilsa simni tuzatib ko‘rishingiz mumkin, lekin elektr  ta’minlash blokini qismlarga ajratmang.

Elektr ta’minlash blokini chiqarish va almashtirish.

Elektr ta’minlash blokini chiqarish uchun, avvalambor elektr ta’minlash kabelini elektr tarmoqdan o‘chiring, 4 simli ulanish joylarni qattiq disklardan, lentali to‘plagichlardan va boshqa qurilmalardan  ayratiing.

Elektr ta’mirlash tizim plataga bitta uzun ulanish joyidan yoki  ikkta qisqa ulanish joyidan uzatiladi. Ularni ayratishdan oldin yaxshilab o‘rganib chiqing va keyinchalin to‘g‘ri ulash uchun belgilab oling.

Elektr ta’minlash blokini chiqarish uchun uni maxkamlab turadigan 4ta vintni bo‘shatib, 2-3 sm. oldiga surib chiqazish lozim.

Elektr te’minlash blokini joyiga o‘rnatish  uchun harakatlaringizni teskari tartibda bajaring va elektr ta’minlovchi ulanish joylar tizim platasiga to‘g‘ri ulanganiga amon bo‘ling.

 Zamonaviy kompyuterlarda, BIOS parametrning qiymatlarini yo‘qotishi, ko‘pincha elektr ta’minotning sifatsizligi ychun sodir bo‘ladi. Oddiy tizimda, tarkibiy tuzilma to‘g‘risidagi ma’lumotlarni (vaqt, soat, o‘tnatilgan qurilmalar) saqlash uchun CMOS mikrosxemaga 4.5 V kuchlanish talab qilinadi.   Kompyuter o‘chiq paytida u batareya orqali elektr ta’minlanadi. Agarda, kuchlanish 5V oshsa yoki tizim platasiga  power-good signal berilsa, batareya o‘chiriladi.

Kompyuter o‘chiq paytida u batareyadan elektr oziqlanadi. Kuchlanish 5V oshib ketsa yoki tizim plataga power-good signalali berilsa batareya ochib qoladi. Agarda nosoz elektr ta’monot bloki power good signalni, kuchlanish 5 V yetmaguncha, yuborsa, sozlash yo‘qoladi.

Avvalambor batareyani tekshiring. Odatda  bir yil mobaynida batareya o‘tiradi. Agarda uni almashtirib, BIOS parametrlarni ornatgan bo‘lsangiz va muammo bartaraf bo‘lmasa, unda kompyuteringizning elektr ta’minlash bloki ishdan chiqgan.

Elektr ta’minlash blok – bu xizmat ko‘rsatmaydigan qurilmalar. Bundan tashqari uni almashtirish remontga nisbatan ancha arzonroq tushadi. Agarda elektr ta’minlash bloki yaxshi ishlamasa uni almashtirganingiz maqul.  Yangi elektr ta’minlash bloki  15$ dan 50$ gacha turadi.

Elektr ta’minlash bloki berayotgan kuchlanishni, portative voltmeter yordamida, o‘zgartirish mumkin. Buning uchun elektr ta’minlash blokini elektr tarmoqga ulash va masalan, disk to‘plo‘vchi yoki tizim platasibilan yuklash lozim.

4 hil ulanish joylar bir biriga o‘xshash, shunday ekan tekshirish uchun xohlaganingizni tanlashingiz mumkin. Extimol bu, elektr ta’minlash blokini tekshirish, eng yaxshu usuldir, shunki elektr ta’minlash bloki kompyuterdan to‘liq foydalanishda (qo‘shimcha platalar, disklar va boshqa qurilmalar bilan) korrekt ishlash kerak. +5, -5, +12 va -12 V signallarni qidiring.

Afsuski, elektr ta’minlash bloklar millisoniyaga ham ishdan chiqishi mumkin, yuklanish yoki diskga murojat kilish jarayonida. Bundan tashqari, nosoz qurilma, power-good signalni oldinroq yuborishi mumkin. Bu esa kuchlanish stabillashguncha protsessor registrlarini ishini to‘xtatadi. Vaqtdan oldin ishni to‘xtatish  kompyuter komponentlarini ishida muammo tug‘dirishi mumkin. Agarda kompyuterni o‘chirib yoqsangiz xudda shu yoki boshqa muammo paydo bo‘lishi mumkin, yoki muammo umuman chiqmasligi mumkin.  Oddiy voltmeter kuchlanishni tebralishiga tez javob berolmaydi. Bunday holda elektr ta’minlash blokini boshqasiga almashtiring va kompyuterni testlang.

Ba’zi bir hollarda 4 simli elektr ta’monlo‘vchi ulanish joyning bitta simi oshdan chiqishi mumkin. Bu holda masaman, B disk yurutuvchi ishlamasa unda bu qurilmani, avval A diskyurutuvchi ulangan ulanish joyga ulab ko‘ring. Agarda muammo yechilsa simni tuzatib ko‘rishingiz mumkin, lekin elektr  ta’minlash blokini qismlarga ajratmang.

Elektr ta’minlash blokini chiqarish uchun, avvalambor elektr ta’minlash kabelini elektr tarmoqdan o‘chiring, 4 simli ulanish joylarni qattiq disklardan, lentali to‘plagichlardan va boshqa qurilmalardan  ayratiing.

Elektr ta’mirlash tizim plataga bitta uzun ulanish joyidan yoki  ikkta qisqa ulanish joyidan uzatiladi. Ularni ayratishdan oldin yaxshilab o‘rganib chiqing va keyinchalin to‘g‘ri ulash uchun belgilab oling.

Elektr ta’minlash blokini chiqarish uchun uni maxkamlab turadigan 4ta vintni bo‘shatib, 2-3 sm. oldiga surib chiqazish lozim.

Elektr te’minlash blokini joyiga o‘rnatish  uchun harakatlaringizni teskari tartibda bajaring va elektr ta’minlovchi ulanish joylar tizim platasiga to‘g‘ri ulanganiga e`tiborli  bo‘ling.

16-rasm.ATX kompyuterlari

konstruksiyalarining sxemasi va hususiyatlari

Zamonaviy tizimli platalarga protsessor uyalari, ulanish joylari va mikrosxemalar kabi tarkibiy qismlar o‘rnatilgan.Eng zamonaviy tizimli platalar quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi :

Protsessor uchun uya ;

Tizimli mantiq mikrosxemalarining majmui (North/South Bridge yoki Hub tarkibiy qismlari);

Super I/O mikrosxemasi;

kiritish-chiqarishning asosiy tizimi (ROM BIOS);

SIMM/DIMM/RIMM xotira modullarining uyalari;

/PCI/AGP shinalarning ulanish joylari;

AMR ulanish joyi (Audio Modem Riser);

CNR ulanish joyi (Communications and Networking Riser);

Markaziy protsessor uchun kuchlanish o‘zgartkichi;

batareya.

Nazorat  uchun  savollar:

1.Elektr  ta`minot  blokining  vazifasini  ayting.

2.Elektr  ta`minoti  blogini  o`rnatishda  kerak  bo`ladigan  asboblar  haqida  ma`lumot bering.

3.Elektr  ta`minot  blogi  qanday  profilaktika  qilinadi?

4.Elektr  ta`minoti  blogi  qanday  o`rnatiladi?

Mavzu:Tizimli  plataga  texnik xizmat  ko`rsatish.

Reja:

1.Tizimli  plata  haqida tushuncha

2. Tizimli plata turlari

3. Tizimli platani tanlashning ba`zi masalalari

Tizimli yoki bosh (maotherboad) plata maydoni 100-150 sm² bo`lgan bosmali plata ko`rinishga еga bo`lib, unga ko`p sonli turli xil mikrosxemalar, raz`yomlar (ajratgichlar) va boshqa еlementlar joylashtiriladi. Tizimli plata (TP) konstrukciyasining ikki asosiy ko`rinishi mavjuddir:

— platada ishlash uchun kerakli hamma mikrosxemalar qattiq maxkamlangan

— hozir bunday platalar bitta platali deb ataluvchi faqat oddiy uy kompyuterlarida ishlatilmoqda;

— bevosita tizimli platada faqat minimal sondagi mikrosxemalar joylashtiriladi, qolgan barcha komponentalar еsa tizimli shina yordamida va konstruktiv tomondan TP da mavjud bo`lgan maxsus raz`yomlarga (slotlarga) o`rnatiladigan qo`shimcha platalarda (kengaytirish platalarida) birlashtiriladi; bunday texnologiyani ishlatuvchi kompyuterlar shinali arxitekturali hisoblash tizimlariga taalluqlidir.

    Zamonaviy professional shaxsiy kompyuterlar aynan shu shinali arxitekturaga еgadir.

  Hozirgi vaqtda undan ortiq firmalar katta miqdordagi turli xil tizimli platalarni ishlab chiqarmoqda, ular konstruktiv tomondan ham, ularni qo`llab quvvatlaydigan mikroprocessor tili buyicha ham, ularni ishlash taktli chastotasi bo`yicha ham, ishchi kuchlanishlarni kattaligi bo`yicha ham farq qiladi.

    Demak, qo`llaydigan mikroprocessorlar turlari bo`yicha TP ni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:

— 8086, 8088 MP lari uchun mo`ljallangan platalar yangi kompyuterlarda o`n yildan ortiq vaqtdan beri qo`llanilmaydi, lekin qaerdadir ularni holi ham tolish mumkin;

— 80286 MP lari uchun platalar  ular ham еskirdi, lekin ba`zi kompyuterlarda holi ham ishlatilmoqda (80386 va undan yuqori MP lar uchun yaroqsizdir);

— 80386 va 80486 mikroprocessorlari uchun platalar

 — hozir ham mos SHK larda ishlatilmoqda, lekin shuni inobatga olish kerakki, 80386     MP li kompyuterlarda o`rnatilgan tizimli platalar ko`pincha 80486 MP da o`rnatish uchun yaroqsizdir, 80486 MP li kompyuterlarda o`rnatilganlari ko`pincha Pentium MP larida o`rnatish uchun yaroqsizdir (mos ravishda o`zgartirishda (up-grate) MP ni almashtirganda tizimli platani ham almashtirishga to`g`ri keladi

— bu sezilarli qimmatroqdir); bu guruhdagi platalardan ba`zilari qo`shimcha Over Drive MP ni o`rnatish imkonini beradi, bu еsa asosiy mikroprocessor tavsiflarini Pentium MP larining tavsiflari darajasigacha kengaytiradi.

Bu guruhda tizimli platalarning ko`pgina muhim parametrlari aniqlangan, ular zamonaviy TP larni tavsiflaydi va shu vaqtgacha, xususan, birikmani nolli kuchaytirishli mikroprocessorli raz`yom tipi standart bo`lib koddi (ZIP tipidagi), bu еsa uy sharoitlarida maxsus asboblarni   qo`llamasdan MP ni almashtirishni amalga oshirish imkonini beradi;

— Pentium va Pentium Pro MP lar uchun platalar zamonaviy kompyuterlarda o`rnatiladi va quyidagilarga bo`linadi:

a) 5 V kuchlanishta hamda 60 va 66 MGc takt chastotali Pentium MP larga mo`ljallangan TP lar, shu bilan birga ularning ba`zi birlari 80486 MP bilan ishlaydi; platalarga, odatda, asosiy mikroprocessorning tavsiflarini yaxshilash uchun qo`shimcha Over Drive MP larini o`rnatish mumkin;

b) 3,3 V kuchlanishga va 75 MGc va undan yuqori takt chastotali Pentium MP lariga mo`ljallangan TP lar — bu hozirgi vaqtda еng ko`p tarqalgan tizimli platalardir;

v) Pentium Pro MP iga mo`ljallangan TP, ular oldingi platalar qims guruhdcan faqat boshqa processorli raz`yom bilan va ikkinchi darajali kеsh-xotiraning yo`qligi bilan farq qilib, ular bevosita Pentium Pro MP ning platasida integraciya qilingan.

    Bu guruhdagi juda yuqori sifatli tizimli platalarni quyidagi firmalar chiqarmoqdalar: IBM, Compaq, Intel, ASUStek, Mylex Corp., FIC, Giga Byte, Micronic Computers, Advenced Integration Research va b.;

— Pentium MMX i Pentium Pro MP lari uchun platalar, u Pentium va Pentium Pro MP larining platalaridan, ikkita alohida manba kuchlanishlari (2,8 V va 3,3 V) bilan, o`zgartirilgan processorli raz`yomning borligi bilan (shu bilan birga, Pentium MMX mikroprocessori uchun u Pentium II mikroprocessorinikiga qaraganda boshqacharoq) va MMX ni qo`llovchi maxsus BIOS mikrosxemasining borligi bilan farq qiladi.

    Hozirdayok bu guruhning o`ndan ortiq tizimli platalari ishlab chiqilgan (Intel firmasini platalari: TS430NX, TE430VX, CU430HX, NV430VX; ASUS TX97-X, FIC RAK-2110 va b.); Rossiyada Pentium MMX MP lari Intel firmasining TS430NX platasi (jargonli koni TUCSON), SOYO Computer Inc firmasining SY-ST, 5V va 5E platalari bor.

    Pentium II mikroprocessorlari uchun Intel firmasi tomonidan 440 LX AGP (Accelerated Graphics Port) mikrosxemalari to`plami (chipset) ishlab chiqilgan:

    — AL440LX — uy va ofis kompyuterlari uchun universal platalar;

    — NX440LX — korporativ SHKlar uchun yuqori integrallashgan platalar;

    — DK440LX — ikkita processorli konfiguraciey tizimli platalar.

    SOYO Computer Inc firmasi tomonidan Pentium II MP lari uchun Intel 82440FX mikrosxemasi asosida SY-GKA tizimli platasi taklif qilinadi.

Tovush adapterining intefal sxemasi Yamaha OPLU-ML — tovushni jadvalli sintez qilishni qo`llovchi tovushli harita Wawe Table.

Tovush adapterining integral sxemasi Yamaha OPL3-SA ` tovushni raqamli chastota — modulyaciyalangan sintezni qo`llovchi tovushli kartasi.

CD-ROM audio chiqishi.

Tashqi tovushli adapterni ulash uchun raz`yom.

Telefon liniyasini ulash uchun raz`yom.

Stereoadapterning audio integral sxemasi.

SHK ning orqa panelidagi kiritish-chiqarish raz`yomlari.

COM2 ketma-ket porti.

Socket 7 tipidagi mikroprocessor raz`yomi.

2-darajali kеsh-xotira (256 Kbayt).

Bosh plataning ta`minot raz`yomi (2 ta alohida manba kuchlanishi — 2,8 va 3,3 V).

Kuchlanish rostlagichi.

Juftlikka va xatoliklarni to`g`rilashga nazorat qilishni qo`llab quvvatlaydigan, sig`imi 128 Mbayt gacha bo`lgan asosiy xotira SIMM mikrosxemalari uchun raz`yomlar (slotlar).

Mikroprocessor shamollatgichini ulash uchun raz`yom.

Еgiluvchan disklar diskovodini ulash uchun raz`yom.

Mantiqni to`plash uchun nazoratchining Intel 430HX integral sxemasi.

Old panelning raz`yomlari.

Diskli interfeys IDE birlamchi kanalining raz`yomi.

Diskli interfeys IDE ikkilamchi kanalining raz`yomi.

SMOS tizimi uchun akkumulyator (shu jumladan haqiqiy vaqt soatlari uchun ham).

SHinalar nazoratchisining PCI/ICA IDE integral sxemasi.

Konfiguraciyali kashaklar (jamperlar) bloki.

Pezoеlekgrik tizimli radiokarnay.

Еgiluvchan disklar, ketma-ket va parallel port, haqiqiy vaqt soatlarini (taymerni), klaviatura nazoratchisini va b. interfeyslarni qo�llab quvvatlaydigan kiritish-chiqarish nazoratchisining integral sxemasi (USB universal shinasi uchun).

Videoxotira — EDO tipidagi (2 Mbayt) grafika xotirasi.

Videoharita — qator-qatorli (rastrli) va uch o�lchamli grafikani qo�llovchi grafikli nazoratchi S3 VIRGE.

Kengaytirish shinasining ISA raz`yomlari.

Video bilan ishlashning tashqi adapterlari uchun raz`yom.

Lokal shina PCI kengaytmasining raz`yomlari.

    Platalarning bazaviy tipik o`lchamlari:

— 12×13,8 dyuymli Full-size AT (IBM PC ning birinchi modellarida ishlatilgan, hozir chiqarilmayapti);

— 8,57×13,04 dyuymli va ularning 8,57×9,85 dyuymli Mini AT ko`rinishdagi turi — Baby AT; ular Slim Linex dan tashqari hamma korpuslarga o`rnatilishi mumkin (chiqarilmoqda, lekin ular ham sekin еskirib bormoqda);

— 9×13 va 8,2×10,4 dyuym o`lchamli, mos ravishda Slim Line korpuslarida o`rnatiladigan LPX va Mini LPX;

— ATX — tizimli shinaning еng yangi formati bo`lib, u Baby AT dan еlementlarning platada yanada qulayroq joylashishi (platani olmasdan turib, uning еlementlarini engil almashtirish imkonini beradi), yaxshi shamollatish (mikroprocessorga aloxida shamollatgichni o`rnatishni talab еtmaydi), yangi universal shina raz`yomi USB ning borligi va kompyuter ta`minotini modemdan yoki lokal tarmoqdan masofadan turib o`qish imkoniyatining borligi bilan farq qiladi. Platada tezkor xotira CD RAM ning faqat yangi tipi uchun raz`yomlar o`rnatilgan.

    Tizimli plataning tipini еng avvalo bazaviy mikroprocessor va tizimli shina belgilaydi.

    Bugungi kunda bazaviy mikroprocessor sifatida Pentium yoki hech bo`lmaganda Over Drive Pentium ni o`rnatish mumkin bo`lgan 486 DX2 bo`lishi kerak. Lokal shina sifatida PCI ga to`xtalish kerak yoki, agar 486 seriyali MP bo`lsa, u holda VLB shinasini tanlash mumkin.

Zamonaviy tizimli platalar 33 MGc (VLB shinasi bilan) va 50 MGc (PCI shinasi bilan) taktli chastotada ishlaydi. Pentium MP uchun tizimli platalar taktli chastotani 1,5 marta (Pentium 75, 90 va 100 MP lari uchun ), 2 marta ( Pentium 120, 133 MP lari uchun), 2,5 marta (Pentium 150, 166 MP lari uchun), 3 marta ( Pentium 200 MP uchun ) ko`paytirib ishlashi mumkin.

    SHK ning ko`pgina muhid imkoniyatlari TP tipiga va unda ishlatilayotgan yordamchi mikrosxemalar (chipset) to`plamiga bog`liqdir. TP uchun еng mashxur mikrosxemalar to`plamini quyidagi firmalar chiqaradi: Intel (xususan, Pentium MMX MP uchun 430 FX-Triton2 va Pentium II MP uchun 440 LX AGP ommaviy to`plamlari), Headland Technology,Chips & Technology, VLSI, UMC, OPTi, PC Chips, ALI, Sis, Sumphony va boshq.

    Tizimli plata tizimli shinani kengaytirish uchun va xotira modullarini o`rnatish uchun ko�p sonli raz`yomlarga еga. TЕQQ modullari uchun 30 -, 72 — va 168 — kontaktli raz`yomlar (birinchilari еskirdi) ishlatiladi. Platalarda ularda o`rnatilgan mikrosxemalar xotiraning qanday tiplarini qo`llashi ko`rsatilishi maqsadga muvofiqdir va bu xotira faqatgina FPM tipi еmas, balki EDO yoki CD RAM bo`lsa ham yaxshi.

256-512 Kbaytgacha bo`lgan kеsh-xotirann o`rnatish yoki kengaytirish imkoniyatiga е`tiborni qaratish kerak: kеsh-xotira mikrosxemalari DIP yoki SOP tipidagi korpuslarda yig`ilgan, ular, yo DIP-panelchaning mos raz`yomlariga o`rnatiladi, yoki bevosita plataga kavsharlanadi. Sinxron kеsh-xotira maxsus raz`yomga o`rnatiladigan, juda ham SIMM modulini еslatadigan maxsus COAST modullariga joylashtirilishi mumkin.

    Pentium MP bazasidagi tizimli platalar odatda hamma kerakli ushbu qurilmalarni qo`shib oladi: standart ketma-ket va parallel portlar, floppi disklar va EIDE shinasini (ba`zan hattoki tovushli modul ham qo`shiladi) nazoratchilarini, tizimli kartani va sozlangan SCSI adapterni: grafik adapterdan tashqari (videokarta) hammasini, Pentium MMX MP lari uchun еsa  ko`p sonli audio-, video- va grafik adapterlarni o`z ichiga oladi.

    All In One tipidagi tizimli platalar o`z ichiga qattiq disk nazoratchisining videokartasini oladi.

    Universal yoki ZIP tipidagi raz`yomlarni ishlatish hisobiga orttiriladigan (Upgradable) TP lar turli xil ichki taktli chastotali MP larni, masalan, Pentium 90 dan 200 gacha, o`rnatish imkonini beradi.

    Tizimli platada ishlatilayotgan kuchlanish ( 3,5 V, 5 V va b.) qayta ulagichlari va MP ichki chastotalari qayta ulagichlari joylashishi mumkin.

    Shunday qilib, tizimli platani tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak:

` plataga o`rnatilishi kerak bo`lgan mikroprocessor;

— tizimli plataning tipik o`lchani (tizimli blok imkoniyatlari bilan moslashgan bo`lishi kerak);

— plata ishlashi kerak bo`lgan asosiy va lokal tizimli shinalar;

— 2-darajali kеsh-xotiraning borligi va O`rnatish imkoniyati ( imkoni boricha, sig`imi 256 Kbayt va murojaat qilish vaqti 15-20 ns bo`lgan);

— tizimli plata ishlaydigan taktli chastota;

— BIOS tipi va SHK ning samarali ishlashini ta`minlaydigan asosiy va yordamchi mikrosxemalar (chipsetlar) to`plami;

— qo`shimcha mikrosxemalarni biriktirish uchun raz`yomlar borligi (Over Drive processori uchun raz`yom, xotira mikrosxemasi uchun slotlar va b.).

Nazorat   uchun  savollar:

1.Tizimli plata  qanday  qurilma ?

2.Tizimli plataning  tuzilishini  ayting?

3.Tizimli  plataning  tashkil  etuvchilari   va  ularning  vazifalarini   ayting .

4.Yordamchi  mikrosxemalar ( chipset) haqida  gapiring.

5.Shinali  arxitektura  tashkil  etuvchilarini  ayting?

Mavzu: Monitorga  texnik  xizmat  ko`rsatish.Audio  qurilmalarini  nosozliklarini  bartaraf  qilish.

                                                        Reja:

1.Monitorning  vazifasi.

2.Monitorga  texnik  xizmat  ko`rsatish

3.Audioqurilmalar  haqida  ma`lumot

4.Audio  qurilmalar  nosozliklarini  tuzatish.

Mоnitоr (displеy) kоmpyutеrdа mаtn vа grаfik mа`lumоtlаrni tаsvirlаsh (ko`rish) uchun хizmаt qilаdi. Gаrchаnd tаshqi ko`rinishidаn u tеlеvizоrgа o`хshаb kеtsаdа, ulаr bаjаrаdigаn ishlаri bilаn kеskin fаrq qilаdilаr. Mоnitоrlаr rаngli vа rаngsiz bo`lаdi. Kоmpyutеr tаrqаtаdigаn nur umumаn аytgаndа zаrаrli, shuning uchun hаm bа`zi kоmpyutеrlаrdа pаst rаdiаtsiya (Lоwе rаdiаtiоn) so`zlаrini uchrаtish mumkin. Lеkin ulаrning insоn оrgаnizmigа tа`siri tоbоrа kаmаyib bоrаdigаn rusumlаri yarаtilmоqdа. Buning misоli kеyingi yillаrdа chiqаrilgаn 17-21 dyymli SVGA (Super Video Grafic Adapter-kаttа vidео grаfik аdаptеr) mоnitоrlаrdа nurlаrning tа`sirini аnchа kаmаytirilishigа erishilgаnligini kеltirish mumkin. Mоnitоr аsоsiy хаrаktеristikаlаridаn biri uning tаsvirlаsh qоbiliyatidir. Tаsvirlаsh qоbiliyati ekrаnning gоrizоntаli vа vеrtikаlidаgi nuqtаlаr sоni bilаn bеrilаdi. Mаsаlаn 14 dyymli mоnitоrdа tаsvirlаsh qоbiliyati 800х600, 15 dyymli mоnitоrdа 1024х768, 17 dyymli mоnitоrdа 1280х1024 vа 21 dyymli mоnitоrdа esа 1600х1200. Bundаn tаshqаri, mоnitоrning yanа bir хаrаktеristikаsi tаsvirlаrni hоsil qiluvchi piksеllаr (nuqtаlаr) o`lchоvining kаttа-kichikligidir. Tаsvirlаsh qоbiliyati 800х600 gа tеng bo`lgаn mоnitоrlаrdа piksеl 0,31mm gа, 1024х768gа tеng bo`lgаn mоnitоrlаrdа esа piksеl 0,28 yoki 0,25gа tеng bo`lishi kеrаk. Mоnitоrning tеz ishlаshi uning аdаptеrigа bоg`liq bo`lаdi. Mаtn rеjimidа mоnitоrlаr nisbаtаn tеz ishlаsаdа, grаfik rеjimdа u sеkinrоq ishlаydi. Uning tеzligini оshirish yo`llаri hаm mаvjud.

17- rasm

Mоnitоr (displеy) kоmpyutеrdа mаtn vа grаfik mа`lumоtlаrni tаsvirlаsh (ko`rish) uchun хizmаt qilаdi. Mаnitоrni tоk mаnbаidаn uzаmiz. Mаnitоrni ekrаnidаn tаshqаri jоylаrni lаttа yordаmidа аrtаmiz. Mаnitоr ekrаnini esа mахsus mаnitоr sаlfеikаsi bilаn аrtib tоzаlаymiz vа mоnitоr ishgа tayyor хоlаtdа bo`lаdi.

  Zamonaviy kompyuterda tovush ushbu ikki usuldan biri orqali amalga oshirilgan.

Tizimli platali mikrosxema: Crystal, Analog Devices, Sigmatel ESS va boshqa kompaniyalar ishlab chiqaradi.

Audiadapter, PCI yoki ISA shinasiga joylashtiriladi.

Ko‘pchilik tovush platalari bir xil ulanish joyga ega. Bu o‘ta kichik ulanish joylar orqali signallar platadan akustik tizimlarga naushniklarga va stereotizimlar kirishlariga o‘tadi.

Shunga o‘xshash ulanish joylarga mikrafon, kompakt- disklar proigrivateli va magnitafon ulanadi. Platada ushbu to‘rt tipdagi ulanish joylar ulangan bo‘lishi lozim.

18-rasm

Plataning chiziqli chiqishi. Signalni bu ulanish joydan tashqi qurilmalarga akustik tizimlarga naushniklarga, yoki stereo kuchaytirgichlar kirishlariga berish mumkin. U yordamida esa signalni ma`lum darajaga kuchaytirish mumkin. Ba`zi tovush platarida, masalan: Microsoft Windows Sound System ga ikkita chiqish uchi bor; biri chap kanal signali, ikkinchisi o‘ng kanal signali uchun.

Plataning chiziqli kirishi. Bu kirish ulanish joyi tashqi audiotizimdan qattiq diskka kelayotgan tovush signalini yozishda ishlatiladi.

Akustik tizim va naushniklar uchun ulanish joyi. Bu ulanish joy hamma platalarda ham bo‘lavermaydi. Signallar akustik tizimga stereotizim kirishiga beriladigan o‘sha ulanish joydan beriladi. Agar platada ikkita ulanish joy bo‘lsa, ulardan akustik tizimlar va naushniklarga mo‘ljalanadigan signallar kuchliroqdir. U naushniklar va uncha katta bo‘lmagan akustik tizimlar munosib tovush balandligini ta`minlashi lozim. Ko‘pchilik tovush platalarning chiqish quvvat 4 BT ga teng. Bunda signal chiziqli chiqishda kuchaytirgich kaskaddan o‘tmaydi va shunign uchun undagi tovush yo‘qoridir.

Mikrafon kirish yoki manofonik signal. Bu razyomga diskka tovush yoki boshqa tovushlarni yozish uchun magnitafon ulaniladi. Mikrafondan yozish manofonikdir. Signal sifatini oshirish uchun ko‘pchilik tovush platarida kuchaytirishni avtomatik rostlashdan foydalaniladi. Bunda kirish signali doimiy va o‘zgarish uchun optimal qilib saqlaniladi. Yozish uchun eng yaxshisi elektrodinamik yoki 600

omdan 10 Komgacha yuklama qarshiligiga mo‘ljallangan kondisatorli mikrafondan foydalanish kerak.

Joystik uchun ulanish joy MIDI. Joystikni ulash uchun 15 kontakli D liniyaon ulanish joydan foydalaniladi. Uning ikkita kontaktini MIDI qurilmasini, masalan klavishli sintezatorni boshqarish uchun foydalanish mumkin. Ba`zi tovush platalari MIDI qurilmalari uchun alohida ulanish joyga ega. Hozirgi zamon kompyuterlarida jostik uchun port tizim platasida yoki alohida kengaytma platasida joylashgan bo‘lishi mumkin. Bu holda

MIDI ulanish joyi. Audioadapterlar odatda jostikning MIDI ulanish joyi foydalaniladigan portidan foydalaniladi. Ulanish joydagi ikkita kontakt signallarni MIDI qurilmasiga uzatish uchun mo‘ljallangan.

Ichki kontakli ulanish joy. Ko‘pchilik tovush platalarida ichki CD-ROM jamlovchisiga ulanish uchun maxsus ulanish joy bor. Bu esa tovush platalariga ulangan akustik tizimlar orqali kompakt disklardan tovushni eshittirishga imkon beradi. Bu ulanish joy CD-ROM nazoratchiini tovush platasiga ulash ulanish joyidan farq qilishiga etibor bering, chunki ma`lumotlar bu ichki ulanish joy buyicha kompyuter shinasiga uzatilmaydi. Ammo bu ulanish joy hatto bo‘lmasa ham siz baribir tovush kartasining chiziqli chiqishini CD-ROM yurutmasidagi naushniklarning chiqish ulanish joyiga tashqi kabel yordamida ulab audiokompakt disklarni tinglashingiz mumkin.

Respublikamizda an’anaviy kutubxonalarning bosqichma-bosqich zamon talablariga javob beradigan axborot-resurs markazlariga (ARM) aylantirilishi, kutubxonachi xodimlar malakasini oshirish masalasini kun tartibidagi dolzarb masalalar qatoriga qo‘ymoqda.

Bugungi kunda 10 000 atrofida Respublika xalq ta’limi vazirligiga qarashli umumta’lim maktablari qoshidagi ARM xodimlari hamda oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga qarashli 1500 kollej, akademik litseylarda faoliyat yuritayotgan kutubxonachi xodimlar, umuman olganda esa respublika bo‘yicha 15 000 dan ortiq kutubxonachi xodimlar malakasini oshirishga ehtiyoj tug‘ilgan.

ARM xodimlarining malakasini oshirish bilan Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat madaniyat instituti va Toshkent axborot texnologiyalari universitetida malaka oshirish markazlari shug‘ullanmoqda. Mazkur markazlarda har oyda o‘rtacha 50-60 nafar kutubxonachi o‘z malakasini oshirmoqda. Ikki haftalik malaka oshirishga mo‘ljallangan qisqa muddatli kurslarda axborot texnologiyalarini ARMlarda joriy qilish bo‘yicha yetarli bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash ancha mushkul. Ayniqsa, malaka oshirishga kelayotgan ARM xodimlarning asosiy qismi kompyuterlardan foydalanish malakasini yetarli darajada egallamagan. Xodimlarning uzluksiz ravishda malakasini oshirib borish yangidan tashkil qilinayotgan ARMlarning samarali faoliyat ko‘rsatishida katta ahamiyat kasb etadi. Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, xodimlarning bevosita ish o‘rinlarida malakasini oshirish, ya’ni mustaqil ta’lim olishga imkoniyat yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Peugeot va Allied Irish Bank (AIB) firmalari o‘z xodimlarni multimediali kurslarda o‘qitish afzalligini birinchilardan tushunib yetdilar, ularning fikricha, ish o‘rinlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda malaka oshirish, maslahatlar olishda multimediyali tizimlardan foydalanish katta samara berar ekan. Peugeot firmasida multimediyali darsliklar CD-ROM disklarida interaktiv videokliplar shaklida saqlanadi. Kompaniyaning sotish bilan shug‘ullanadigan barcha xodimlari ana shunday disklar bilan ta’minlangan. AIB firmasi interaktiv multimediali dastur bilan har bir bank xodimini ta’minlagan. Xodimlarning har biri kerakli maslahatni bevosita ish o‘rnida olishi mumkin.

Mutaxassislarning fikricha, faqat matnlarni o‘qish bilan o‘zlashtirilgan bilimlarning vaqt o‘tishi bilan 14% esda saqlanar ekan, tovush orqali qabul qilingan ma’lumotlarning 13% , bir paytning o‘zida ham ko‘rish ham eshitish orqali qabul qilingan materialning 50% esda saqlanar ekan. Agar materialni o‘zlashtirishda ko‘rish, eshitish va ayni paytda o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchining o‘zi ham faol ishtirok etsa, materialning 75% esda saqlanar ekan. Demak, mustaqil bilim olishda interfaol usullardan foydalanishning samarasi ko‘rinib turibdi. Bilimlarni egallashda ko‘rish, eshitish va materialni o‘zlashtirishda faol ishtirok etish jarayonida multimedia tizimlaridan foydalanish katta samara beradi.

Nazorat  uchun  savollar:

1.Monitorning  vazifasini  ayting.

2.Monitor  turlarini  ayting.

3.Monitor  qanday  qurilmalarga  ulanadi?

4.Audioqurilmalarga  misol  keltiring.

5.Audio  qurilmalar  tizimli  blokka  qanday  ulanadi?

Mavzu: Portativ  ( Notebook ) kompyuterlarga  texnik  va  dasturiy  xizmat  ko`rsatish.

Reja:

1.Portativ  kompyuterlarining  yaratilish  tarixi.

Portativ kompyuterlarga texnik  xizmat  ko`rsatish.

3.Portativ  kompyuterlarga  dasturiy  xizmat  ko`rsatish.

 

Katta EHMlardan bu guruh kompyuterlari o‘lchamlarining va tegishli ravishda unumdorligining va narxining pastligi bilan farq qiladilar. Bunday kompyuterlar yirik korxonalar, ilmiy muassasalar va o‘qitish faoliyatini ilmiy faoliyat bilan qo‘shib olib boruvchi ayrim oliy o‘quv yurtlari tomonidan foydalaniladi. Mini EHMlarni asosan ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda ishlatadilar. Shu kompyuterning o‘zi ishlab chiqarishni boshqarishni boshqa vazifalar bilan qo‘shib olib borishi mumkin. Masalan, u iqtisodchilarga mahsulot tannarxi ustidan nazoratni amalga oshirishda, normirovkachilarga (me’yorlovchilarga) dastgohlarning moslamalarini loyihalashtirishni optimallashtirishda, hisobxonaga soliq idoralari uchun muntazam ravishda berib boriladigan hisobotlarni tayyorlashda va boshlang‘ich hujjatlarning hisobini amalga oshirishda yordam berishi mumkin.

Mini (kichik) EHM bilan ishlashni tashkil qilish uchun ham garchi, katta EHMlar uchun bo‘lganidek, ko‘p sonli bo‘lmasada, maxsus hisoblash markazi talab qilinadi.

Bunday  toifadagi kompyuterlardan ko‘plab korxonalar foydalana olish imkoniyatiga egadirlar. Mikro EHMdan foydalanuvchi tashkilotlar, odatda, hisoblash markazlarini tuzmaydilar. Bunday kompyuterlarga xizmat ko‘rsatishi uchun tarkibi bir nechta kishidan iborat bo‘lgan, uncha katta bo‘lmagan laboratoriya zarur bo‘ladi, xolos. Hisoblash laboratoriyasi tarkibiga, garchi ular dasturlar ishlab chiqish bilan shug‘ullanmasalarda, albatta, dasturchilar kiradi. Zarur bo‘lgan tizimli dasturlarni, odatda, mikro EHM bilan birga sotib oladilar, kerak bo‘lgan amaliy dasturlarni jamlab chiqishni esa yirik hisoblash markazlariga yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotlarga buyurtma beradilar.

Katta EHMlarga solishtirganda unumdorligi uncha katta bo‘lmagan mikro EHMlar yirik hisoblash markazlarida ham keng qo‘llanilmoqda. U yerda ularga buning uchun qimmat turadigan superkompyuterlarni ishlatishdan ma’no yo‘q bo‘lgan yordamchi amallarni topshiradilar. Bunday vazifalarga, masalan, ma’lumotlarni oldindan tayyorlash kiradi.

Shaxsiy kompyuterlar 1995 yildan so‘ng Internet gurkirab rivojlanib ketgani munosabati bilan juda mashhur bo‘lib, ommaviylashib  keta boshladi. Butunjahon tizimidan ilmiy, o‘quv, madaniy ma’lumot va ko‘ngilochar axborot manbai sifatida foydalanish uchun shaxsiy kompyuterning o‘zi yetarlidir, shaxsiy kompyuterlar, shuningdek, istalgan fan bo‘yicha o‘qitish jarayonini avtomatlashtirish, masofadan turib (sirtdan) o‘qitish, bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazishni uyushtirishning ham qulay vositasidir. Ular faqat ishlab chiqarish vositalari emas, balki ijtimoiy munosabatlarga ham katta hissa qo‘shadilar. Ularni ko‘pincha mehnat faoliyatini tashkil qilish uchun ishlatadilar. Bu ishsizlik sharoitida muhim ahamiyatga ega.

So‘nggi vaqtlargacha shaxsiy kompyuterlarning modellarini (rusumlarini) shartli ravishda ikki toifaga: maishiy ShK va professional ShKlarga bo‘lganlar. Maishiy rusumdagilar, odatda, past unumdorlikka ega bo‘lganlar, lekin ularda rangli grafika va ovoz kiritish uchun alohida choralar ko‘rilgan, professional modellar uchun bu talab qilinmaydi.

Keyingi yillarda hisoblash texnikasi vositalarining keskin arzonlashganligiga erishilgani munosabati bilan professional va maishiy kompyuterlar o‘rtasidagi farq sezilarli darajada kamaydi va bugun maishiy kompyuterlar sifatida yuqori unumdorlikka ega  professional rusumdagi kompyuterlardan foydalanilmoqda, professional rusumdagilar esa, o‘z navbatida, ilgari maishiy uskunalargagina xos bo‘lgan multimediya axborotlarni qayta ishlovchi qurilmalar bilan to‘ldirilmoqda. Multimediya atamasi ostida bitta hujjatda bir necha xildagi ma’lumotlar (matn, grafika, musiqiy va videoma’lumotlar)ni birlashtirish yoki bu majmua ma’lumotlarni qayta ishlash uchun mo‘ljallangan uskunalarning yig‘indisi (to‘plami) tushuniladi.

1999 yildan boshlab, shaxsiy kompyuterlar sohasida PC-99 xalqaro sertifikatsiyalash  standartiga amal qilina boshladi. U shaxsiy kompyuterlarni tasniflash tamoyillarini tartibga soladi (reglamentlashtiradi) va har bir toifaga qo‘yiladigan va tavsiya etiladigan minimal talablarni belgilab beradi. Yangi standart shaxsiy kompyuterlarning quyidagi toifalari belgilangan:

Consumer PC (ommaviy ShK);

Office PC (ishchi ShK);

Mobice PC (portativ ShK);

Work Station PC (ishchi stansiya);

Entertainment PC (ko‘ngilochar ShK).

PC-99 ixtisoslashtirilishi bo‘yicha hozirgi vaqtda bozorga chiqarilgan shaxsiy kompyuterlarning ko‘pchiligi ommaviy

ShKlar toifasiga kiradilar. Ishchi shaxsiy kompyuterlari uchun grafikani qayta tiklash vositalariga qo‘shiladigan talab minimallashtirilgan, tovush ma’lumotlari bilan ishlovchi vositalarga esa umuman hech qanday talab qo‘yilmaydi. Portativ shaxsiy kompyuterlar uchun yo‘llash uzoqlashtirilgan ob’ektlar bilan ulanishni ta’minlash vositalari, ya’ni kompyuter aloqasi vositalarining mavjudligi majburiy talabdir. Ishchi stansiyalari toifasida ma’lumotlarni saqlash usullariga, ko‘ngilochar ShKlar toifasida esa grafika va ovoz bilan ishlash vositalariga talablar kuchaytirilgan.

Kompyuterlarni ixtisoslashtirilish darajasi bo‘yicha tasniflash.

Ixtisoslashtirilish darajasiga qarab kompyuterlar universal va ixtisoslashtirilganlarga bo‘linadi. Universal kompyuterlar bazasida istalgan tarkibdagi (kompyuter tizimini tarkibini belgilash ixtisoslashtirish deyiladi) hisoblash tizimini yig‘ish mumkin. Masalan, bitta shaxsiy kompyuterning o‘zidan matnlar, musiqa, grafika, foto va videomateriallar bilan ishlashda foydalanish mumkin.

Ixtisoslashtirilgan kompyuterlar aniq vazifalarni hal qilish uchun mo‘ljallangan. Bunday kompyuterlarga masalan, avtomobillar, kemalar, samolyotlar, kosmik apparatlarning bort kompyuterlari kiradi. Bort kompyuterlar mo‘ljalga olish va navigatsiya vositalarini boshqarishni amalga oshiradilar, avtomatik boshqaruv va aloqaning ayrim vazifalarini bajaradi, shuningdek, ob’ekt tizimlarining ish parametrlarini optimallashtirish (masalan, ob’ektning yoqilg‘i sarfini aniq sharoitlarga bog‘liq ravishda optimallashtirish) vazifalarning bazilarini bajaradilar. Grafika bilan ishlashga mo‘ljallangan maxsus mini EHMlar grafik stansiyalar deb ataladi. Ulardan kino va videofilmlar, shuningdek, reklama mahsulotlarini tayyorlashda foydalanadilar. Korxonaning kompyuterlarini bir tarmoqqa  birlashtiruvchi ixtisoslashtirilgan kompyuterlar fayl serverlari  deb nomlanadilar. Umumjahon kompyuter tarmog‘i ishtirokchilari o‘rtasida axborot uzatishni ta’minlovchi kompyuterlarni tarmoq serverlari deb ataydilar.

Ko‘pchilik hollarda ixtisoslashtirilgan kompyuterlar tizimlarining vazifalarini odatdagi universal kompyuterlar ham uddalashlari mumkin, lekin ixtisoslashtirilgan tizimlardan foydalanish har holda samaraliroq hisoblanadi. Samaradorlikni baholashning mezoni bo‘lib, uskuna unumdorligi uning bahosiga nisbati hisoblanadi.

Shaxsiy kompyuterlarni tip-o‘lchamlariga qarab ham tasniflash mumkin. Masalan, stolusti (desktop), portativ (notebook) va cho‘ntak (palmtop) modellari.

Stol ustiga qo‘yiladigan modellar eng ko‘p tarqalgan. Ular ish joyining qurollaridir. Bu modellar tashqi qo‘shimcha qurilmalar qo‘shish ichki qo‘shimcha komponentlar o‘rnatish uncha murakkab emasligi hisobiga konfiguratsiyani o‘zgartirishning osonligi bilan ajralib turadi. Korpus o‘lchamlarining yetarli ekanligi shunga o‘xshash ko‘plab mutaxassislarni jalb qilmasdan bajarish imkonini beradi, bu esa kompyuter tizimini ular qaysi ishlarni bajarish maqsadida sotib olinganiga qarab sozlash uchun imkoniyat yaratadi.

Portativ modellar transportirovka qilish uchun juda qulaydir. Ularni ko‘p vaqtlarini xizmat safarlarida va yo‘lda o‘tkazadigan tadbirkorlar, tijoratchilar, korxona va tashkilotlarning rahbarlari ishlatadilar. Portativ kompyuterlar bilan ish joyi yo‘q bo‘lganda ishlash mumkin, ya’ni undan foydalanish uchun maxsus joy bo‘lishi shart emas. Portativ kompyuterning alohida jozibadorligi shundaki, undan aloqa vositasi sifatida foydalanish mumkin. Bunday kompyuterni telefon tarmog‘iga ulab, istalgan jo‘g‘rofiy nuqtadan turib, o‘z tashkilotingizni markaziy kompyuteri va Portativ kompyuter o‘rtasida ma’lumotlar almashishingiz mumkin. Ma’lumotlar almashish, buyruq va farmoyishlarini yetkazish, tijorat ma’lumotlarini ma’ruza va hisobotlarni olish ana shunday tarzda amalga oshirishlari mumkin. Ish joyida foydalanish uchun portativ kompyuterlar uncha qulay emas, ammo ularni statsionar (turg‘un) foydalanadigan stol kompyuterlariga ulash mumkin.

Cho‘ntak kompyuterlari «intellektual yozuv daftarcha»lari vazifalarini bajaradilar. Ular tezkor ma’lumotlarni saqlash va ularga tezkor murojaat qilish imkonini beradi. Cho‘ntak kompyuterlarining ayrim modellari qat’iy o‘rnatilgan  dasturli ta’minotga egadirlar, bu bevosita ishlashni yengillashtiradi, ammo amaliy dasturlarni tanlashda moslanuvchanligini pasaytiradi.

Dunyoda kompyuterlarning ko‘plab turi va xili mavjud. Ular turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan chiqariladi, turlicha detallardan yig‘iladi, turli xil dasturlar bilan ishlaydi. Bunda turli xildagi kompyuterlarning bir-birlari bilan mos kelishi muhim ahamiyat kasb etadi. Har xil kompyuterlarga mo‘ljallangan qismlar va uskunalarning o‘zaro almashtirilishi, bir kompyuterdagi dasturni boshqasiga o‘tkazish imkoniyati va har xil tipdagi kompyuterlarning aynan bir xil ma’lumotlar bilan ishlay olish imkoniyati mos kelishiga bog‘liqdir.

Apparatli mos kelish bo‘yicha apparat platformalarini farqlaydilar. Shaxsiy kompyuterlar sohasida bugungi kunda ikkita platforma — IBM PC va Apple Macintosh eng ko‘p tarqalgan. Bundan tashqari, tarqalganligi alohida mintaqalar yoki ayrim tarmoqlar bilan cheklangan boshqa platformalar ham mavjud. Kompyuterlarning bitta apparat platformasiga mansubligi ular o‘rtasidagi mos kelishni ta’minlaydi, turli platformaga mansublik esa kamaytiradi.

Apparat mos kelishdan tashqari boshqa turdagi mos kelishlar: amaliyot tizimi darajasida mos kelish, dasturiy mos kelish, ma’lumotlar darajasida mos kelishi ham mavjud.

Protsessor har qanday kompyuterning asosiy qismidir. Elektron hisoblash mashinalarida bu maxsus blok, shaxsiy kompyuterlarda esa — maxsus mikrosxema bo‘lib, u kompyuterda hamma hisoblarni bajaradi. Hatto kompyuterlar bitta apparat guruhiga mansub bo‘lsa ham, ular ishlatayotgan protsessorning turiga qarab bir-biridan farqlanishlari mumkin.

Nazorat savollari:

Hisoblash texnikasi deganda nimani tushinasiz?

Kompyuter ta’rifini keltiring.

Qanday qurilma eng birinchi hisoblash qurilmasi deb hisoblangan?

Mexanik soat qanday xisoblash texnikasi turkumiga kiradi? Uning ishlash mexanizmini tushintirib bering.

Qanday mexanik xisoblash texnikalarni bilasiz? Ular qanday amallarni bajarar edilar?

Birinchi programmist kim bo‘lgan? Va uning roli nimadan iborat?

Xisoblash texnikasi rivojlanishini matematik manbalari.

Kompyuterlarning qanday tasniflash usullarini bilasiz?

Moljallangan maqsadga ko‘ra tasniflash usuli bo‘yicha, kompyuterlar qanday turlarga bo‘linadi?

Ixtisoslashtirish darajasi bo‘yicha kompyuterlar qanday turlarga bo‘linadi?

Tip-o‘lchamlari bo‘yicha kompyuterlar qanday turlarga bo‘linadi?

 

Mavzu: Portativ ( Notebook ) kompyuter  butlovchi  qismlarini  almashtirish.Portativ ( Notebook ) kompyuterlarga  tashqi  qurilmalar  ulash.

Reja:

1.Portativ  kompyuter  butlovchi  qismlarini  almashtirish.

2.Portativ  kompyuterlarga  tashqi  qurilmalar  ulash

3.Portativ  kompyuterlar  profilaktikasi.

 

Blok kompyuterlar (Manframe Computer)-fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo`ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi superkompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki pog`ona past. Bularga misol sifatida AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning M1800 rusumli kompyuterini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.

Minikompyuterlar (kichik kompyuterlar) hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan blok kompyuterlardan kamida bir poQona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning gabariti (hajmi) tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday kompyuterlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP-11 (Programm Driver Processor-dasturiy boshqaruv protsessori) turkumini, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan (maxfiy hisoblangan) VAX, SUN turkumli kompyuterlar, IBM 4381, Hewlett Packard firmasining HP 9000 va boshqalar minikompyuterga misol bo`la oladi. Shuni aytish joizki, minikompyuterlar o`zlarining “katta og`alari” Manframe kompyuterlarni imkoniyatlari darajasiga ko`tarilib bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solish va hozirgi ularning taraqqiyotini kuzatish yetarli.

Shaxsiy kompyuterlar hozirda korxonalar, muassasalar, oliy o`quv yurtlarida keng tarqalgan bo`lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir.

19- rasm

IBM rusumiga mos kompyuterlar deganda, ularning turli kompaniyalar ishlab chiqarilishiga qaramay ham texnik, ham programma ta’minoti mosligi, ya’ni bir-biriga to`g`ri kelishi nazarda tutiladi. Bunday kompyuterlar hajmi jihatidan kichik (bir stol ustiga joylashadi), amal bajarish tezligi, masalan PENTIUM-3 MMX protsessori o`rnatilgan kompyuterlarida hozirgi kunda 750-1000 megagersni, xotira hajmi esa 64-128 megabaytni tashkil qiladi. Bu ko`rsatgichlar o`ta tez o`zgarib, har ikki yilda kompyuterlar imkoniyati ikki baravar oshishi, ularning narxi esa shunchaga arzonlashishi tendensiyasi kuzatilmoqda. Bugungi kunda Pentium IV kompyuterlari ham jahon bozorida keng tarqalmoqda. IBM PC moslik kompyuterlarini yuzlab firmalar ishlab chiqarmoqda. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Toshiba, Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN va boshqa firmalardir. Shuni aytish joizki, yuqorida nomlari zikr etilgan firmalar ishlab chiqargan kompyuterlar (bradename) — “Oq yasalgan”, Janubiy-Sharqiy mamlakatlarda: Malayziya, Xitoy, Tayland, Koreya va boshqa mamalakatlarda yuqorida nomlari keltirilgan firmalar litsenziyasi asosida ishlab chiqarilgan kompyuterlar “Sariq yasalgan” nomga ega. Firma nomlari ko`rsatilmagan kompyuterlar esa “nomsiz kompyuterlar” (noname)deb yuritiladi. Ayniqsa, keyingi guruh kompyuterlarni sotib olishda ular yaxshi tekshiruvdan (testlar yordamida) o`tkazilishi lozim. Shaxsiy kompyuterlar uchun uning muhim ko`rsatkichi ishlash kafolatining (kamida uch yil) bo`lishi muhim. Shu bilan birga, bunday kompyuterlarni sotib olganda litsenzion programma ta’minoti va tegishli adabiyotlar bilan birga berilish imkoniyati mavjudligi nazarda tutilishi kerak.

Notebook kompyuterlar. Notebook kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo`lib, ammo bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko`tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidan, ham ichiga o`rnatilgan batareyalarda uzluksiz (batareyani har safar almashtirmasdan) ishlashi mumkinligidir.

Bunda batareya quvvati energiyaga ulanishi bilan o`zi zarad ola boshlaydi va u batareya bir necha yillarga mo`ljallangan bo`ladi. Hozirda bunday Notebooklarni IBM, Compaq, Acer, Toshiba va boshqa firmalar ishlab chiqarmoqda. Tabiiyki, bunday kompyuterlar o`z imkoniyatlari nuqtai nazaridan shaxsiy kompyuterlarga tenglashayotganini nazarda tutilsa, uning narxi baland bo`lishini sezish qiyin emas. Bundan tashqari, bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzilmasdan ishlash qobiliyatiga ega. Ular shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan operatsion sistemalar MS DOS, qobiq programmalar, Windows ning oxirgi versiyalarida va boshqa operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi.

Hozirda Notebook kompyuterlaridan ham ixcham cho`ntak kompyuterlari ham ishlab chiqilmoqda. Ular ham tabiiyki, operatsion sistema boshqaruvida ishlaydi va ular turli soha masalalarini yechishga qodir.

Ixtiyoriy kompyuterning ishlash prinsipini birinchi bo`lib ingliz olimi Charlz Bebich va uning g`oyasini mukammallashgan ko`rinishini Djon Fon Neyman taklif qilgan. Uning prinsipi programma asosida boshqariladigan avtomatik ravishda ketma-ket ishlash g`oyasidan iborat. Hozirda ko`p kompyuterlar shu g`oya asosida ishlaydi. Lekin keyingi paytlarda ko`p protsessorli kompyuterlar, ya’ni bir vaqtda programmaning bo`laklarini ketma-ket emas, parallel bajaradigan kompyuterlar ham yaratilganligini eslatib o`tish joizdir. Shunday qilib, kompyuter avvaldan tuzilgan programma asosida ishlaydi. O`z navbatida programma qo`yilgan masalani kompyuterda yechish uchun qandaydir programmalash tilida yozilgan buyruqlar (operatorlar) ketma-ketligidir. Programmalash tilida tuzilgan programmalar maxsus tarjimon programmalar yordamida kompyuter tiliga o`tkaziladi. Kompyuter tili 0 va 1 lardan tashkil topgan, ma’lum qoidalar asosida yoziladigan ketma-ketliklardan iborat. Djon Fon Neyman prinsipi bo`yicha avtomatik ravishda bajariladigan programma avval kompyuterning xotirasiga kiritiladi (yuklanadi). Xotirada turgan programma asosida programmani tashkil etuvchi har bir operator ketma-ket bajariladi.

    Butun har qanday baobro’ tashkilot o’z ixtiyorida lokal korporativ tarmoqqa birlashtirilgan bir nechta kompyuter, bir nechta faksimil apparatlar va ofis ATS boshqaruvi ostida ishlovchi ko’pgina telefonlar, ma’lumotlarni uzatish uchun modemli aloqa, еlektron pochta, Internet tarmog’aga chiqish va boshqalarga еga bo’lishi kerak. Barcha firmalar uchun o’zining hamkorlari, xodimlari, tavar va xizmatlarning iste’molchilari bilan tezkor, yuqori tezlikli, ko’p vazifali va sifatli aloqani tashkil еtish muammosi jiddiy turadi. Turli jinsli lokal axborotli infrastrukturalarni bitta axborotli telekommunikacion tarmoqqa integraciyalash va o’zaro samarali ishlashini tashkil еtishni kompyuterli telefoniya tizimi bajarish imkomini beradi.

    Kompyuterli telefoniya shunday texnologiyaki, unda kompyuterli resurslar chiqish qo’ng’iroqlarini bajarish va kirish qo’ng’iroqlarini qabul qilish uchun hamda telefon ulanishlarini boshqarish uchun qo’llaniladi.

Kompyuterli telefoniya ko’z oldinizda hamma soholarga kirib borayotgan telekommunikacion texnologiyaga aylanmoqda. CHet еlda o’zini xurmat qilgan birorta ofis ham bu texnologiyadan chetda qolmaydi.

    Lekin ish, tushunarliki, yangi texnologiyaning nufuzli va o’ziga

xos odatligida еmas. Uning ommaviyligining asosiy sababi shundaki, uning qo’llanilishi ofis xodimlarining mexnat unumdorligini jiddiy oshirish va ofis mijozlariga yangi xizmatlarning butun spektrini yaratish imkonini beradi.

Kompyuterli telefoniya tizimining ishlashi tovushli menyudan foydalanishga asoslangan bo’lishi mumkin: abonent hozirgi vaqtda jarayonlarning qaysi variantini tanlashi mumkinligi va u yoki bu variantni tanlash uchun qanday harakatlarni bajarishi kerakligi to’g’risidagi axborotni еshitadi. Tanlash, SHK klaviaturasidagi aniq bir raqamni yoki raqamlar kombinaciyasini terish bilan, kompyuterga ulangan telefon apparati bilan yoki aniq buyruqni talaffuz еtish bilan amalga oshiriladi.

Kompyuterli telefoniyani zamonaviy ofisda qo’llashning mumkin bo’lgan yo’nalishlari quyida sanab o’tiladi:

Xabarlar almashishning yagona muxiti. Turli xil ko’rinishdagi xabarlar: tovushli, faksimilli, еlektron pochta va boshqalarga, bir xil murojaat qilishni ta’minlaydi. Xabarlarni bir menyu doirasida ko’rib chiqish imkonini ta’minlaydi. Javob shaklini ixtiyoriy tanlab olish mumkin.

Tovushli pochta. Mijozlar uchun tovushli pochta qutilari tizimini tashkil еtish, unda mijoz joyida bo’lmaganda tovushli xabarlarni qoldirish mumkin. Xabarni, o’zining ish joyidan ham, boshqa ixtiyoriy telefondan ham, aniq bir nomerga qung’iroq qilib va shaxsiy kod-maxfiy so’zni terib ham еshitish mumkin.

Еlektron ofis. Tizim qo’ng’iroqdarni xodimlarning ish joylariga qayta ulashni amalga oshiradi, tovushli pochta xizmatlarini ko’rsatadi, faksimil xabarlarni jo’natishni bajaradi va mijozlarga firma to’g’risida axborot beradi.

Kompyuterli faks tizimlari. Fakslarni oldindan tayyorlangan ro’yxatdan telefon nomerlari bo’yicha avtomatik jo’natish tizimlari va mijozni qiziqtirayotgan axborotni faksimil aloqa bo’yicha chiqarish tizimlari.

Ma’lumotlar bazalariga interaktiv tovushli murojaat qilish tizimlari. Tovushli menyu asosida ma’lumotlar bazasiga

uzoqdan murojaat qilish tizimlari. Kompyuterli telefoniya tizimi korporativ ma’lumotlar bazasiga so’rovni shakllantiradi, javobni oladi va uni abonentga еshittiradi yoki faks bilan yuboradi.

Telefon aloqasiga servisli xizmat ko’rsatish qo’ng’iroqlar navbatini optimal tashkil еtish tizimi, еlektron ma’lumotnomalar bo’yicha qo’ng’iroqlarni to’g’ri adreslash, abonentlarga mijoz to’g’risida hamma kerakli ma’lumotlarni etkazib berish, masalan, NAA va sh.o’.

Еlektron kotib.

Videokonferenciyalarni tashkil еtish va b.

Keyingi yillarda kompyuter-telefon integraciyasida ikkita asosiy yo’nalish kuzatilmoqda:

telefon aloqa ko’p jihatdan ma’lumotlarga uzoqdan murojaat qilish vositasi maqomini olmoqda;

shaxsiy kompyuter ko’p jihatdan telefon apparatni almashtirishga harakat qilmoqda, bu o’ziga xos axborot multimedia stanciyalarining paydo bo’lishi to’g’risida gapirish imkonini beradi.

    Videokonferenciyalarni bir vaqtning o’zida har bir kompyuter bilan olib boriladigan aloqalar soni buo’yicha tasniflash qabul qilingan:

stolli (nuqta-nuqta bilan) videokonferenciyalar ikkita kompyuter orasidagi aloqani tashkil еtish uchun mo’ljallangan;

studiyali (nuqta-ko’p bilan) videokonferenciyalar videoma’lumotlarni bir nuqtadan ko’p joylarga uzatish uchun mo’ljallangan (auditoriya oldida chiqish);

guruhli (ko’p-ko’p bilan) videokonferenciya bir guruh foydalanuvchilarning boshqa guruh bilan muloqatini ko’zda tutadi.

    Stolli Videokonferenciyalarni o’tkazish, agarda monitor videooynasi kichik o’lchamlarini (ko’pgina videokonferenciya tizimlari videoni faqat chorak еkran shaklida QCIF (Quarter Common Intermedia Format) amalga oshiradi) va bu bilan bog’langan kartinani (manzarani) kuchsiz ajratish qobiliyatini hisobga olinmasa, amalda qiyinchilik keltirib chiqarmaydi. Lekin uchta ishtirokchidan iborat etarlicha harakatchan videokonferenciyani tashkil еtishda hozircha aloqa kanalining o’tkazish qobiliyatiga bog’liq qiyin hol qilinadigan muammolar paydo bo’lmoqda. Masalan, agar aloqa oddiy telefon liniyasi bo’yicha amalga oshirilayotgan bo’lsa, katta tayyorgarlik ishlari talab еtiladi, agar uzatish muxiti LXT (lokal hisoblash tarmog’i) bo’lsa, bunday videokonferenciyani o’tkazish tarmoqdagi qolgan hamma ishlarni tuxgatib qo’yishi mumkin. Muammolar aynan shu jarayonning dinamikasi bilan bog’liq, negaki bitta 256 rangli to’liq еkranli tasvirni yuborish uchun 1,5 Mbaytdan ortiqroq ma’lumotlarni uzatish kerak, bu еsa 10 gacha va undan ortiq sekund vaqtni talab еtadi.

Nazorat  uchun  savollar:

1.Portativ  kompyuterlar  qanday  qismlarga  bo`linadi?

2.Portativ kompyuterlarga  qanday  tashqi  qurilmalar  ulanadi?

3.Portativ  kompyuterlarda  videokonferentsiyalar   qanday   tashkil qilinadi?

Mavzu: Ofis  texnikasi  qurilmalarini  o`rnatish va  sozlash                                ( printer,skaner, nusxa  ko`chiruvchi, faks) .

Reja:

1.Printerni  tizimli  blokka  ulash  va  unga  texnik  xizmat  ko`rsatish.

2.Skanerni    tizimli  blokka  ulash  va  unga  texnik  xizmat  ko`rsatish.

3.Nusxa ko`chiruvchini tizimli  blokka  ulash  va  unga  texnik  xizmat  ko`rsatish.

4.Faksni  tizimli  blokka  ulash  va  unga  texnik  xizmat  ko`rsatish.

Kompyuterning deyarli har bir foydalanuvchisi qog‘oz shaklidagi hujjatlarni elektron shaklga almashtirish muammosiga duch keladi. Biroq axborotni qo‘lda kiritish protsedurasi  ulkan vaqtni oladi va xatoliklar tug‘ilishi mumkin. Bundan tashqari qo‘lda tasvirlarni emas, balki faqat matnlarni kiritish mumkin. Buning iloji skaner bo‘lib, u kompyuterga rasmlarni ham, matnli  hujjatlarni ham kiritish imkonini beradi

 Skanerlar qog‘ozdan, plyonkadan yoki boshqa qattiq tashuvchilardan “analogli” matnlarni yoki rasmlarni o‘qiydi va ularni raqamli formatga o‘tkazadi. Ular hamma yerda: ulkan hujjatlar arxivi ishlab chiqiladigan katta idoralarda, nashriyotlarda va loyixalash – konstruktorlik idoralarida, shuningdek, unchalik katta bo‘lmagan firma va uy-offislarda qo‘llanadi. Skanerlarning qo‘llanish doirasi qanchalik keng bo‘lsa, ularning turlari ham  shunchalik ko‘pdir. Skanerning bahosi bir necha o‘n dollardan bir necha  o‘n minglab dollargacha  bo‘lishi mumkin, optik ajratish qobiliyati bir dyuymga 100 dan 11000 nuqtagacha (inglizcha dpo, dot per inch) skanerlash tezligi esa 1-2 dan 80 b/min mingacha bo‘lishi mumkin. U yoki bu aniq vazifalarni bajarishi uchun har qanday rusum ham qo‘llana olmaydi. Odatda, skanerning yaroqliligi uning texnik parametrlari majmui: konstruktiv toifasi, formati, ajratish qobiliyati, rang chuqurligi, optik zichliklar diapazoni va h.k.bilan belgilanadi.

Hozirgi kunda skanerlar 4 konstruksiyada- qo‘l bilan, varoq tortish bilan, planshetli  va barabanli shaklda ishlab chiqarilmoda, shu bilan birga ularning afzalliklari bilan bir qatorda, kamchiliklari ham bordir.

Qo‘l skanerlari –oddiy yoki o‘zi harakatlanuvchi   skanerlar eni 10 sm atrofidagi hujjat qatorlarini ishlab chiqadi va eng avvalo uni mobil SHK egalari uchun ko‘proq ishlatadi. Ular sekin ishlaydi, past optik  ajratish qobiliyatiga ega (odatda bir dyuymga 100mm) va ko‘pincha tasvirlarni qiyshiq tasvirlaydi. Biroq ular ixcham va qimmat emas.

Varoq tortuvchi skanerlarda, faksimil apparatidagi kabi, hujjat sahifalari  o‘qishda  o‘rnaltiruvchi roliklar ( bular ko‘pincha  chiqishda rasmni qiyshiq bo‘lishiga  sabab bo‘lishi mumkin ) yordamida maxsus tirqish orqali o‘tkaziladi. Shunday qilib bu tipdagi skanerlar ma‘lumotlarni bevosita jurnal yoki kitoblardan kiritish uchun yaroqsizdir. Umuman varoq tortuvchi skanerlarning imkoniyatlari cheklangan, shu sababli ularning ommaviy bozordagi narxi pasaymoqda.

Planshetli  skanerlar juda univerasaldir. Ular nusxalash apparatining yo‘qori qismini eslatadi: originalni-qog‘oz hujjat yoki yassi narsani – maxsus oyna ustiga qo‘yiladi, oyna ostida optikali va analog-raqamli o‘zgartirgich bo‘lgan karetka ko‘chib yuradi (biroq oyna va original ko‘chib yuradigan, optika va ARO‘I qo‘zg‘almas bo‘lgan “planshet ”lar ham mavjud, bunda skanerlash sifati yo‘qoriroq  bo‘ladi). Odatda planshetli skaner originalni pastdan yoritib, o‘zgartirgich pozitsiyasidan uni o‘qiydi. Plyonka yoki diapozitivdan tasvirni aniq skanerlash uchun originallarni go‘yoki orqasidan yoritish lozim. Buning uchun slaydli qoshimcha xizmat qiladi, u lampadan iborat bo‘lib,  skanerlovchi karetka bilan sinxron ravishda ko‘chadi va rang temperaturasiga ega  bo‘ladi.

Barabanli skanerlar yorug‘lik sezgirligi  bo‘yicha planshetli qurilmalardan juda ustun bo‘lib, rasmlarni yo‘qori surat  bilan tiklanishi talab etiladigan poligrafiyada qo‘llanadi. Bunday skanerlarning ajratish qobiliyati odatda bir dyuymga 8000-11000 va undan ortiq nuqtani tashkil etadi. Barabanli skanerlarda originallar baraban deb ataladigan shaffof silindrning ichki yoki tashqi tomoniga (rusumiga qaraba) joylashtiriladi. Baraban qancha katta bo‘lsa, uning sirti original montaj qildigan yuzi ham shuncha katta, shunga mos ravishda, skanerlanuvchi maksimal soha ham shuncha katta bo‘ladi. Original montaj qilingandan so‘ng baraban harakatga keltiriladi. Bir aylanishda piksellarning bitta chizig‘i o‘qiladi, demak, skanerlash jarayoni tokarlik – vint o‘yish stanogi ishini juda eslatadi. Slayd orqali o‘chgan (yoki noshaffof originaldan qaytgan ), kuchli lazer tomonidan yaratiladigan  ingichka  yorug‘lik nuri oynalar tizimi  orqali FEK (fotoelektron ko‘pytirgich ) ga tushadi va u y erda raqamlarga aylantiriladi.

                             20 -rasm.Skaner ishining sxemasi

Skanerning eng keng tarqalgan turi, bu-planshetlidir. 8.8-rasmda uning ish tamoyili keltirilgan

Bularda  ham, skanerlarning boshqa tiplaridagi kabi, originaldan qaytgan nur ishlatiladi. Biroq qo‘lli va varaq tortuvchi qurilmalardan farqli o‘laroq stol usti rusumlari qaytgan nurni aniqroq qayd etish mexanizmiga ega. Bu rusumlarda nur skanerlashdan keyin va hatto undan oldin uzunroq yo‘l o‘tadi, chunki u rangli tasvirlarni skanerlashda qizil, yashil va ko‘k tashkil etuvchilarni ajratish uchun yorug‘lik filtrlaridan o‘tadi. Yorug‘lik nuri originalga tushadi, undan qaytadi va oynalar tizimi orqali yorug‘lik sezgir diodlarga tushadi, u yerda elektr signaliga  o‘zgartiriladi. Bu signal analog-raqamli o‘zgartirgichga tushadi, u yerda original piksellarini             ( bo‘z rangning oq va qora tuslari, rangli tuslar) ifodalaydi. Bu raqamli axborot keyingi ishlab chiqish uchun  kompyuterga uzatiladi.

Kompyuterning bitta vazifasi-Hujjatni pechatlangan ko‘inishini ham boshqacha qilib aytganda qattiq nusxasini yaratishdir.Shuning uchun printer kompyuterni zarur bo‘lgan jihozdan biri hisoblanadi. Bundan har bir kompyuterga bittadan printer bo‘lishi kerak degan xulosa kelib chiqmaydi.

Hozirgi kunda bozorlarda printerlarning turli hillari mavjud.Ularni bosmaga chiqarish texnologiyasining asoslari,  printer turlari va ularning funksiyasi imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Bugungi kunda bosmaga chiqarishning  uchta asosiy texnologiyasi mavjud. Har joyda lokal tarmoqlari joylashgani uchun printerlar bir nechta foydalanuvchini ta’minlash mumkin.

Lazerli. Lazerli printer quyidagicha ishlaydi:lazer nuri yordamida fotosezuvchi baraban betni elektrostatik tasvir yaratiladi. Barabanga joylashgan mahsus bo‘yalgan kukun ”toner” deyiladi.Bu “toner” betlarda mavjud tasvir yoki harflarga yopishadi. Baraban aylanib qog‘oz varag‘iga yopishib tonerni o‘tkazadi. Toner qog‘ozga mahkamlangandan keyin tayyor tasvir hosil bo‘ladi. Bunday tehnologiya nusxa ko‘chirish apparatlarida ishlatiladi. Okidata va Lexmark kompaniyalari chiqaradigan yorug‘diod printerlar ham huddi shu tarzda ishlaydi. Faqat lazer o‘rniga ularda yoritishdiodlaridan massiv ishlatiladi.

 Siyoh-oqimli. Oqimli printerlarda siyohni yonlangan tomchilari sopl orqali qog‘ozga tarqaladi.Tarqatilish faqat tasvir yoki qaror shakllanishi kerak bo‘lgan joyda sodir bo‘ladi.

Nuqta matritsasi. Matritsali printerlarda bo‘yaladigan tasma orqali qog‘ozga uriladigan yumaloq ignalar guruhi ishlatiladi. Bu ignalar to‘g‘ri to‘rtburchakli setkaga yig‘ilgan. Buni matritsa deymiz. Ma’lum ignalari matritsaga bosilganda turli belgi yoki tasvirlar shakllanadi.

Bosishni eng zo‘r sifatli lazerli so‘ng oqimli, so‘ng esa matritsalilar ta’minlaydi. Lazerli printerlar narxi tushayapti, shuning uchun ular foydalanuvchilarning ko‘ngliga ularni arzon bo‘lib qolgan. Oxirgi paytda oqimli va matritsali printerlar asosan maxsuslashtirilgan bo‘lmoqda: oqimlilar rangli bosish uchun asosiy jihozga, matritsalilar esa asosan tez va arzon bosish uchun (masalan bank yoki magazinlarda cheklarni bosish uchun) ishlatishga aylanaypti.

    Elektrografik nusxa ko’chirish ( elektrofotografik, kserografik) xozirgi vaqtda keng tarkalgandir. Jahon nusxa ko’chirish mashinalarining 70 % dan ortig’ini elektrografik nusxa ko’chirish apparatlari (EGNKA) tashkil etadi, ular bilan jahonda ko’chirilayotgan nusxalarning 50% dan ko’prog’i tayyorlanmokda, EGNKA ni ko’pincha kserokslar deb atashadi, bu nom ushbu turdagi nusxa ko’chirishning asoschisi Angliyaning Rank Xerox firmasiga xurmat tarikasida berilgan.

    Elektrografik nusxa ko’chirishning asosiy afzalliklari:

    — yukori tezkorlik, samaradorlik va nusxa ko’chirishning yuqori sifati;

    — nusxa ko’chirishda Hujjat xajmini o’zgartirish va taxrirlash imkoniyati borligi;

    — varaqli va risolali Hujjatlardan nusxa olish imkoniyati borligi;

21- rasm

  — turli xil ingichka chizikli, yarim rangli, bir va ko’p rangli Hujjatlardan nusxalar olish imkoni borligi;

    — nusxalarni oddiy qog’oz, kalka, plastik plyonka, alyuminiy folgaga va boshkalarga olish;

    —  apparatlar va ish materiallarining nisbatan arzonligi va xizmat ko’rsatishning engilligi.

    Elektrografik nusxa ko’chirish kuyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi:

    — svetoekspoziсiya: Hujjat oldindan fotoyarimo’tkazgichli qoplama bilan zaryadlangan baraban yoki plastina sirtiga proekсiyalanadi, bu jarayonda yarim o’tkazgichli qoplama Hujjatning yoritilgan uchastkalaridan zaryadlarning oqib

tushishidan uning ko’rinmas elsktrostatik tasviri shakllanti

riladi;

    — tasvirning tushishi: bo’yaydigan kukun (toner) zaryadlangan uchastkalarga yopishib qolishi oqibatila ko’rinmas elektrostatik tasvir ko’rinadigan tasvirga aylanadi;

    — bosish: bo’yaydigan kukunni barabandan yoki plastinadan qog’ozga yoki boshka asosga ko’chirish bilan amalga oshadi;

    — qotirish: bo’yaydigan kukun aсeton bug’larida nusxaga qotiriladi.

Rossiyada ishlab chikarilgan EGNKA namunalari ERA, REM, EFKA, ER. CHet elning eng yaxshi namunalari: Xergox 5380, Xerox 5520, Ricon FT-4220, Mita DC 1755, konica-112, Sharp SF-7800, Sanon NP-6020 va boshkalar.

    Termonusxa ko’chirish — eng tezkor nusxa ko’chirish usuli (minutiga o’nlab metr), u nusxani maxsus, anchagina qimmat termoreaktiv qog’ozda yoki termonusxa ko’chiriladigan qog’oz orkali, oddiy qog’ozga olish imkonini beradi.

    Termografik nusxa ko’chirish tamoyili kuyidagichadir: Hujjat—asl nusxaga yarim shaffof termoreaktiv qog’ozning sezgir qatlami qaratib ko’yiladi. Keyin shu qog’oz orqali Hujjat issiklik nurlarining jadal okimi bilan nurlantiriladi — asl nusxaning qora joylari bu nurlarni yutadi va qiziydi, yorug’ joylari issiklik nurlarini kaytaradi va ancha kamroq qiziydi. Asl nusxaning ma’lum joylari kizishi unga yopishgan termoreaktiv qog’ozga uzatiladi, bu qog’ozning qizigan joylari esa qorayadi (qorayish yorug’likni sezuvchi qatlamdagi pigmentning erishi oqibatida yoki pigment hosil kiluvchi kimyoviy reakсiyaning issiklik ta’sirida bo’lib o’tadi).

    Termonusxa ko’chirish kamchiliklari: yuqori bo’lmagan sifat, nusxalarning saqlanish muddati kamligi (1—2 yildan keyin ularniig rangi o’chadi va oqaradi), kimmatbaho qog’oz. Molniya, TENKA, TR4 va boshka apparatlar ishlatiladi.

    Diazografik nusxa ko’chirish (yorug’lmk nusxa ko’chirish) — bu diazografiya, sinkografiya. Asosan katta shakldagi chizma-texnik Hujjatlardan nusxa ko’chirish uchun qo’llaniladi. Asl nusxa yorug’likni o’tkazadigan qog’ozda, kalkada bajarilgan bo’lishi kerak. Jarayon yorug’lik sezuvchi diazoqog’ozga ko’yilgan shaffof asl nusxani yoritib xosil qklinadi, bunda diazoqog’ozning tasvir yo’k joylari okarib koladi. Tasvir, yarim quruq usul bilan tortib turuvchi shkaflarda eritgich (ammiak) bug’ilda yoki nam usul bilan ishqorli korishmada tushiriladi; oxirgi holatda nusxalarning chidamliligi ortadi. Diazotipli nusxa ko’chirishning sifati o’rtacha. Rossiyada ishlab chikarilgan SKA, SKN, VA, KVS, SKS, SKMP va boshqa apparatlar ishlatiladi. Tuzilishi va nusxa ko’chirish texnologiyasi bo’yicha namli tushirish apparatlari (masalan, SKMP) yarnm kuruk tushirish apparatlariga nisbatan (masalan, SKS) birmuncha oddiy va arzondir, lekin nusxa ko’chirish sur’ati va ish sifati pastdir

oddiy fotografik kontaktli (refleksli) fotograflash va bosish uchun apparatlar ishlatiladi. Modellari: ORK komplekgi, KP-10, KRN, Dokufo BF-101 va boshka apparatlar.

 Elektronografik nusxa ko’chirish (elektr uchkunli nusxa ko’chirish) Hujjatlarni optik o’qish va axborotni maxsus nusxa tashuvchiga elektron uchkunli kayd kilishga asoslangan.

    Fotodioddar ularga proekсiyalanayotgan Hujjatlar tasvirini satrma-satr elektr signallariga aylantiradi, signallar kuchaytiriladi va yozuvchi ninalar chizgichiga uzatiladi, ninalar va apparat (baraban) asosi orasidan elektr razryadlar (uchkunlar) o’tib ketadi, bu uchkunlar nusxa tashuvchida ingichka teshiklar perforaсiyalaydi (teshik ochadi).

    Nusxalar ko’pincha elektroplyonkada va termoreaktiv kog’ozda olinadi. Elektroplyonkadagi nusxalar trafaretli bosish vositasi bilan kelgusida Hujjatlarni ko’paytirish uchun asos bo’lib xizmat kiladi va yuqori sifatli trafaretli bosma formalar tayyorlashda elektronografik nusxa ko’chirish juda samaralidir va keng ishlatiladi. Keng tarkalgan apparatlar: Iskra, Elika, Rex-Rotary, BE-102, Electrocop-18, Gesletner.

     Kotib kommutatori («direktor kommutatori» deb nomlanishi mumkin ) deb ataladigan telefon apparat ma’lum qiziqish uyg’otadi. Kotib bu telefon bo’yicha tashqi abonentlarning barcha qo’ng’iroqlarini qabul qiladi va raxbarning ko’rsatmasiga muvofik ularni ishlab chiqadi. Bu kommutatorning еng muhim vazifalari: ko’p kanallik, boshqa adresga qayta adreslash imkoniyati, telefondagi konferenciyalarni tashkil еtish, abonentni kutib turishga qo’yish, еlektronli telefon ma’lumotnomaning borligidir.

    Barcha servis imkoniyatlari raqamli telefon stanciyalari bilan ishlatiluvchi raqamli telefon apparatlarida еng to’liq amalga oshiriladi.

    Boshqa misol tariqasida Samsung firmasining juda ham qiziq imkoniyatlarni beruvchi еng yangi raqamli ko’p vazifali TA ni — raqamli aloqa tizimi DCS (Digital Communication System)ni ko’rib chiqaniz. Apparat tizimiga faksimil apparat, ma’lumotlarni uzatish uchun modem, o’zining qo’shimcha nomerlari bilan boshqa tizim ichidagi telefon va peyjingli apparatlar ulanishi mumkin. Tizim ikki xil modifikaciyada ishlab chiqariladi: kichik ofis uchun DCS Compact va o’rta ofislar uchun DCS System. Ikkala model ham modul tamoyili bo’yicha quriladi va keng diapazonli konfiguraciyada modifikaciyalanishi va kengaytirilishi mumkin.

Mustahkamlash  uchun  savollar:

Skaner qanday qurilmalar tipiga kiradi, uning asosiy funksiyasi nimadan iborat?

Skanerlarni qanday turlarini bilasiz?

Skanerning ishlash ta’moillari nimalardan iborat?

Skanerni ulash uchuin qanday interfeyslardan foydalaniladi?

5.Printer qanday qurilma deb hisoblanadi va uning asosiy funksiyasi nimadan iborat?

6.Qanday bosmaga chiqarish texnologiyalari mavjud?

7.Printerning asosiy hususiyatlari nimadan iborat?

8.Printer hotirasining vazifasi nimadan iborat?

9.Oqimli printer qanday usulda ishlaydi?

10.Rangli oqimli printerning ishlash hususiyatlari nimadan iborat?

11.Lazer peinterlarda ishlash jarayoni qanday boqichlarga ega?

12.Rasterizatsiya jarayonini qanday tushinasiz?

13.Raqamli termobosmaga chikarishni qanday texnologiyalari mavjud?

Matritsali printerlarning ishlash prinsiplari nimadan iborat?

15.Fakslar  necha  turga  bo`linadi?

16.Nusxa  ko`chiruvchi  qurilmalar  necha  turga  bo`linadi?

Mavzu:Lazerli  printer  kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish.

Reja:

1.Lazerli  printerning  ichki  tuzilishi.

2.Lazerli  printerga  baraban, rakel  va kartrijini  o`rnatish.

3.Lazerli  printer  kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish.

Kompyuterning bitta vazifasi-Hujjatni pechatlangan ko‘inishini ham boshqacha qilib aytganda qattiq nusxasini yaratishdir.Shuning uchun printer kompyuterni zarur bo‘lgan jihozdan biri hisoblanadi. Bundan har bir kompyuterga bittadan printer bo‘lishi kerak degan xulosa kelib chiqmaydi.

Hozirgi kunda bozorlarda printerlarning turli hillari mavjud.Ularni bosmaga chiqarish texnologiyasining asoslari,  printer turlari va ularning funksiyasi imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Bugungi kunda bosmaga chiqarishning  uchta asosiy texnologiyasi mavjud. Har joyda lokal tarmoqlari joylashgani uchun printerlar bir nechta foydalanuvchini ta’minlash mumkin.

Lazerli. Lazerli printer quyidagicha ishlaydi:lazer nuri yordamida fotosezuvchi baraban betni elektrostatik tasvir yaratiladi. Barabanga joylashgan mahsus bo‘yalgan kukun ”toner” deyiladi.Bu “toner” betlarda mavjud tasvir yoki harflarga yopishadi. Baraban aylanib qog‘oz varag‘iga yopishib tonerni o‘tkazadi. Toner qog‘ozga mahkamlangandan keyin tayyor tasvir hosil bo‘ladi. Bunday tehnologiya nusxa ko‘chirish apparatlarida ishlatiladi. Okidata va Lexmark kompaniyalari chiqaradigan yorug‘diod printerlar ham huddi shu tarzda ishlaydi. Faqat lazer o‘rniga ularda yoritishdiodlaridan massiv ishlatiladi.

 Siyoh-oqimli. Oqimli printerlarda siyohni yonlangan tomchilari sopl orqali qog‘ozga tarqaladi.Tarqatilish faqat tasvir yoki qaror shakllanishi kerak bo‘lgan joyda sodir bo‘ladi.

Nuqta matritsasi. Matritsali printerlarda bo‘yaladigan tasma orqali qog‘ozga uriladigan yumaloq ignalar guruhi ishlatiladi. Bu ignalar to‘g‘ri to‘rtburchakli setkaga yig‘ilgan. Buni matritsa deymiz. Ma’lum ignalari matritsaga bosilganda turli belgi yoki tasvirlar shakllanadi.

Bosishni eng zo‘r sifatli lazerli so‘ng oqimli, so‘ng esa matritsalilar ta’minlaydi. Lazerli printerlar narxi tushayapti, shuning uchun ular foydalanuvchilarning ko‘ngliga ularni arzon bo‘lib qolgan. Oxirgi paytda oqimli va matritsali printerlar asosan maxsuslashtirilgan bo‘lmoqda: oqimlilar rangli bosish uchun asosiy jihozga, matritsalilar esa asosan tez va arzon bosish uchun (masalan bank yoki magazinlarda cheklarni bosish uchun) ishlatishga aylanaypti.

“Kengaytma”

Kengaytma (resolution) – termini pechatlangan namunani sifati va kontrastini ta’riflash uchun ishlatiladi. Bosishni barcha ko‘rib chiqilayotgan tehnologiyalarida qog‘ozda nuqtalar bo‘lishi puli bilan yaratiladi.

Printer  kengaytmasi, demak bosishni sifati ham shu nuqtalarni hajmiga va bosishni soniga bog‘liq. Betlarni ko‘rganda matritsali printerday kichik  kengaytmali bosilgan betlarga bir qarashda ko‘rsa bo‘ladi. Bu nuqtalarni katta bo‘lgani va bir hilda bo‘lgani uchun shunday bo‘ladi. Lazerli printerday bosilgan betlarda belgilar bir – biriga zich ko‘rinishda bo‘lib nuqtalar mayda  joylashgan. Printerni   kengaytmasi odatda dyuymdagi nuqtalarda (dofs per inch – dpi) o‘lchanadi; boshqacha qilib aytganda bir dyuym uzunlikdagi chiziqda printer shuncha alohida nuqtalar miqdorini bosish mumkin. Ko‘pgina printerlarda  kengaytma ikki yo‘nalishda – vertikal va gorizontala aniqlanadi. Shunday qilib, bir kvadrat dyuymda 300 – dpi kengaytma deganda 300*300 nuqtalar tushuniladi. 300 dpili  kengaytmali  printer qog‘ozda bir kvadrat dyuymda to‘qson ming nuqtalarni bosish mumkin. Shunday printerlar ham borki ikki yo‘nalishdagi razresheniyasi farq qiladi (masalan, 600*1200 dpi). Bunday printerning bir dyuym kvadratida 720 ming nuqtalarni bosish mumkin.

Lazerli printerlar.

Hujjatlarni lazerli printerda  bosmadan chiqarish  jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:

Ulanish;

Ma’lumotlarni qayta ishlash;

Formatlash;

Rasterizatsiya;

Lazerli skanerlash;

Toner qo‘yish;

Tonerni mustahkamlash.

 Turli hil printerlar buni har hil usullar bilan bajaradi, biroq ko‘pchilik printerlar tomonidan huddi shu ketma-ketlikdagi harakatlar bajariladi. Masalan, printerlarni qimmat bo‘lmagan rusumlari bosish jarayoniida kompyuter ishlatadi, qimmatroqlari va takomillashgan rusumlarni operatsiyalarning aksariyat qismini shahsiy apparatli va dasturli ta’minlash yordamida bajaradilar.

Ulanish

Hujjatni bosib chiqarish uchun avval kompyuterdan printerga vazifa yuborish kerak.Buning uchun odatda kompyuterning parallel porti ishlatiladi, ammo alohida printerlar muntazam port bilan ham ishlaydilar. Printerlarni ba’zi bir rusumlari ikkita portni qo‘llab, bir necha kompyuterlarga ulangan bo‘lishi mumkin. Parallel yoki ketma-ketli ulanishda ishlaydiganlardan tashqari printerlarni tarmoqli rusumlari kiritilgan, tarmoqli adapterga ega bo‘lib tarmoqli kabelga to‘g‘ri ulanish mumkin. Oxirgi paytda USB interfeysli birinchi rusumlari ham ko‘rina boshladi. Kompyuterni printerga ulashda printerga  bosma qilish vazifasi yuboriladi. Biroq ma’lumotlar ikki yo‘nalishli bo‘lishi mumkin, ya’ni printer ham kompyuterga ma’lumotlarni uzatishni davom etishini yoki to‘htash haqida xabar beruvchi nazorat signallarini yuborish mumkin .Odatda printyerdi o‘rnatilgan xotira hajmi  bosma vazifasidan ko‘ra kam bo‘ladi. Bufer to‘lib ketganda printer kompyuterga ma’lumotlarni uzatilishngi to‘htatish haqida xabar beradi. Bir bet bosib bo‘lingandan keyin printer buferdan ma’lumotlarni o‘qishni boshlaydi va kompyuterni uzatish qayta tiklanganligi haqida xabar  beradi. Bu jarayon sinxronlash, ya’ni moslash deyiladi.U uchun alohida bayonnoma mavjud.

Ma’lumotlarni qayta ishlash.

Printerga ma’lumotlarni yuklagandan keyin kompyuter kodni o‘qish jarayonini boshlaydi. Lazerli printerlarni ko‘pi bosish uchun mahsuslashtirilgan kompyuterni ifodalaydi, chunki rostmona kompyuterning komponentlari o‘xshash bo‘lgan mikroprotsesor va xotira mavjud. Printerni bu qismi nazoratchi (nazoratchi) yoki interiretator(interpreter)deyiladi va betlarni ta’riflashda til (yoki tillarni) dasturli qo‘llashni yoqadi. Kelib tushgan ma’lumotlardan interpretator oldin boshqaruv buyruqlar va hujjatni ichidagini ajratadi. Printer protsesori formatlash jarayoning qismi bo‘lgan kodini o‘qiydi va buyruqlarini bajaradi, keyin esa printer konfiguratsiyasi bo‘yicha boshqa qo‘llanmalarni bajaradi(masalan,lotok bilan qog‘oz tanlovi, bir tomanlama yoki ikki tomanlama  bosma va.b.)

Formatlash

Ma’lumotlarni interpretatsiya jarayonida formatlash fazasini o‘z ichiga oladi. Buning davomida hujjat qog‘ozga qanday joylashish kerakligini ko‘rsatuvchi buyruqlarni bajaradi. Aks etish aniqligi printer drayveriga bog‘liq. Ko‘p hollarda printer hujjatni interpretatsiya yo‘li bilan buyruqlarni bajaradi.

Qog‘oz o‘lchovi, betlardagi hoshiyalar joylashuvi, qator orasidagi buyruqlar bajariladi. Keyin nazoratchi bu matnni va grafikani betni maketiga joylashtirib matnni tekislash, murakkab muolajani bajaradi.

Formatlash jarayoni rastrda konturi va vektorli grafikani o‘zgartirishini o‘z ichiga oladi. Masalan,ma’lum o‘lchovdagi qandaydir shriftni ishlatish kerakligi haqidagi buyruq paydo bo‘lganda nazoratchi shrift konturlariga muroojat qilib kerak bo‘lgan o‘lchovdagi belgilar to‘plami rastrli tasvirni tushiradi. Belgilarni rastrli tasvirlari vaqtinchalik shriftlar keshiga joylashtiriladi, u yerdan hujjat uchun kerak bo‘lganda bevosita ishlatish uchun olinadi.

Rasterizatsiya

Buyruqlarni detalli to‘plami yordamida formatlash jarayoni natijasida hujjatni har betidagi har bir simvol va grafik tasvirni aniq joylashuvi aniqlanadi.Ma’lumotlarni interpretatsiya jarayoni oxirida nazoratchi nuqtalar massivini tuzish uchun buyruqlarni bajaradi. Bu nuqtalar keyin qog‘ozga ko‘chiriladi. Bu muolaja rasterizatsiya (rasterization) deyilladi. Yaratilgan nuqtalar massivi betning buferiga joylashtiriladi va u yerda qog‘ozga ko‘chirulgancha bo‘ladi. Rasterizatsiya natijaviyligi printyerda belgilangan xotira miqdoriga va  bosmani joriy vazifasidagi kengaytmani ishlatishiga bog‘liq.  Monohram  bosmada har bir nuqta-xotiraning bitta baytidir; Letter qog‘oz hajmi uchun va 300dpi kengaytmasi uchun xotirani 1051875 bayti([{81/2Ч11}Ч3002]/8)zarur, bu 1Mbaytiga ko‘p. 600dpi razreshenyada xotirani zarur hajmi 4Mbaytga o‘sadi.

Rangli lazer printerlari

 Bosmani bunday turi uchun ham monoxromli rusumlarda ishlatilgan texnologiya ishlatiladi, faqat bir rangli toner o‘rniga to‘rt rangli toner ishlatiladi. Rangli lazer printerlari bir vaqtda hamma rangni bosib chiqarmaydi, faqat bittasini bosadi. Bundan faqat bitta fotosezuvchi baraban borligi ma’lum bo‘ladi; bitta bet 4ta o‘tishda pechat’ qilinadi. Rangli lazerli printerda qog‘oz uzatish mexanizmi juda murakkab. Monoxrom bosishda barabanni aylanish tezligi va qog‘oz uzatish tezligi bir xilligini ta’minlash kerak, ranglida  bosmalangan varaqni qaytarib  bosish jarayonini 4 marta qaytarish kerak bo‘ladi. Printerlarni ba’zi rusumlarida barabanda 4 ta rangni “aralashmasi “ (ya’ni baraban tonerni barcha ranglari tushishi uchun bir nechta aylanishlar qiladi ) sodir bo‘ladi va qog‘ozga bosiladi. Har qanday xolda ham barcha toner ranglarini qog‘ozga ko‘chirilgandan keyin mustaxkamlash blokka – qizdirilgan valiklarga tushadi. Rangli lazerli printerlar narxi doim tushishiga qaramasdan, ular qiymati baribir qimmat. Biroq bunday bosishlarni tezligi katta emas. Bu qog‘ozda tayer tasvir paydo bo‘lishi uchun baraban bir nechta aylanishi kerak bo‘ladi.

Termoprinterlar.

Rangli lazerli printerlar hozircha ko‘ngildagidek emas. Rasmga yaqin bo‘lgan sifatli rangli tasvir olish uchun, yoki  bosmagacha rangli namuna tayorlash uchun termik printerlar yoki yo‘qori darajali rangli printerlar ishlatiladi. Hozirgi kunda rangli termobosmani uchta texnlogiyasi keng qo‘llanilmoqda;

Erigan bo‘yoqni oqimli o‘tkazish (termoplastik muhr );

Erigan bo‘yoqni kontaktli o‘tkazish(termomli muhr)

Bo‘yoqni termoutkazish(sublimatsion muhr)

Ikkita keyingilari uchun umumiy tehnologiya bo‘yoqni qizdirib, qog‘ozga suyuq yoki gazli fazada o‘tkazish bo‘ladi.

Ko‘p rangli, odatda, 5-mkm enlikdagi ingichka lavsanli plyonkaga tushurilgan. Plyonkali ignali printer, tuguniga o‘xshash bo‘lgan tasma tortuvchi mehanizm yordamida harakatlanadi. Isiydigan elementlar matritsasi 3-4 marta o‘tishda rangli tasvirni shakllantiradi.Termomumli printerlar rangli mumli tasmani qidirib qog‘ozga erigan mumni tushiradi. Albatta, bunday printerlar uchun mahsus qoplamali qog‘oz zarur.Termomumli printerlar, odatda rangli  bosmani yuqori sifat talab etadigan joylarda ishlatiladi. Rasmdan farq qilmaydigan tasvirni bosish uchun va  bosmagacha namuna tayorlash uchun yaxshisi sublimatsion printerlarni ishlatish kerak. Ishlash uslubi bo‘yicha ular termomumliga o‘hshaydi, lekin tasmadan qog‘ozga faqat(mum bo‘lmagan )bo‘yoqni o‘tkazadi.

Eritilgan bo‘yoqni oqimli o‘tkazishni qo‘llaydigan printerlarni qattiq bo‘yoqli mumli printerlar deb ham atashadi. bosmada rangli mum bloklari eriydi va har qanday tekislikda to‘yingan ochiq ranglarni yaratib tarqatuvchiga sachratadi. Bunday yo‘l bilan olingan,s uratlar zarrachali bo‘lib ko‘rinadi, ammo fotografik sifatni barcha mezonlarni qondiradi. Bunday printer diopozitlari ishlab chiquvchilar uchun to‘g‘ri kelmaydi, chunki mum tomchilari qurigandan keyin yarimsharsimon shaklga ega bo‘ladi va sharsimon ta’surot yaratadi.

   O‘zida sublimatsion va termomum bosish tehnologiyasini o‘zida mujassamlagan termik printerlar ham mavjud.

   Bunday printerlarda bitta uskunada ham qorali,ham oqli suratlarni bosish mumkin.

Parametr	Fargo PrimoPro Color Printer	General Parametrics Spekta Stapl DS	TEtronixPaser 220i
Bosma texnologiyasi	Sublimatsion/termovoskli	Sublimatsion	Termoplastik
Maksimal kenggaytgich	600×300	300×300	300×600
Xotira(standart/maksimal)Mayt	0,032/0,032	16/96	10/14
Rangli bosma tezligi, minutiga betdan	0,1(sublim.) 0,6(sublime)	0,6	0,7
protsesor	CPUPCdan foydalanadi	33MGts Intel 80960	16MGts AMD 29000

 

Matritsali printerlar lazerli va oqimli printerlardan farq qiladi.Eng katta farq: lazerli yoki oqimli printerlar kabi matritsali printerlar qog‘ozni to‘liq shakllantirmaydi,faqat belgilar oqimi bilan ishlaydi. Matritsali printerlar razreshenyasi  bosmalovchi mexanizm imkoniyatlariga bog‘liq. Matritsa bo‘yaydigan tasma orqali qog‘ozga uriladigan metall ignalar to‘rini ifodalaydi. Unda lazerli yoki oqimli printerlar kabi xotirada ma’lumotlar to‘plami yoki fotosezuvchan baraban shabloni yo‘q. Shunday qilib matritsali printer kengaytmasi ignalar soni bilan aniqlanadi(ko‘pincha 9 yoki 24)24 ignali printer 9 ignali printerga qaraganda nuqtasini kattaligi kichikroq printerlarni qolgan turlariga o‘xshab, belgilarni aks etish uchun nuqtalarni katta miqdorda ishlatish, ulardagi “qo‘pollikni”kamaytiradi. Matritsali printerlarda interpolyatsiyani yoki kengaytmasini yahshilash uchun texnologiyani qo‘llashning  iloji yo‘q, shuning uchun matritsali printerlar kengaytmasi doiymiy kattalikda bo‘ladi.

Ular asosan ASC II- simvollar oqimi bilan ishlaydilar, demak, ularga xotiraning katta hajmi kerak emas. Matritsali printerlarni ishlash tezligi belgilarni sekund ichida bosish orqali o‘lchanadi. Matritsali printerni  bosma jarayoni juda oddiy. Buning uchun PCL yoki Post Script ga o‘xshash betni ta’riflash uchun murakkab tilni ishlatish shart emas. Komp’yuterdan kelayotgan ma’lumotlar oqimi escape – belgilar ketma – ketligiga ega va bu ma’lumotlar printerni asosiy, bet o‘lchovi va  bosma’ sifati kabi o‘lchovlarini belgilash uchun ishlatiladi. Printerni boshqaradigan kodlarni shakllantirishni barcha murakkab jarayonlari komp’yuterda bajariladi. Matritsali printerda qog‘oz vertikal lotokga joylashtiriladi va valik yordamida qatorma – qator suriladi.  Bosmalovchi boshcha gorizontal maxsus yonalish bo‘yicha harakat qiladi va qog‘ozda tasvirni bosib chiqaradigan metall ignalardan (ko‘pincha 9ta yoki 24ta ignalar ) matritsa iborat bo‘ladi. Ignalar va qog‘oz orasida yozuv mashinkasidagi kabi bo‘yaydigan tasmasi joylashgan. Ignalar (tasma orqali ) tasvirni shakllantirish uchun qog‘ozda qator kichkina nuqtalarni yaratadi. Grafik tasvirlarni matritsali printerlarda  bosma’ qilish yo‘qori sifatni bermaydi, shuning uchun bunday printerlar matnli Hujjatlarni  bosma’ qilish uchun ishlatiladi. Deyarli hamma matritsali printerlarda  bosma’ qilishda ham alohida qog‘ozlarni, ham rulonli qog‘ozlarni ishlatish mumkin. Matritsali printerlarni hozirgi kunda kam uchratamiz – chunki ularni oqimli va lazerli printerlarga almashtirdi. Matritsali printerlar ishlatiladigan yagona joy – banklar va savdo shaxobchalari.

Profilaktik xizmat

Matritsali printerlar qolgan printerlarga qaraganda ko‘proq chang va ifloslarni “yig‘ar” ekan. Bu bo‘yaydigan tasma va  bosmalovchi boshcha orasidagi kontakt natijasidan, hamda printerda qog‘ozni uzoq harakat qilishi natijasida sodir bo‘ladi. Printer ishlaganda bo‘yaydigan tasma doyim  bosmalovchi boshchada “toza “ joyi bo‘lishi uchun harakat qiladi. Bunday harakatda tasmadan bo‘yoq qolmagan joyidan tukchalari ajralib chiqaveradi. Bu tukchalar ignalarni to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. Ishlamayotgan ignani boshlash juda oson: belgilarni bosayotganda “bo‘shliq “ hosil bo‘ladi. Iflosliklarni bartaraf etish uchun bo‘yaydigan tasmalarni maxsus turlarini olib ishlatish zarur. Qog‘oz printerda uzoq vaqt bo‘lgani uchun qo‘shimcha muommolar kelib chiqadi. Matritsali printyerdai qog‘oz uzatilishi uzatish mexanizmi va qog‘oz chetlaridagi teshikchalar orqali amalga oshiriladi. Qog‘ozdagi teshikchalarni printerga to‘g‘ri o‘rnatilgani uni to‘g‘ri uzatilishini, hamda printerni kamroq ifloslanishini ta’minlaydi. Agar kerakli joyda teshik bo‘lmasa,yo‘naltiruvchi mexanizm teshikni o‘zi hosil qiladi.Tabiyki,bunda qog‘oz bo‘lakchalari printer ichiga tushadi. Printyerdagi qog‘oz changgini tozalash uchun changyutgichdan foydalanish zaruz, bosmalash boshchasini esa spirtli suyuqlik bilan tozalab artib turish kerak.

Nazorat savollari:

Printer qanday qurilma deb hisoblanadi va uning asosiy funksiyasi nimadan iborat?

Qanday bosmaga chiqarish texnologiyalari mavjud?

Printerning asosiy hususiyatlari nimadan iborat?

Printer hotirasining vazifasi nimadan iborat?

Oqimli printer qanday usulda ishlaydi?

Rangli oqimli printerning ishlash hususiyatlari nimadan iborat?

Lazer peinterlarda ishlash jarayoni qanday boqichlarga ega?

Rasterizatsiya jarayonini qanday tushinasiz?

Raqamli termobosmaga chikarishni qanday texnologiyalari mavjud?

Matritsali printerlarning ishlash prinsiplari nimadan iborat?

Mavzu: Lazerli  printer  kartriji   elementlarini  ( fotobaraban, rakel, magnitval  va  dozalovchi  levziya ) almashtirish.

Reja:

1.Fotobarabanni  almashtirish

2.Rakelni  almashtirish

3.Magnitvalni  almashtirish.

4.Dozalovchi  levziyani  almashtirish.

Lazerli printerlar.

Hujjatlarni lazerli printerda  bosmadan chiqarish  jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:

Ulanish;

Ma’lumotlarni qayta ishlash;

Formatlash;

Rasterizatsiya;

Lazerli skanerlash;

Toner qo‘yish;

Tonerni mustahkamlash.

 Turli hil printerlar buni har hil usullar bilan bajaradi, biroq ko‘pchilik printerlar tomonidan huddi shu ketma-ketlikdagi harakatlar bajariladi. Masalan, printerlarni qimmat bo‘lmagan rusumlari bosish jarayoniida kompyuter ishlatadi, qimmatroqlari va takomillashgan rusumlarni operatsiyalarning aksariyat qismini shahsiy apparatli va dasturli ta’minlash yordamida bajaradilar.

Ulanish

Hujjatni bosib chiqarish uchun avval kompyuterdan printerga vazifa yuborish kerak.Buning uchun odatda kompyuterning parallel porti ishlatiladi, ammo alohida printerlar muntazam port bilan ham ishlaydilar. Printerlarni ba’zi bir rusumlari ikkita portni qo‘llab, bir necha kompyuterlarga ulangan bo‘lishi mumkin. Parallel yoki ketma-ketli ulanishda ishlaydiganlardan tashqari printerlarni tarmoqli rusumlari kiritilgan, tarmoqli adapterga ega bo‘lib tarmoqli kabelga to‘g‘ri ulanish mumkin. Oxirgi paytda USB interfeysli birinchi rusumlari ham ko‘rina boshladi. Kompyuterni printerga ulashda printerga  bosma qilish vazifasi yuboriladi. Biroq ma’lumotlar ikki yo‘nalishli bo‘lishi mumkin, ya’ni printer ham kompyuterga ma’lumotlarni uzatishni davom etishini yoki to‘htash haqida xabar beruvchi nazorat signallarini yuborish mumkin .Odatda printyerdi o‘rnatilgan xotira hajmi  bosma vazifasidan ko‘ra kam bo‘ladi. Bufer to‘lib ketganda printer kompyuterga ma’lumotlarni uzatilishngi to‘htatish haqida xabar beradi. Bir bet bosib bo‘lingandan keyin printer buferdan ma’lumotlarni o‘qishni boshlaydi va kompyuterni uzatish qayta tiklanganligi haqida xabar  beradi. Bu jarayon sinxronlash, ya’ni moslash deyiladi.U uchun alohida bayonnoma mavjud.

Ma’lumotlarni qayta ishlash.

Printerga ma’lumotlarni yuklagandan keyin kompyuter kodni o‘qish jarayonini boshlaydi. Lazerli printerlarni ko‘pi bosish uchun mahsuslashtirilgan kompyuterni ifodalaydi, chunki rostmona kompyuterning komponentlari o‘xshash bo‘lgan mikroprotsesor va xotira mavjud. Printerni bu qismi nazoratchi (nazoratchi) yoki interiretator(interpreter)deyiladi va betlarni ta’riflashda til (yoki tillarni) dasturli qo‘llashni yoqadi. Kelib tushgan ma’lumotlardan interpretator oldin boshqaruv buyruqlar va hujjatni ichidagini ajratadi. Printer protsesori formatlash jarayoning qismi bo‘lgan kodini o‘qiydi va buyruqlarini bajaradi, keyin esa printer konfiguratsiyasi bo‘yicha boshqa qo‘llanmalarni bajaradi(masalan,lotok bilan qog‘oz tanlovi, bir tomanlama yoki ikki tomanlama  bosma va.b.)

Formatlash

Ma’lumotlarni interpretatsiya jarayonida formatlash fazasini o‘z ichiga oladi. Buning davomida hujjat qog‘ozga qanday joylashish kerakligini ko‘rsatuvchi buyruqlarni bajaradi. Aks etish aniqligi printer drayveriga bog‘liq. Ko‘p hollarda printer hujjatni interpretatsiya yo‘li bilan buyruqlarni bajaradi.

Qog‘oz o‘lchovi, betlardagi hoshiyalar joylashuvi, qator orasidagi buyruqlar bajariladi. Keyin nazoratchi bu matnni va grafikani betni maketiga joylashtirib matnni tekislash, murakkab muolajani bajaradi.

Formatlash jarayoni rastrda konturi va vektorli grafikani o‘zgartirishini o‘z ichiga oladi. Masalan,ma’lum o‘lchovdagi qandaydir shriftni ishlatish kerakligi haqidagi buyruq paydo bo‘lganda nazoratchi shrift konturlariga muroojat qilib kerak bo‘lgan o‘lchovdagi belgilar to‘plami rastrli tasvirni tushiradi. Belgilarni rastrli tasvirlari vaqtinchalik shriftlar keshiga joylashtiriladi, u yerdan hujjat uchun kerak bo‘lganda bevosita ishlatish uchun olinadi.

Rasterizatsiya

Buyruqlarni detalli to‘plami yordamida formatlash jarayoni natijasida hujjatni har betidagi har bir simvol va grafik tasvirni aniq joylashuvi aniqlanadi.Ma’lumotlarni interpretatsiya jarayoni oxirida nazoratchi nuqtalar massivini tuzish uchun buyruqlarni bajaradi. Bu nuqtalar keyin qog‘ozga ko‘chiriladi. Bu muolaja rasterizatsiya (rasterization) deyilladi. Yaratilgan nuqtalar massivi betning buferiga joylashtiriladi va u yerda qog‘ozga ko‘chirulgancha bo‘ladi. Rasterizatsiya natijaviyligi printyerda belgilangan xotira miqdoriga va  bosmani joriy vazifasidagi kengaytmani ishlatishiga bog‘liq.  Monohram  bosmada har bir nuqta-xotiraning bitta baytidir; Letter qog‘oz hajmi uchun va 300dpi kengaytmasi uchun xotirani 1051875 bayti([{81/2Ч11}Ч3002]/8)zarur, bu 1Mbaytiga ko‘p. 600dpi razreshenyada xotirani zarur hajmi 4Mbaytga o‘sadi.

Lazerli skanerlash.

Rasterizatsiyadan keyin betni tasviri xotirada saqlanadi,  keyin esa jismonan  bosma jarayonini bajaradigan  bosma uskunaga uzatiladi. Bosmalovchi uskuna(print engine)-printyerdagi tasvirni qog‘ozga bevosita o‘tkazuvchi uskunalarni aniqlash uchun umumiy atama.Ular quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: lazerli skanerlash tuguni(lazer tuguni), fotosezuvchi element, tonerli konteyne, tonerli tarqatish bloki, korotronlar, razryadli lampa, qotirish bloki va qog‘ozni etkazish mehanizmi. Ko‘pincha bu elementlar bitta modul ko‘rinishida bajariladi.

Printer va nusha ko‘chirish mashinalari ma’lumotni olish va qayta ishlash uslubi bilan farq qiladi. Nusha ko‘chirish mashinasi hujjat obrazini shakllovchi o‘rnatilgan skanyerdan iborat, printer esa kompyutyerdan bu ma’lumotlarni raqamli ko‘rinishda qabul qiladi. Tasvirni rasterizatsiya qilingandan keyin,  bosmalovchi uskunaga uzatiladi va hujjat ustudagi qolgan harakatlar printerdagi harakatlardan deyarli farqlanmydi 8.12-rasmda  bosma jarayoni ko‘rsatilgan.

 

22- rasm.Lazerli printerni  bosmalovchi uskuna sxemasi

Toner tarqatish valigi magnitli qatlam bilan qoplangan va toner uchun”chyotka”funksiyasini bajaradi. Toner(toner)-mahsus xususiyatga ega bo‘lgan qora kukun, kukun orqali  bosmalanuvchi betda tasvir paydo bo‘ladi. Valik aylanganda toner zarrachalari konteynyerdan valikni magnitli yuziga taqliniyalanadi. Bu valik fotosezuvchi baraban yonida joylashgan. Baraban yuzi valik bilan to‘qnashganda lazer yordamida neytrallashgan qismlarga tortiladi. Shunday qilib,toner zarrachalari yordamida barabanda betlar rasmi shakllanadi. Baraban sekin aylanib qog‘oz yuzi bilan ishqalanadi. Printerda qog‘oz aylanayotgan baraban toshdan chiqadigan qilib qog‘ozni lotokdan olib  bosma uskunasiga uzatadigan mehanizmi mavjud.Qog‘ozni uzatish tezligi baraban aylanish tezligiga teng  .Qog‘oz tagida yana bir(uzatuvchi korotron-transfer corotrondeyiladigan) korotron mavjud. U yordamida qog‘oz varog‘I zaryadlanadi va toner zarrachalari barabandan qog‘ozga tasvir hosil etib o‘tadi. Tonerni qog‘ozga tushgandan keyin baraban aylanishda davom etib razryadli lampaga tushadi,u yordamida baraban yuzi “tozalanadi”. Endi baraban to‘liq toza va keyingi bet uchun tayor bo‘ladi. Bunday bosish jarayonida xatolar bilinmaydi. Bu  bosmalovchi uskuna elementlarini juda yaqin joylashtiriladi.

 

Tonerni mustahkamlash

Fotosezuvchi barabandan qog‘ozga o‘tkazilgandan keyin qog‘oz o‘z harakatini davom etadi va yana bir korotron ustidan, razryadli korotrondan o‘tadi. U zaryadni yechadi. Bu printerni boshqa qismlari bilan to‘qnashmasidan oldin qog‘ozni varag‘ini elektrli neytrallashtirish uchun zarur. Shunday qilib varag‘ida qandaydir tasvirga ega bo‘lgan toner sepilgan. Toner kukun ko‘rinishida bo‘ladi, va arzimagan ta’sir tasvirni buzadi. Qog‘ozda toner qotishi uchun 200°Cgacha qizigan 2valik orasidan yumalatib o‘tkaziladi. (8.13-rasm ) Bunday isitish tonyerdagi zarrachalarini erishiga va qog‘ozga yopishib qolishiga olib keladi. Muhr jarayoni tugaganda qog‘oz printerdan chiqib keladi.

23-rasm. Tonerni mustahkamlash jarayoni.

 

Rangli lazer printerlari

 Bosmani bunday turi uchun ham monoxromli rusumlarda ishlatilgan texnologiya ishlatiladi, faqat bir rangli toner o‘rniga to‘rt rangli toner ishlatiladi. Rangli lazer printerlari bir vaqtda hamma rangni bosib chiqarmaydi, faqat bittasini bosadi. Bundan faqat bitta fotosezuvchi baraban borligi ma’lum bo‘ladi; bitta bet 4ta o‘tishda pechat’ qilinadi. Rangli lazerli printerda qog‘oz uzatish mexanizmi juda murakkab. Monoxrom bosishda barabanni aylanish tezligi va qog‘oz uzatish tezligi bir xilligini ta’minlash kerak, ranglida  bosmalangan varaqni qaytarib  bosish jarayonini 4 marta qaytarish kerak bo‘ladi. Printerlarni ba’zi rusumlarida barabanda 4 ta rangni “aralashmasi “ (ya’ni baraban tonerni barcha ranglari tushishi uchun bir nechta aylanishlar qiladi ) sodir bo‘ladi va qog‘ozga bosiladi. Har qanday xolda ham barcha toner ranglarini qog‘ozga ko‘chirilgandan keyin mustaxkamlash blokka – qizdirilgan valiklarga tushadi. Rangli lazerli printerlar narxi doim tushishiga qaramasdan, ular qiymati baribir qimmat. Biroq bunday bosishlarni tezligi katta emas. Bu qog‘ozda tayer tasvir paydo bo‘lishi uchun baraban bir nechta aylanishi kerak bo‘ladi.

Termoprinterlar.

Rangli lazerli printerlar hozircha ko‘ngildagidek emas. Rasmga yaqin bo‘lgan sifatli rangli tasvir olish uchun, yoki  bosmagacha rangli namuna tayorlash uchun termik printerlar yoki yo‘qori darajali rangli printerlar ishlatiladi. Hozirgi kunda rangli termobosmani uchta texnlogiyasi keng qo‘llanilmoqda;

Erigan bo‘yoqni oqimli o‘tkazish (termoplastik muhr );

Erigan bo‘yoqni kontaktli o‘tkazish(termomli muhr)

Bo‘yoqni termoutkazish(sublimatsion muhr)

Ikkita keyingilari uchun umumiy tehnologiya bo‘yoqni qizdirib, qog‘ozga suyuq yoki gazli fazada o‘tkazish bo‘ladi.

Ko‘p rangli, odatda, 5-mkm enlikdagi ingichka lavsanli plyonkaga tushurilgan. Plyonkali ignali printer, tuguniga o‘xshash bo‘lgan tasma tortuvchi mehanizm yordamida harakatlanadi. Isiydigan elementlar matritsasi 3-4 marta o‘tishda rangli tasvirni shakllantiradi.Termomumli printerlar rangli mumli tasmani qidirib qog‘ozga erigan mumni tushiradi. Albatta, bunday printerlar uchun mahsus qoplamali qog‘oz zarur.Termomumli printerlar, odatda rangli  bosmani yuqori sifat talab etadigan joylarda ishlatiladi. Rasmdan farq qilmaydigan tasvirni bosish uchun va  bosmagacha namuna tayorlash uchun yaxshisi sublimatsion printerlarni ishlatish kerak. Ishlash uslubi bo‘yicha ular termomumliga o‘hshaydi, lekin tasmadan qog‘ozga faqat(mum bo‘lmagan )bo‘yoqni o‘tkazadi.

Eritilgan bo‘yoqni oqimli o‘tkazishni qo‘llaydigan printerlarni qattiq bo‘yoqli mumli printerlar deb ham atashadi. bosmada rangli mum bloklari eriydi va har qanday tekislikda to‘yingan ochiq ranglarni yaratib tarqatuvchiga sachratadi. Bunday yo‘l bilan olingan,s uratlar zarrachali bo‘lib ko‘rinadi, ammo fotografik sifatni barcha mezonlarni qondiradi. Bunday printer diopozitlari ishlab chiquvchilar uchun to‘g‘ri kelmaydi, chunki mum tomchilari qurigandan keyin yarimsharsimon shaklga ega bo‘ladi va sharsimon ta’surot yaratadi.

   O‘zida sublimatsion va termomum bosish tehnologiyasini o‘zida mujassamlagan termik printerlar ham mavjud.

   Bunday printerlarda bitta uskunada ham qorali,ham oqli suratlarni bosish mumkin.

 

 

Parametr	Fargo PrimoPro Color Printer	General Parametrics Spekta Stapl DS	TEtronixPaser 220i
Bosma texnologiyasi	Sublimatsion/termovoskli	Sublimatsion	Termoplastik
Maksimal kenggaytgich	600×300	300×300	300×600
Xotira(standart/maksimal)Mayt	0,032/0,032	16/96	10/14
Rangli bosma tezligi, minutiga betdan	0,1(sublim.) 0,6(sublime)	0,6	0,7
protsesor	CPUPCdan foydalanadi	33MGts Intel 80960	16MGts AMD 29000

 

24-rasm

Profilaktik xizmat

Matritsali printerlar qolgan printerlarga qaraganda ko‘proq chang va ifloslarni “yig‘ar” ekan. Bu bo‘yaydigan tasma va  bosmalovchi boshcha orasidagi kontakt natijasidan, hamda printerda qog‘ozni uzoq harakat qilishi natijasida sodir bo‘ladi. Printer ishlaganda bo‘yaydigan tasma doyim  bosmalovchi boshchada “toza “ joyi bo‘lishi uchun harakat qiladi. Bunday harakatda tasmadan bo‘yoq qolmagan joyidan tukchalari ajralib chiqaveradi. Bu tukchalar ignalarni to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. Ishlamayotgan ignani boshlash juda oson: belgilarni bosayotganda “bo‘shliq “ hosil bo‘ladi. Iflosliklarni bartaraf etish uchun bo‘yaydigan tasmalarni maxsus turlarini olib ishlatish zarur. Qog‘oz printerda uzoq vaqt bo‘lgani uchun qo‘shimcha muommolar kelib chiqadi. Matritsali printyerdai qog‘oz uzatilishi uzatish mexanizmi va qog‘oz chetlaridagi teshikchalar orqali amalga oshiriladi. Qog‘ozdagi teshikchalarni printerga to‘g‘ri o‘rnatilgani uni to‘g‘ri uzatilishini, hamda printerni kamroq ifloslanishini ta’minlaydi. Agar kerakli joyda teshik bo‘lmasa,yo‘naltiruvchi mexanizm teshikni o‘zi hosil qiladi.Tabiyki,bunda qog‘oz bo‘lakchalari printer ichiga tushadi. Printyerdagi qog‘oz changgini tozalash uchun changyutgichdan foydalanish zaruz, bosmalash boshchasini esa spirtli suyuqlik bilan tozalab artib turish kerak.

Nazorat savollari:

1.Printer qanday qurilma deb hisoblanadi va uning asosiy funksiyasi nimadan iborat?

  2.Qanday bosmaga chiqarish texnologiyalari mavjud?

3.Printerning asosiy hususiyatlari nimadan iborat?

4.Printer hotirasining vazifasi nimadan iborat?

5.Oqimli printer qanday usulda ishlaydi?

6.Rangli oqimli printerning ishlash hususiyatlari nimadan iborat?

  7.Lazer peinterlarda ishlash jarayoni qanday boqichlarga ega?

  8.Rasterizatsiya jarayonini qanday tushinasiz?

 9.Raqamli termobosmaga chikarishni qanday texnologiyalari mavjud?

Matritsali printerlarning ishlash prinsiplari nimadan iborat?

Mavzu: Hisoblagichlarni  tozalash.Nusxa ko`paytiruvchi  qurilmalarni  kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish.

Reja:

1.Nusxa  ko`paytiruvchi   qurilmalarning  profilaktikasi.

Hisoblagichlarni tozalash.

Nusxa ko`paytiruvchi qurilmalarni kartrijini  bo`yoq  bilan  to`ldirish.

Hujjatlarni (makolalar, e’lonlar, reklama prospektlari va boshkalar) nusxalash va kupaytirish operaсiyalari tadbirkorlik va xalq xo’jaligining boshka faoliyatida keng tarkalgandir.

    Hujjatlarni nusxalash va ko’paytirish uchun maxsus texnika vositalari ishlatiladi:

    — unchalik ko’p bo’lmagan nusxalashda (25 ta nusxagacha) Hujjatlarni nusxalash vositalarndan foydalanish mumkin;

    — ko’p nusxa chikarganda ( 25 ta nusxadan ko’proq) Hujjatlarni ko’paytirish vositalaridan (tezkor yoki kichik poligrafiya) foydalaniladi.

    Nusxalash vositalarining kichik poligrafiyadan farki shundaki, nusxalashda nusxa bevosita asl nusxadan olinadi, ko’paytirishda esa Hujjat asl nusxadan tayyorlangan oralik bosma shakldan (forma) olinadi.

     Hujjatlarni nusxalash vositalari turli-tumandir, ular nusxa olinayotgan Hujjatlarni tashuvchilar (oddiy noshaffof kog’oz, kalka, shaffof plyonka) va Hujjatlarni ko’chiriladigan tashuvchilar turi bo’yicha farklanadi.

    Turli xil nusxa oluvchi texnika vositalari uchun xar xil qog’oz turlari ishlatiladi:

    — yorug’lik nuri ta’sirida qorayuvchi fotoqog’oz;

    — diazoqog’oz, yorug’likni sezuvchi kogoz (bu kogoz kuchli yorug’lik ta’sirida kelgusida kayta bo’yoqlar hosil kilish qobiliyatini yo’kotadi);

    — termoqog’oz, issiqlik nurlari ta’sirida korayadi;

    — oddiy kog’oz;

    — elektrofotokalka yoki plyonka, ularga elektr uchkunli razryadlar mikroskopik teshiklarni perforirlayli.

    Ishlatilayotgan kog’ozlar turiga karab nusxa ko’chirish jarayonlari 5 guruxga bo’linadi:

    — fotografik nusxa ko’chirish ( fotografiya );

    — diazografik nusxa ko’chirish ( diazografiya );

    — termografik nusxa ko’chirish ( termografiya );

    — elektrografik nusxa ko’chirish ( elektrografiya );

    — elektr uchkunli nusxa ko’chirish ( elektronografiya ).

    Elektrografik nusxa ko’chirish ( elektrofotografik, kserografik) xozirgi vaqtda keng tarkalgandir. Jahon nusxa ko’chirish mashinalarining 70 % dan ortig’ini elektrografik nusxa ko’chirish apparatlari (EGNKA) tashkil etadi, ular bilan jahonda ko’chirilayotgan nusxalarning 50% dan ko’prog’i tayyorlanmokda, EGNKA ni ko’pincha kserokslar deb atashadi, bu nom ushbu turdagi nusxa ko’chirishning asoschisi Angliyaning Rank Xerox firmasiga xurmat tarikasida berilgan.

25- rasm

Elektrografik nusxa ko’chirishning asosiy afzalliklari:

    — yukori tezkorlik, samaradorlik va nusxa ko’chirishning yuqori sifati;

    — nusxa ko’chirishda Hujjat xajmini o’zgartirish va taxrirlash imkoniyati borligi;

    — varaqli va risolali Hujjatlardan nusxa olish imkoniyati borligi;

    — turli xil ingichka chizikli, yarim rangli, bir va ko’p rangli Hujjatlardan nusxalar olish imkoni borligi;

    — nusxalarni oddiy qog’oz, kalka, plastik plyonka, alyuminiy folgaga va boshkalarga olish;

    —  apparatlar va ish materiallarining nisbatan arzonligi va xizmat ko’rsatishning engilligi.

    Elektrografik nusxa ko’chirish kuyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi:

    — svetoekspoziсiya: Hujjat oldindan fotoyarimo’tkazgichli qoplama bilan zaryadlangan baraban yoki plastina sirtiga proekсiyalanadi, bu jarayonda yarim o’tkazgichli qoplama Hujjatning yoritilgan uchastkalaridan zaryadlarning oqib

tushishidan uning ko’rinmas elsktrostatik tasviri shakllanti

riladi;

    — tasvirning tushishi: bo’yaydigan kukun (toner) zaryadlangan uchastkalarga yopishib qolishi oqibatila ko’rinmas elektrostatik tasvir ko’rinadigan tasvirga aylanadi;

    — bosish: bo’yaydigan kukunni barabandan yoki plastinadan qog’ozga yoki boshka asosga ko’chirish bilan amalga oshadi;

    — qotirish: bo’yaydigan kukun aсeton bug’larida nusxaga qotiriladi.

Rossiyada ishlab chikarilgan EGNKA namunalari ERA, REM, EFKA, ER. CHet elning eng yaxshi namunalari: Xergox 5380, Xerox 5520, Ricon FT-4220, Mita DC 1755, konica-112, Sharp SF-7800, Sanon NP-6020 va boshkalar.

    Rossiyada ishlab chikzrilgan EGNKA nusxa ko’chirish sifati bo’yicha chet elnikidan pastdir. Ular uchun asosan nusxadagi matnni tushunish muhim bo’lsa, chet elniki uchun: nusxalar asl nusxadan yaxshi, rasmlar chiroyli, yaxshi qog’oz ishlatganda ranglar yorqin chikadi.

    EGNKA ni tanlash asosan nusxa ko’chirilishi rejalashtirilayotgan hujjatlarning turiga va shakliga hamda nusxalar soniga bog’liqdir:

    — a g a r nusxalar soni N oyiga 1000 donadan kam bo’lsa , eng oddiy kichik apparatlarni harid kilish mumkin (Xerox 5220, Sanon FC-2, Ricon LR-1, Sharp Z-30 va boshqalar); bu turdagi EGNKA larda yorug’lik sezuvchi baraban va toner kartridj tipidagi bitta blokda joylashadi, ularga toner 3—9 marta qo’yiladi va baraban resursi 8—10 ming nusxaga etadi;

    — a g a r Nq1000—5000 bo’lsa, o’rtacha samaradorli EGNKAni tanlagan ma’quldir (Ricon M-50, Xerox 5316, Mita CE-50, Ronica 1112, Sharp Z-52 va boshqalar); bu guruhdagi EGNKA da, xajm o’zgartirgichlar bor, bir-biridan ajratilgan toner va baraban esa alohida almashtiriladi;

    —    a g a r N>5000 bo’lsa, yuqori kuvvatli EGNKA tanlanadi, (Xerox 5331, Konica 7728, Mita DC -1555, Toshiba 1210 va boshqalar). Ularda hajm o’zgartirgichlar, nusxa saralovchilar, hujjatlarni avtomatik almashtirish va boshka servis imkoniyatlari mavjud. Ko’pchilik EGNKA servis imkoniyatlari:

    —    ko’p rangli nusxa ko’chirish ham ko’p rangli (3-5 ta rang)b ham bir rangli nusxalarni olish imkonini beradi (Rank Xerox firmasining o’tkazgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, rangli hujjatlar ma’lumotni 80% ga, qabul qilish hissiyotini 78% ga oshiradi va uni tushunishni 40% ga yaxshilaydi);

    — ko’p rangli nusxa ko’chirish ham ko’p rangli (3—5ta rang), Ham bir rangli nusxaparni olish imkonini beradi (Kap1s Xegox firmasining o’tkazgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, rangli Hujjatlar sh’pumotni 80% ga, qabul qilish Hissiyotini 78% ga oshiradi va uni tushunishini 40% ga yaxshilaydi)* ;

Ba’zi bir chet el EGNKAlari tasnifi

Firma	EGNKA modeli	Samaradorligi	Hujjat shakli	Xajm   o’zgartirish, % larda
Minutiga nusxa	Oyiga nusxa
Xerox	5220 5317 5380 FC-330	5 16 80 6	500 7000 80000 500	A7-A4 A6-AZ A6-AZ A7-A4	Yo’q 64-156 50-200 Yo’q
Sanon	NR1215 NR2120	15 21	4000 8000	A5-AZ A6-AZ	50-200 50-200
Ricon	M50 FT-3313	8 13	1000 4000	A7-A4 A6-AZ	Yo’q 61-141

    — tahrirlash nusxa ko’chirish jarayonida nusxa mazmunini asl nusxaga nisbatan o’zgartirish imkonini beradi;

    — ikki tomonlama nusxa ko’chirish hujjatning birdaniga ikkala tomonidan nusxa olish imkonini beradi;

    — asl nusxa sifatsiz bo’lganda ham nusxa sifatini ta’minlovchi ekspoziсiyani avtomatik boshkarish;

    — nusxalar sonini 1 dan 999 gacha dasturlash imkoniyati.

Toshiba 1210 EGNKA sxemasi 2-rasmda ko’rsatilgan. Ko’pchilik zamonaviy EGNKAlar yana quyidagilarga ega:

    —nusxa ko’chirish jarayonini taxrirlash va boshkarishni sezilarli engillashtiradigan displeylar;

    —hujjatni avtomatik uzatish;

    —komplekt bo’yicha nusxalarni saralovchi qurilma.

26-rasm

Termonusxa ko’chirish — eng tezkor nusxa ko’chirish usuli (minutiga o’nlab metr), u nusxani maxsus, anchagina qimmat termoreaktiv qog’ozda yoki termonusxa ko’chiriladigan qog’oz orkali, oddiy qog’ozga olish imkonini beradi.

    Termografik nusxa ko’chirish tamoyili kuyidagichadir: Hujjat—asl nusxaga yarim shaffof termoreaktiv qog’ozning sezgir qatlami qaratib ko’yiladi. Keyin shu qog’oz orqali Hujjat issiklik nurlarining jadal okimi bilan nurlantiriladi — asl nusxaning qora joylari bu nurlarni yutadi va qiziydi, yorug’ joylari issiklik nurlarini kaytaradi va ancha kamroq qiziydi. Asl nusxaning ma’lum joylari kizishi unga yopishgan termoreaktiv qog’ozga uzatiladi, bu qog’ozning qizigan joylari esa qorayadi (qorayish yorug’likni sezuvchi qatlamdagi pigmentning erishi oqibatida yoki pigment hosil kiluvchi kimyoviy reakсiyaning issiklik ta’sirida bo’lib o’tadi).

    Termonusxa ko’chirish kamchiliklari: yuqori bo’lmagan sifat, nusxalarning saqlanish muddati kamligi (1—2 yildan keyin ularniig rangi o’chadi va oqaradi), kimmatbaho qog’oz. Molniya, TENKA, TR4 va boshka apparatlar ishlatiladi.

    Diazografik nusxa ko’chirish (yorug’lmk nusxa ko’chirish) — bu diazografiya, sinkografiya. Asosan katta shakldagi chizma-texnik Hujjatlardan nusxa ko’chirish uchun qo’llaniladi. Asl nusxa yorug’likni o’tkazadigan qog’ozda, kalkada bajarilgan bo’lishi kerak. Jarayon yorug’lik sezuvchi diazoqog’ozga ko’yilgan shaffof asl nusxani yoritib xosil qklinadi, bunda diazoqog’ozning tasvir yo’k joylari okarib koladi. Tasvir, yarim quruq usul bilan tortib turuvchi shkaflarda eritgich (ammiak) bug’ilda yoki nam usul bilan ishqorli korishmada tushiriladi; oxirgi holatda nusxalarning chidamliligi ortadi. Diazotipli nusxa ko’chirishning sifati o’rtacha. Rossiyada ishlab chikarilgan SKA, SKN, VA, KVS, SKS, SKMP va boshqa apparatlar ishlatiladi. Tuzilishi va nusxa ko’chirish texnologiyasi bo’yicha namli tushirish apparatlari (masalan, SKMP) yarnm kuruk tushirish apparatlariga nisbatan (masalan, SKS) birmuncha oddiy va arzondir, lekin nusxa ko’chirish sur’ati va ish sifati pastdir

    Yaqingacha juda keng tarkalgan nusxa ko’chirishning bu turi o’z o’rnini elektrografik nusxa ko’chirishga bo’shatib bermokda.

27- rasm

Fotografik nusxa ko’chirish

    Fotografik nusxa ko’chirish (fotonusxa ko’chirish) eng kadimiy va yuqori sifatli nusxa ko’chirish usuli bo’lib, kimmatbaho xom ashyo (xususan, kumush tuzini o’zida saklagan fotoqog’oz) va nusxa olishning uzoq jarayonini (ekspoziсiya, tushirish, qotirish, yuvish, kuritish) talab etadi.

    Tasvirning o’lchamlari va sifatiga ko’yilgan talablarga karab fotografik nusxa ko’chirish kontaktli va proekсion bo’lishi mumkin. Proekсion fotonusxa ko’chirish nusxani yukori sifatli bo’lishini ta’minlayli va keng oraliklarda tasvir xajmini o’zgartirish va tasvirdagi aloxdda lavhalarini kattalashtirib ajratish imkonini beradi.

    Fotonusxa ko’chirishda ham oddiy ham kayta ishlanadigan fotoplyonka va fotoqog’ozlar ko’llaniladi. Plyonkadagi pozitiv nusxa kelgusida diazografik nusxa ko’chirish uchun ishlatilishi mumkin. Agar yarim tuslarni tushirish talab etilmasa u holda juda keskin fark qiladigan fotomateriallar ishlatiladi.

    Fotonusxa ko’chirish uchun turli xil ko’shimcha asboblar va fotokatgalashtiruvchi qurilmalar ishlatiladi.

Fotonusxa ko’chirishning muxim va keng tarqalgan ko’rinishi Hujjatlarni mikrofilmlashga asoslangan mikrofotonusxa ko’chirishdir. Unda oddiy fotografik kontaktli (refleksli) fotograflash va bosish uchun apparatlar ishlatiladi. Modellari: ORK komplekgi, KP-10, KRN, Dokufo BF-101 va boshka apparatlar.

     Elektronografik nusxa ko’chirish (elektr uchkunli nusxa ko’chirish) Hujjatlarni optik o’qish va axborotni maxsus nusxa tashuvchiga elektron uchkunli kayd kilishga asoslangan.

    Fotodioddar ularga proekсiyalanayotgan Hujjatlar tasvirini satrma-satr elektr signallariga aylantiradi, signallar kuchaytiriladi va yozuvchi ninalar chizgichiga uzatiladi, ninalar va apparat (baraban) asosi orasidan elektr razryadlar (uchkunlar) o’tib ketadi, bu uchkunlar nusxa tashuvchida ingichka teshiklar perforaсiyalaydi (teshik ochadi).

    Nusxalar ko’pincha elektroplyonkada va termoreaktiv kog’ozda olinadi. Elektroplyonkadagi nusxalar trafaretli bosish vositasi bilan kelgusida Hujjatlarni ko’paytirish uchun asos bo’lib xizmat kiladi va yuqori sifatli trafaretli bosma formalar tayyorlashda elektronografik nusxa ko’chirish juda samaralidir va keng ishlatiladi. Keng tarkalgan apparatlar: Iskra, Elika, Rex-Rotary, BE-102, Electrocop-18, Gesletner.

Nusxa ko’chirish texnikasida eng yangi yutuqdir. Keyingi yillarda Hujjat tashuvchi tushunchasi ham (Hujjat tashuvchilar sifatida magnit disklar va lentalar, optik disklar ishlatiladi) Hujjat tushunchasi ham (faqat qog’ozli emas, balki elektron hujjat (magnitli yoki boshka mashina tashuvchida) ham Hujjat hisoblanadi) o’zgardi. SHu munosabat bilan hujjatlarni kompyuterli nusxa ko’chirish va ko’paytirish texnologiyasi xususan, kombinaсiyalangan kompyuterli-qog’ozli texnologiyalar gurkirab rivojlandi, ular Hujjatlardan elektrografik nusxa ko’chirishning raqamli usullarida va Hujjatlarni elektronografik (rizografli) ko’paytirish texnologiyalarida o’z aksini topli.

    Raqamli nusxa ko’chirish texnologiyasi bugungi kunda tadbirkorlik kog’ozlarini yaratish olamida sokin inqilobni amalga oshirmokda. Ba’zi bir mutaxassislar Hujjatlarning aylanish doirasiga raqamli texnologiyani kirib kelishini oq-qora rangli televideniedan ranglisiga o’tish bilan tenglashtirishmokda,

    Ko’plab firmalar raqamli nusxa ko’chirish apparatlarini ishlab chikarmoqda: Xerox 3030, 5352, Ricoh D 4000 va boshqalar.

Raqamli nusxa ko’chirish apparati o’z ichiga quyidagilarni oladi:

    — Hujjat-asl nusxani o’kish va undan elektron nusxani olish uchun skaner;

    — nusxa ko’chirilayotgan axborotni taxlil kilish, o’zgartirish va tahrirlash jarayonini ta’minlovchi mikroproсessor;

    — xotira qurilmasi, 16 Mbaytgacha tezkor va 1000 Mbaytgacha magnit diskda;

    — displey (xususan, Ricoh D400 da sensorli boshkariladigan suyuk kristalli) yoki foydalanuvchi bilan ko’z orkali o’zaro bog’lanadigan planshet;

    —hujjat nusxasini elektrografik usul bilan ochish uchun lazerli printer,

    —boshka qurilmalar.

    Masalan, NR Office Yet590 va Pro 1150C firmasining elektron nusxa ko’chiruvchilari rangli oqimli printer, skaner va faksimil apparat bilan integrallashtirilgan.

    Axborot obrazlarni o’qish dasturlaridan foylalanish bilan ma’lumotni samaralirok taxrirlash uchun kompyuterli interfeys bo’lishi mumkin.

Rakamli texnologiyalar nusxa ko’chirish jarayonlarining samaradorligini sezilarli oshirish ( nusxa sifati amalda doimo Hujjat-asl nusxa sifatidan yuqori turadi), nusxani taxrirlash imkoniyatlarini keskin yaxshilash va ko’pgina boshqa ishlarni bajarish imkonini berali.

    Hususan, raqamli nusxa ko’chirish quyidagilarga imkon beradi:

nusxa ko’chirishda yuqori unumdorlikni ta’minlash  nusxa ko’chirishning 10 tagacha dasturini ishlatish, Hujjatni bir marta skanerlab (o’kib) ko’p martalab nusxa olish, nusxalarni elektron saralash va boshkalar hisobiga;

jarayonning ishonchliligi yuqori bo’lishini ta’minlash — ko’p betli asl nusxani bir marta kiritish va keyinchalik apparat xotirasidan «ko’p nusxa ko’chirish» xisobiga, bunda skanerlash bloki «dam oladi»;

nusxalarning sifati yuqori bo’lishini ta’minlash — 256 ta rang tusini berish bilan 400 dpi ajratish kobiliyati (dyuymdagi nuktalar soni) shu jumladan kul rang tusini ham berish; nusxa ko’chirishda Hujjatni samarali masshtablash;

turli rejimlarda nusxa ko’chirishni bajarish mumkin, masalan: «matn» va «foto» rejimlarida, ular mos ravishda matnli va yarim tusli grafikli Hujjatlardan nusxa ko’chirishga optimal moslashgan, kombinaсiyalashgan Hujjatlardan nusxa ko’chirish uchun «matn/foto» rejimi (Hujjatning matni va yarim tusli grafikning lavxalarini avtomatik aniklash va ular uchun mos keluvchi nusxa ko’chirishni bajarish);

fonni yo’kotish rejimida nusxa ko’chirish — bu rejim gazeta va eski Hujjatlar va kitoblarga o’xshagan past sifatli asl nusxalardan nusxa ko’chirishda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan kul rang rangini chikarib tashlash imkonini beradi, tasvirni 180^o gacha burish va tasvirni 90^o ga avtomatik burishni, xususan, Hujjat-asl nusxa va nusxani tashuvchi kog’ozning o’zaro noto’g’ri orientaсiyasida bunday burishni dasturlashtirish;

nusxalarni elektron tanlash, saralash va kerakli tirajlashni bajarish hamda bir varaq kogozda berilgan tartibda 10 tagacha va undan ortik turli Hujjatlarning kichiklashtirilgan nusxalarini joylashtirish uchun asl nusxalarni kombinaсiyalashni bajarish;

ham sganlart, ham foydalanuvchi tomonidan berilgan shtamplarni va logotiplarni avtomatik tushirish, sanani avtomatik ko’yish, betlarni avtomatik nomerlash va boshka ko’pgina amallarni bajarish;

Nazorat  uchun  savollar:

1.Nusxa ko`chiruvchi  qurilmalarning turlarini  ayting.

2.Nusxa ko`chiruvchi  qurilmalarning  ichki  tuzilishini  ayting.

3.Hisoblagichlar  qanday  tozalanadi?

4.Nusxa  ko`chiruvchi  qurilmalar  qanday  bo`yoq  bilan  to`ldiriladi?

5.Nusxa  ko`chiruvchi  qurilmalarga  qanday  profilaktik  xizmat  ko`rsatiladi?

Mavzu: Fotoprinterlarni  o`rnatish  va  sozlash.

Reja:

1.Fotoprinterlarning  ichki  tuzilishi.

2.Fotoprinterlarni  o`rnatish

3.Fotoprinterlarni  sozlash.

4.Fotoprinterlarga  profilaktik  xizmat  ko`rsatish.

28 — rasm

Bosuvchi qurilmalar (printerlar) — bu qiymatlarni EHM dan chiqarish qurilmasi bo’lib, u ma’lumotning ASCII kodlarini ularga mos kelgan grafikli belgilarga (harflar, raqamlar, ishoralarga va sh.u.) o’zgartiradi va bu belgilarni qog’ozda qayd etadi.

Printer SHK TQ, sining eng rivojlangan guruhidir, ularning 1000 tagacha turli hil modifikatsiyalari bor. Printerlar o’zaro quyidagi tavsiflar bo’yicha farqlanadi:

rangliligi (oq-qora va rangli);

belgilarni shakllantirish usuli (belgilarni bosuvchi va belgilarni sintezlovchi);

ish tamoyili (matritsali, termik (qizdirishga oid), purkagichli, lazerli);

bosish (zarbli va zarbsiz) va satrlarni shakllantirish (ketma-ket va parallel) usullari;

karetka kengligi (375 450 mm li keng va 250 mm li tor karetkali);

bosish satri uzunligi (80 ta va 132-136 ta belgi);

belgilarni terish (ASCII belgilarini to’liq terishgacha);

bosish tezligi;

         O’tkazish qobiliyati va h.k.

Bir qator guruhlarning ichida printerlarning bir nechta turlarini ajratish mumkin: masalan, SHK da keng ishlatiladigan belgilarni sintezlovchi matritsali printerlar ish tamoyili bo’yicha zarbli, termografikli, e’lektrografikli, e’lektrostatik, magnitografikli va b. bo’lishi mumkin.

Zarbli printerlar orasida ignali (matritsali) lar eng ko’p tarqalgan, lekin hali ham literli, shar ko’rinishli, gulbargli («moychechak» tipidagi) va b. uchrab turadi.

Printerlarda bosish belgi bo’yicha, satr va sahifa bo’yicha bo’lishi mumkin. Bosish tezligi sekundiga 10-300 ta ishoradan (zarbli printerlar) sekundiga 500-1000 tagacha va hattoki sekundiga bir necha o’nlab (20 tagacha) sahifalargacha (zarbsiz lazerli printerlar) oraliqda; o’tkazish qobiliyati millimetrda 3-5 nuqtadan millimetrda 30-40 nuqtagacha bo’ladi (lazerli printerlar).

Matnli bosish uchun umumiy holda turlicha bosish sifati bilan tavsiflanuvchi quyidagi rejimlar bor:

homaki bosish rejimi (Draft);

bosmahonanikiga yaqin bosish rejimi (NLQ – Near Letter Quality);

bosmahonaniki kabi bosish rejimi (LQ- Letter Quality);

yuqori sifatli bosish rejimi (SLQ- Supper Letter Quality).

Printerlar, odatda, ikki rejimda — matnli va grafikli rejimlarda ishlashi mumkin.

Matnli rejimda printerga bosilishi kerak bo’lgan belgilar kodi yuboriladi, shu bilan birga belgilar konturi printerning ishora generatoridan tanlab olinadi.

Grafikli rejimda printerga tasvir nuqtalarining ketma-ketligi va joylashgan joyini aniqlovchi kodlar yuboriladi.

Matnli rejimda printerlar odatda bir nechta shriftlarni va ularning turli ko’rinishlarini qo’llaydi, ularning ichida roman (yozuv mashinkasining mayda shrifti), italik (kursiv), boldface (yarim qora), expandent (cho’zilgan), elite (yarim siqilgan), condenced (siqilgan), pica (tug’ri shrift — sitsero), prestige elite (prestij-elita) va proportsionalli shrift (belgi uchun ajratiladigan maydon kengligi belgining kengligiga bog’liq bo’ladi) keng tarqalgandir.

Printerni ruslashtirilganligi (milliylashtirilishi) maqsadga muvofiqdir — o’zining vositalari bilan rus harflarini — kirillitsami bosishni ta’minlasin; aks holda SHK ga maxsus drayver-larni qo’shish talab etiladi.

 Ko’pgina printerlar grafikli ma’lumotlarni samarali chiqarishni (psevdografika belgilari yordamida) amalga oshirish imkonini beradi; bosishning servis rejimlari: qalin bosish, ikkilangan kenglikdagi bosish, ostiga chizib bosish, yuqorigi va pastki indekslar bilan, ajratilgan bosish (har bir belgi ikki marta bosiladi) va ikki marta o’tib bosish (ikkinchi marta belgi ozgina surilib bosiladi); ko’p rangli bosish (100 tagacha turli xil rang va tuslar).

+-***-

29- rasm

Epson Stylus Photo RX600

 

Bu apparat – haqiqiy foto laboratoriya, apparatda fotoskaner, fotoprinter va rangli nusxa ko’chirish funktsiyasi o’zida mujassam.

         Modelning dizayni yomon emas. Xokistar rangli korpusning qoramtir panelida printerning barcha boshqaruv tugmalari joylashgan, yuqish tugmasi barcha tugmalardan ajralgan holda qizil rangda berilgan.

Panel o’rtasida 2.5’’ suyuq kristalli display joylashgan, u yordamida siz bosmaga berilgan fotosuratni dipley xaritasi orqali ko’rishingiz mumkin. Oxirgi xaritalar uchun Compact Flash, xD-Picture Card, Smart Media , Secure Digital, Multi — Media Card, Memory Stick (Magic Gate, Pro, Duo) va IBM MicroDrive, formatlar qo’llaniladi. Undan tashqari kompyuterni yoqmasdan turib, printer bilan xoxlagan surat, nusxa ko’chirish va skaner qilish mumkin, hamda printerni xotira xaritasining dokument saqlaydigan xotirasiga, raqamli ko’rinishda saqlash mumkin.

         Bu qurilma kompyuterga bir dona kabel orqali ulanadi, u USB 2.0 interfeysi uchun mo’ljallangan, sekin ishlash natijasi USB 1.1.

Printeri :  Printerda olti xil rangli texnologiysi tashkil topgan. Har bir muhim rang uchun alohida kartridj mavjud, kartridjning rangi tugaganda boshqa kartridjlarga tegilmasdan  rang to’ldirish mumkin. Hamma kartridjlar mikrosxema bilan bog’liq, qaysiki suyuq kristalli monitorda rangning qancha qolganligi haqida ma’lumot chiqadi. Har bir bosmaga chiqaradigan kallaklarda 90 ta naychalar mavjud; ular yuqori tezlikda ranglarni sepadi. Ba’zi bir joylarda ancha yaxshi ko’rinmaygan  tasvirlar yuqori kamchiligi, tomchilar 3 pl sig’imda, ba’zi bir umumiy rang oluvchi tasvirlarda, katta hajmdagi ranglar qo’llaniladi chunki fotografikaviy sifatga yetishish uchun. Bosmaga nima chiqarishingizga qarab  — tekst, grafika yoki fotografiya bo’lishga qarab, nastroyka sifatini va qog’oz turini tanlash mumkin. ShK ga murojaat qilmay turib ham, o’zgaruvchi kartani indeksli bosmadan chiqarish ko’rib chiqilgan. Sizning kartangizda joylashgan barcha fotosuratlarni miniatyurali variantini indeksli varaqda bosmadan chiqarishda varaqda kerakli tasvir va talab qilinadigan sifat belgilanadi. Indeksli varaq skanerga qo’yiladi va jarayon boshlanadi. Bundan tashqari, MFU fotografiyalarni A4 formatli varaqda maydonsiz bosmadan chiqarish imkoniyatini ham beradi. Standart varaqda bir necha suratni birdaniga chiqarish ham imkoniyati bor.

Bu qurilma raqamli kamerali ulash mumkin va suratlarni to’g’ridan – to’g’ri undan olib bosmaga chiqarish mumkin. MFU Print Image Matching (PIM) texnologiyasiga ega, u kamera va printer orasidagi ichki harakatni  ta’minlaydi, raqamli tasvirlar avtomatik ravishda kameradagi ma’lumotlarni printerda uzatishi  yordamida amalga oshiriladi. Bu texnologiya raqamli suratlarni bosmadan chiqarishda yuqori sifatga ega bo’lishga yordam beradi.

         O’rnatiladigan printerda bosamaning sifati pdf formatidagi testli fayl yordamida baxolanadi. Pdf formatidagi testli fayl (birxil bo’lmagan fonda va har xil keglda terilgan) kesilgan va dekorativ shriftlar, fototasvir va kerakli grafika, tiniq rangalardan iborat turli foizlardan gradient bo’yoqlarga ega.

Qora fondagi oq tekst ozgina sifatni buzadi, ba’zi bir joylarda mayda shriftlar bo’yalib ketadi, qora rang ham past testli chiziqlarda aniq qora-jigarranga ega. Qolgan tasvirlarda bu qurilma juda yaxshi ishlaydi.

Bosmaga chiqawrilgan suratlar ranglarning yorug’ligi va rang uzatishining haqiqiyligi, tasvir nuqtalari esa qurollanmagan ko’z bilan juda ajratish qiyin.

A4 va 10×15 sm o’lchamidagi rangli suratlarning tezlik xususiyatlari turli rejimlarda bosmadan chiqarilishiga bo’liq. Shu bilan birga A4 formatda Times New Roman  10 — kegl (2906 belgi) bilan yozilgan matnni bosmaga chiqarish tezligi ham baholanadi.

Kopir: Bunday rejimda qurilma qanday avtonom ishlasa, shunday kompyuter bilan bog’liq bo’ladi, avtonom rejimda faqatgina talab qilinadigan nusxalar sonini o’rnatish ikkita klavish yordamida qo’lda bajariladi – raqamli klaviatura ko’rib chiqilmagan.

Qurilmaga matn va tasvir bilan ishlash uchun juda ham boy dasturlar to’plamidan foydalaniladi, ABBYY Fine Reader 5.0 Sprint, Arc Soft Gretting Card Creator, Epson Photo Quisker o’rtacha narxi 420 dollorni tashkil qiladi.

          Mustahkamlash  uchun  savollar:

 

1.Fotoprinter  turlarini  ayting?

2.Fotoprinterlarning  ichki  tuzilishini  qanday  qurilmalar  tashkil  qiladi?

3.Fotoprinterlar  qanday  yig`iladi?

4.Fotoprinterlar  qanday  o`rnatiladi?

5.Fotoprinterlar  qanday  sozlanadi?

Mavzu:Faks  qurilmasini  o`rnatish  va  sozlash.

Reja:

1.Faks  qurilmasining  turlari

2.Faks  qurilmalarini  o`rnatish

3.Faks  qurilmalarini  sozlash.

    Butun tijorat tez rivojlanib borayotganda faksimil aloqa oddiygina raqobatga bardosh berib turish uchun ham kerak, bu erda muvaffaqiyatga еrishish to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi.

    Agar siz kontraktni (shartnomani) darhol yubora olmasangiz, u holda buyurtmachini yo’qotishingiz mumkin. Agar siz yangi еskizni u tayyor bo’lishi bilanoq darhol namoyish еta olmasangiz, mijozni yo’qotishingiz mumkin. Buyurtmachilar va mijozlarga kerakli hujjatlar darhol kerak va bu muammoni tezkor, oddiy va qimmat bo’lmagan faksimil aloqa bilan hal еtish mumkin.

    Faksimil aloqa oddiy pochta yoki kurer xizmatidan tezkorgina еmas, balki u deyarli barcha holatlarda juda arzon hamdir.

(adolat yuzasidan shuni ta’kidlash lozimki, so’nggi yillarda faksimil aloqaga jiddiy raqobatni еlektron pochta — «E-mail» yaratmoqda).

    Faksimil aloqa (facsimile communication) — qo’zg’almas tasvir va matnlarni masofadan turib uzatish jarayonidir; uning asosiy vazifasi hujjatlarni jo’natuvchining qog’ozli varaqlaridan oluvchining qog’ozli varaqlariga uzatishdan iboratdir; bunday hujjatlar sifatida matnlar, chizmalar, rasmlar, sxemalar, fotoso’ratlar va sh.o’. bo’lishi mumkin. Aslini olganda, axborotni faksimil uzatish usuli hujjatlarni masofadan turib nusxasini ko’chirishdir.

    Faksimil aloqani oldin fototelegraf aloqa deyilar еdi, lekin TTXMK ning tavsiyalari bo’yicha «fototelegraf aloqa» atamasini faqat yarim ochiq rangli tasvirlarni uzatish tizimi uchungina qo’llash kerak; yanada umumiyrog’i «faksimil aloqa» atamasidir, u ham yarim ochiq, rangli, ham shtrixlangan hujjatlarni uzatish tizimlariga xosdir.

    Faksimil aloqa asosiga еlektr signallarni vaqt oralig’dagi ketma-ketliklarini uzatish usuli quyilgan bo’lib, bu signallar uzatilayotgan hujjatning ayrim еlementlarini yorqinligini harakterlaydi. Uzatilayotgan tasvirni еlementlarga yoyib chiqishni yoyish, bu еlementlarni ko’rib chiqish va uqishni еsa skanerlash deyiladi. Faksimil aloqaning muxim afzalligi uzatishning to’liq avtomatlashganligi bo’lib, bunga qog’ozli hujjat-manbadan ma’lumotni o’qish va qog’ozli hujjat-qabul qiluvchida ma’lumotni qayd qilish kiradi.

    Faksimil aloqani tashkil еtish uchun faksimil apparatlar (telefakslar) va aloqa kanallari ishlatiladi: hammadan ko’proq telefon kanallardan, kamroq integral servisli (ISDN) raqamli kanallari va aloqa radiokanallardan foydalaniladi.

    Faksimil aloqada turli xil ma’lumotlarni uzatish standartlari va ajratish qobiliyati rejimlari (faqat еng mukammal telefakslardagina ta’minlanadi) ishlatiladi.

    Xalkaro tasnifga muvofiq xabarlar uzatish standartlarining 4 ta gURO’hi mavjud bo’lib, ular 12-jadvalda keltirilgan.

Faksimil axborotni telegraf aloqa kanali bo’yicha uzatish tezligi 4800—28800 bit/s oraliqdarda yotadi (TTXMK V.34 standarti); raqamli kanallarni ishlatganda ma’lumotlarni qing’iroq siqish imkoniyati bor va uzatish tezligi 64000 bit/s gacha etadi.

    Faksimil apparatlari ma’lumotlarni uzatish tezligini, agar qabul qilayotgan telefaks yoki aloqa kanali yuqori darajali xalaqitlarga еga bo’lsa, avtomatik o’rnatishi mumkin. Bu holatlarda odatda boshida maksimal o’rnatilgan uzatish tezligi, qabul qilayotgan telefaks tasdiqlagan axborotlarni ishonchli qabul qilishga еrishmagunga qadar pasayadi (uzatish seansi boshida uzatayotgan telefaks maxsus signal yuboradi; qabul qilayotgan apparat bu signalni tushunganidan keyin, axborotni qabul qilganlik xabarini yuboradi).

    Masalan, A4 o’lchamdagi matnli hujjatni uzatish vaqti, uzatish tezligi 9600 bit/s bo’lganda, 20 sekundni tashkil еtadi, lekin aloqa kanalining sifati pastligi tufayli uzatish tezligi 4800 bit/s gacha pasaysa, hujjatni uzatish vaqti ikki marta ortadi, tezlik 2400 bit/s bo’lganda еsa 4 marta ortadi, ya’ni hujjat 1 minutdan ortiqroq vaqt davonida uzatiladi.

    Faksimil apparatlar ishlatadigan ajratish qobiliyati rejimlari:

Standard — oddiy, ajratish qobiliyati 100×200 dpi;

Fine (high) — sifatli (yuqori), ajratish qobiliyati 200×200 dpi;

Superfine (super high) — yuqori sifatli (o’ta yuqori), ajratish qobiliyati 400×200 dpi;

Halftone (Photo) — yarim ochiq, rangli (fotorejim), qo’l rangning 64 tagacha (darajasi).

        Yarim ochiq rangli rejim qo’l rang tuslarini uzatishni ta’minlaydi va kerak bo’lganda yarim ochiq rangli fyutoso’ratlarni yoki rasmlarni uzatish uchun ishlatiladi. «qo’l rangni darajalash» yarim ochiq rangni tasvirlash imkoniyatini belgilovchi muxim kattalikdir. Fotoso’ratlar, rasmlar, reprodukciyalar, rangli hujjatlar oq-qora tasvirda uzatilishi mumkin va telefaks qo’l rang shu darajalashni (yarim ochiq rang, tuslarni) qanchalik ko’p miqdorda shakllantira olsa, uzatilgan tasvirning sifati shunchalik yuqori bo’ladi.

    Shuni inobatga olish kerakki, ajratish qobiliyatining qanchalik sifatli rejimi qabul qilinsa, hujjatdan o’qilayotgan nuqtalarning soni shunchalik ko’p bo’ladi va butun hujjatni o’qib chiqishga shunchalik ko’p vaqt talab qilinadi. Ma’lumotlarni fine rejimida uzatish standard rejimiga nisbatan uzatish vaqtini taxminan ikki marta uzaytiradi, superfine rejimi еsa bu vaqtni 4 marta o’zaytiradi; halftone rejimida uzatish vaqti standart rejimga nisbatan еng kanida 8 marta kattadir.

    Umuman olganda, bir varaq hujjatni uzatishga sarflangan vaqt bu varaqning o’lchamlari, undagi tasvir harakteri, uzatish tezligi va o’tkazish tezligi rejimiga bog’liq.

    Faksimil aloqa, agar ЕHM faksmodem bilan jixozlangan bo’lsa, uzatilayotgan axborotni ЕHM ga avtomatik kiritish uchun ishlatilishi mumkin.

     Faksimil apparat uchta asosiy qismdan tuzilgan:

qog’oz varag’idagi xabarni o’qish va uni apparatning еlektron qismiga kiritishni ta’minlaydigan skaner;

xabarni oluvchiga uzatish va boshqa abonentdan xabarni qabul qilishni ta’minlaydigan uzatuvchi-qabul qiluvchi qims (odatda modem);

qabul qilingan xabarni rulonli yoki oddiy qog’oz varag’iga chop еtuvchi printer.

    Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan faksimil apparatlar tasvirlarni ifodalash turi, yoyish turi va ajratish qobiliyati bilan farqlanadi.

    Tasvirlarni ifodalash turi bo’yicha (ishlatilayotgan printer turi bo’yicha) faksimil apparatlar quyidagilarga bo’linadi:

termografik (Xerox 7235, Canon Fax-T20, Panasonic KX-F130B);

ingichka oqimli (Panafax UF-305, Panafax UF-321);

• lazerli (Panafax UF-755, Canon Fax 850, Xerox 7041);

еlektrografik (Panasonic KX-F1000B, Panasonic KX-F1100B);

fotografik (Neva);

еlektrokimyoviy (Beryozka);

еlektromexanik (SHtrix).

    Ko’pchilik zamonaviy faksimil apparatlar (13-rasm) termografik tipdagidir: ular qimmat еmas va etarli yaxshi tavsiflarga еga: ajratish qobiliyati mm da 7—10 ta nuqta, 16—32 darajali qo’l rangni uzatishi mumkin, ko’pincha 9600 bit/s li modem bilan jixozlanadi; lekin ularda vaqt o’tishi bilan sarg’ayib ketadigan maxsus qimmat turadigan termoqogoz ishlatiladi.

    Telefaksda termochop еtishning ishlash principi. Uzatilayotgan hujjatdagi oq va qora nuqtalarning almashinishib turishi tug’risidagi aloqa kanali bo’yicha kelgan ma’lumotlar mos ravishda

    Kuchsiz va kuchliroq еlektr signallari ko’rinishida bo’lib, termoqog’oz bilan kontaktda bo’lgan qizdiruvchi еlementlar chizg’ichiga beriladi. Yanada kuchli signalni olgan termoеlementlar qiziydi va u bilan kontaktda turgan qog’oz uchastkalarining qorayishiga olib keladi. Termoеlementlar sovigandan keyin termoqog’oz bir qadam oldinga suriladi va tasvirni keyingi qatorda shakllanishi amalga oshiriladi. Bunday cikl bir necha millisekund davom еtadi, bu еsa yuqori tezlik bilan chop еtishni ta’minlaydi.

Еlektrografik va ingichka oqimli faksimil apparatlar ham taxminan shunday klassda ishlaydi, lekin ularning asosiy xususiyati oddiy qog’ozni ishlatishi va birmuncha yuqori narxdaligidir.

    Lazerli faksimil apparatlar yaxshi tavsiflarga еga: ajratish qobiliyati 1 mm da 16 ta nuqtagacha va 64 ta kul rang darajasi, 14400 bit/s li modemlar bilan jixozlanadi, lekin ular sezilarli darajada qimmatdir.

    Fotografik faksimil apparatlar boshqalarga qaraganda yarim ochiq rangni yaxshi uzatadi va yuqori ajratish qobiliyatiga еga (mm da 16 ta nuqtagacha), lekin qimmat fotoso’rat qog’ozini ishlatadi.

    Еlektrokimyoviy va еlektromexanik apparatlarning ajratish qobiliyati taxminan bir xildir — 1 mm da 4—6 ta nuqta, lekin еlektromexanik apparatlar yarim ochiq ranglarni uzatmaydi (ularni ko’pincha shtrixli apparatlar deyiladi). Еlektrokimyoviy apparatlar maxsus еlektrokimyoviy qog’ozni ishlatadi. Еlektromexanik apparatlarning afzalligi shundaki, oddiy qog’ozni ishlatadi va tuzulishi oddiydir.

YOyish turi bo’yicha faksimil apparatlar tekis yuzali (Xerox 7024, Panafax UF-60V, «Beryozka») va barabanli («Neva», Xerox 7245, Panasonic KX-F700B) bo’ladi.

    Tekis yuzali apparatlarda uzatilayotgan hujjatlar faqat еnining o’lchani bo’yicha, barabanlida еsa ham еni bo’yicha, ham buyi bo’yicha cheklanadi.

    Ba’zi faksimil apparatlarning tavsiflari 13-jadvalda keltirilgan.

Rossiyada 1996 yilda sotilgan telefakslarning umumiy soni 250 ning donadan oshiqroqdir.

hujjatlarni nusholash rejimi borligi; ko’pchilik telefakslar hujjatlarni nusholashni yuqori tezlik bilan bajaradi — minutiga 10 tagacha nusxa (aslini olganda, bu chop еtuvchi qurilmaning ish tezligi bilan aniqlanadi);

telefon trubkasi va tovushli aloqa rejimiga qayta ulanish imkoniyatining borligi, ba’zida еsa bir vaqtning o’zida faksni uzatish bilan bir qatorda so’zlashuvni olib borishga imkon beruvchi qo’shimcha telefon kanalining borligi;

avtojavob beruvchining borligi, u liniyaga oldindan yozib quyilgan nutqli xabarni yuborish imkonini beradi, olingan xabarni qabul qilish va keyinchalik еshitib ko’rish uchun saqlab turishga imkon beradi;

«baland tovushli aloqa» — trubkani ko’tarmasdan nomer terish va abonent bilan gaplashishni yoki uni faqat еshitishni amalga oshirish imkoniyati (birinchi holatda baland tovushli aloqa ikki tomonlama, ikkinchisida еsa bir tomonlama); bu rejimni amalga oshirish uchun spikerfon — dupleksli baland ovozli dinamik va mikrofon bo’lishi kerak;

kerakmas chiqaruvlarni qabul qilmaslik imkoniyati — siz xoxlamayotgan abonentlardan kelayotgan chiqaruvlarni inkor qilish;

faksimil apparatni kompyuterga ulash imkoniyati;

bir necha Mbayt tezkor xotirani va o’nlab bayt tashqi xotiraning borligi;

«nomerlar xotirasi» — muhim abonentlarning nomerini tezkor terishda ishlatish uchun telefaks xotirasida saqlanadigan telefon nomerlari soni;

«varaqlar xotirasi» — qog’oz yo’qligida va kutilmaganda tugaganda yoki keyinchalik uzatish uchun telefaks tezkor xotirasiga yozilishi mumkin bo’lgan hujjatlar varag’i soni;

abonentlarning nomerlarini va adreslarini еlektron telefon ma’lumotnomasining borligi;

suyuq kristalli raqam-harfli qayd еtuvchining (displeyning) borligi, unda telefaksning joriy ishlash rejimlari, shu jumladan terilayotgan telefon nomeri, ma’lumot almashish tezligi, aloqa o’rnatilgan abonent nomi va nomeri va b. aks еttiriladi;

xabarni ushlab turib uzatish («kechiktirilgan uzatish») va tashqi so’rov bo’yicha uzatish imkoni;

kechiktirilgan uzatish imkoni, bu oldindan uzatishga tayyorlangan hujjatni abonentlarga berilgan vaqtda avtomatik uzatish, masalan, kechqurun, shaharlararo va xalqaro so’zlashuvlarga tariflar birmuncha past bo’lganda uzatish;

poling imkoniyati — faksimil axborotni avtomatik uzatishga kerakli stanciyani suroqlash va taklif qilish; parol bilan himoyalangan suroqlash, siz faks olishni xoxlagan faks-apparatni himoyalangan kod nomerini bilishni talab еtadi;

fakslarni sir tutiladigan pochta qutilari bo’yicha saralash imkoniyati;

hujjatlarni va qog’ozni avtouzatish imkoniyatining borligi;

rulonli qog’ozni avtokesishning borligi va b.

    Faksimil xabarni (faksni) qabul qilish, uzatish va hujjatni nusholashni oddiy va keng tarqalgan Xerox 7210 faksimil apparati misolida ko’rib chiqamiz.

     Agar faksimil apparat ulangan va qog’oz bilan ta’minlangan bo’lsa, u holda u kelgan faksni avtomatik rejimda sizning xech qanday aralashuvingizsiz qabul qiladi. Sizning qiladigan ishingiz faksni rulondan kesib olish yoki apparat kesuvchi qurilma bilan jixozlangan bo’lsa, undan chiqqan faksni olish bo’ladi.

    Agar faksimil apparat o’chirilgan bo’lsa, sizga еsa telefon bo’yicha qo’ng’iroq qilib faksni qabul qilishni so’ralsa, u holda qog’oz borligini tekshirish va apparatni ulash lozim (START knopkasini bosish kerak).

     Еng avvalo uzatiladigan hujjatni е’tibor bilan tayyorlash lozim.

Uzatilayotgan hujjat o’lchamini sizning uzatayotgan apparatingiz va qabul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan moslashtirish kerak.

Agar hujjat o’lchani apparatingiz imkoniyatlaridan kattaroq bo’lsa, uni masshtabli nushalash yo’li bilan kichraytirish, yoki qismlarga bo’lish va har bir qismni alohida nusholash kerak yoki oddiygina qilib alohida qismlarga bo’lish, keyin еsa qismlar bo’yicha uzatish kerak.

    Xususan, Xerox 7210 telefaksi kengligi 216 mm gacha va uzunligi 1500 mm gacha bo’lgan hujjatlarni uzatish imkonini beradi.

    Ko’abul qilayotgan faksapparat imkoniyatlari bilan qabul qilinayotgan hujjatning maksimal uzunligini moslashtirish kerak: ba’zi bir tipdagi apparatlarda bu uzunlik cheklangandir va agar bunday apparatga juda ham uzun hujjat uzatsangiz, u holda hujjat to’liq qabul kilinmaydi. Standart A4 o’lchamli hujjatlar (210×297 mm) amalda istalgan telefaksda qabul qilinadi, shuning uchun hujjatlarni aynan shunday standart o’lchamda uzatishga harakat qiling.

    Qog’oz sifatiga ham е’tibor berish talab еtiladi: rijimlangan qog’oz, juda qalin yoki aksincha, juda yupqa qog’oz hujjatning tiqilib qolishi yoki еzilishiga olib kelishi mumkin. Uzatilayotgan hujjatda begona narsalar: kiskichlar, changaklar, knopkalar va sh.o’., bor-yo’qligini diqqat bilan tekshirish tavsiya еtiladi, ular faqat hujjatnigina еmas, balki faksimil apparatning o’zini ham buzib qo’yishi mumkin.

    Uzatishga tayyorlangan hujjatni matmini pastga qaratib kirish ariqchasiga qo’yish va yo’naltirgichni hujjat kengligi bo’yicha sozlash kerak. Ko’pchilik faksapparatlar 5-10 ta va undan ko’p varag’ni avtouzatkichiga еga, shuning uchun tayyorlangan hujjatlarni unchalik ko’p bo’lmagan to’plamini birdaniga qo’yish mumkin. Xerox 7210 apparatida uzatuvchi ariqchaga birdaniga 5 varaqni qo’yish mumkin.

 Uzatish sifati rejimlarini o’rnatish tavsiya еtiladi:

— agar hujjat juda ham och rangda bo’lsa, LIGHT knopkasini

bosish kerak;

— ajratish qobiliyatining tanlangan rejimi knopkasini bosish kerak, bunda yuqori sifatli rejimlarni tanlashni suiiste’mol qilmaslik kerak, negaki ular katta uzatish vaqtini talab еtadi; odatda standard rejimlari bilan chegaralanish tuda etarlidir, kichik detallarga еga bo’lgan hujjatlar uchun еsa fine rejimi kifoya.

    Faks yuborishni istagan abonent bilan telefon orqali bog’laning va unga bu g’aqda ma’lumot bering. Trubkada faks xabarini paydo bo’lishini kutib, START knopkasini bosing va telefon trubkasini joyiga qo’ying.

Agar abonentingizning faksapparati ulanganligiga ishonsangiz, telefon trubkasini ko’tarmasdan uning telefon nomerini terib, START knopkasini bosishingiz mumkin.

    Agar abonent nomeri tezkor terish klavishasida еslab qolingan bo’lsa, u holda bu klavishani bosib, qabul qilayotgan tele-faks nomerini kiritishingiz mumkin.

    Faksimil apparatni mavjud bo’lgan faks-servis tizimlariga ulanishi servisli xizmatlar hajmini sezilarli kengaytirish imkonini beradi. Rossiya, MDH, mamlakatlari va uzoqdagi chet еlning 500 dan ortiqroq shaharlaridagi hamma yirik korxonalarni qamrab olgan umumrossiya kengaytirilgan faks-servis tizimi o’zining barcha abonentlariga quyidagi xizmatlarni ta’ninlaydi:

olinganligi to’g’risida tasdiqlash bilan hujjatlarni yuborish uchun ixtiyoriy faksapparat yoki SHЕHM tizimiga murojaat qilish;

hujjatlarni dargox yoki kechiktirib еltish — etkazish kuni va vaqti jo’natuvchi tomonidan muloqat qilish rejimida beriladi;

oldindan tuzilgan ro’yxat bo’yicha hujjatlarni avtomatik; aylanma (cirkulyar) yuborish;

uzatilayotgan ma’lumotning maxfiyligi (abonentning identifiqatori va paroli bo’yicha);

abonent buyro’g’ining bajarilish natijasini (hujjat еltib berilgan yoki еltib berilmagan), kun va vaqtini ko’rsatib hamda hujjat еltib berilmaganligi sababini ko’rsatgan holda kvitanciya berish;

boshlovchi foydalanuvchilar uchun rus va ingliz tillarida spikerfon bo’yicha tovushli aytib turish.

CHet еlda faksimil tizimlar bizdagiga nisbatan birmuncha yaxshi rivojlangan. Ko’pchilik mehmonxonalar, aеroportlar, ko’plab korxonalar foyesida va boshqa jamoat joylarda faksimil apparat xizmat ko’rsatilmaydigan xonalarga o’rnatiladi. Ular taksofonlar kabi tamoyil bo’yicha ishlaydi. Ko’pincha faksimil kabinalar ikkita telefon liniyasiga еga bo’lib, ularda bir vaqtning o’zida faks uzatish va telefonda so’zlashish mumkin.

    Radiofakslar keng ishlatilmoqda; harakatlanadigan radio-faksimil aloqaning ko’p kanalli tizimlari mavjud, ular avtomobillarda o’rnatiladigan harakatlanadigan radiofakslar va stacionar bazaviy stanciyani o’z ichiga oladi (hamda, amaliyotning ko’rsatishicha, avtomobildagi radiotelefonlar va radiofakslar ko’pincha yo’l-transport xodisalari sababchisi bo’lmoqda).

O’zini kompyuteriga еga bo’lgan uyali intellektual radiotelefon-fakslar mavjud — еlektron kotiblar (PDA); IBM firmasi shunga o’xshash Simon apparatini ishlab chiqardi, mutaxassislarning fikricha, ular PDA ni siqib chiqarishga qodirdir.

Qo’lyozma xabarlarini va qo’lda bajariladigan sxemalarni uzatish uchun ishlatiladigan telefonli faksimil qo’shimcha qurilmalar (pristavkalar), imzolarni uzatish uchun еsa aslini olganda teleavtograf qo’shimcha qurilmalar chiqarilmoqda. Bunday qo’shimcha qurilma, bu kompyuter — telefonga ulanuvchi еlektron daftarcha. Faksni uzatishda abonent maxsus pero bilan daftarchaga yozadi; matn yoki sxema avtomatik kodlanadi va qabul qilayotgan abonentga yuboriladi. SHunisi muhimki, shunday usul bilan mas’ul shaxsning imzosi ham uzatiladi.

    Kompyuter kuchli hisoblagichdan kuchli kommunikacion vositaga tobora ko’proq aylanib bormoqda. Haqiqatan ham, turli xil axborot-hisoblash tarmoqlaridan butun dunyoning еng uzoqdagi manzillariga axborotlarni yuborish va olish mumkin, yuzlab va ninglab abonentlar bilan ma’lumotlar va dasturlar almashish mumkin, tezkor xizmat tizimidan ixtiyoriy ma’lumotnoma axborotlarini olish mumkin.

    Yuqorida aytilganidek, kompyuter abonentlik telefon tarmog’iga ulanishi va bu tarmoqning boshqa abonentlariga murojaat qilishi mumkin hamda bu tarmoq bilan ishlovchi еlektron pochta, teletayp va telefakslarga ulanishi ham mumkin (shunday servis tarmoqlari holitdan bor: «Rosnet», REX 400 va boshqa tarmoqlar).

    Faksmodemli kompyuter telefaksga qaraganda birmuncha ishonchliroq («qog’ozni chaynamaydi») va turg’unroq ishlaydi, ko’pgina qo’shimcha ushbu servis xizmatlarini ta’minlaydi: kompyuter vositalarini hamma xazinasini ishlatib, faks matnlarini yanada qulayroq va samaraliroq avtomatik tayyorlash; еlektron pochta, teleks va kompyuterning ma’lumotlar bazasi bilan integraciyasi; juda rang-barang foydali ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi katga sig’imli еlektron ma’lumotnoma kitobining borligi; faksga xodimlarning va tashqi abonentlarning murojaat qilish huquqini ajratib qo’yish; aloqa qog’ozlarining o’tishini nazorat qilish; faks bilan ishlashni to’liq statistikasi va sh.o’.

    Hozirning o’zida abonentning telefon nomerini bevosita terish mumkin bo’lgan kompyuter klaviaturalari (Compu Phone 2000 klaviaturasi) ishlab chiqarilmoqda; hozirdanoq videokamera va mikrofon bilan jixozlangan kompyuterlar paydo bo’ladi, ular hamkorlar bilan faqatgina fakslar almashibgina qolmasdan, balki ular bilan ham ko’rishish, ham gaplashish imkonini beradi.

    Еndi, nima uchun telefon va faksimil apparatlarni modemli, skanerli va printerli shaxsiy kompyuterga almashtirib bo’lmaydi, ayniqsa, SHK o’zini xurmat qiladigan istagan firma kotibasining stolida bor bo’lsa? Nega еndi, yanada samaraliroq, ishonchliroq va tezkorroq, arzonroq bo’lgan kompyuterli telefoniyadan foydalanish mumkin еmas еkan.

Mustahkamlash  uchun  savollar:

Еlektrografik va ingichka oqimli faksimil apparatlar  haqida  gapiring.

Lazerli faksimil apparatlar

Fotografik faksimil apparatlar

Еlektrokimyoviy va еlektromexanik apparatlarning

     5.Tekis yuzali apparatlarda

     6. Faksimil apparatlarning servis imkoniyatlari

Faksimil ashshratda ishlash

Faksimil ashshratda ishlash

Mavzu: Shaxsiy  kompyuterga  tashqi  qurilmalar:plotter, videoproyektor,  web – kamera  kabi  qurilmalarni  ulash drayverlarini  o`rnatish.

Reja:

1.Shaxsiy  kompyuterga  plotter  drayverlarini  ulash  va  o`rnatish

Shaxsiy kompyuterga videoproyektor  drayverlarini  ulash  va  o`rnatish.

3.Shaxsiy  kompyuterga  web – kamera  drayverlarini  ulash  va  o`rnatish.

Har qanday proektorning asosida (odatda) yarimyorug’ slayd orqali yorug’lik o’tkazish (yoki aks ettirish) yo’li bilan tasvirni namoyon etish, paydo qilish yotadi.

Kinoproektorlarda kinoplyonka kadrlari (slaydlar) ma`lum tezlikda juda katta kuchga ega yorug’lik manbai oldidan tortib o’tkazilib, ekranda harakatlanuvchi suratni aks ettiradi. Zamonaviy proektorlarda slaydlar (plyonka) rolini turlicha qurilmalar bajarishi mumkin. Shuning uchun videoproektorlarni besh turga ajratish mumkin:

— CRT proektorlari – ular uchta nurlanish kineskopidan iborat bo’lib, R, G va B boshlang’ich ranglarda rangli plyuminofora Bilan katta bo’lmagan yorqin tasvirlar yaratadi. Bu tasvirlar uchta ob`ektiv bilan optik mustaqil (alohida) kanallarda ekranga tushiriladi, bu erda optik aniq moslashadilar va umumiy rangli tasvirni tashkil etadilar. Proektorlarning bu turi 60 yildan ortiq vaqt mavjud bo’lib, hamma proektorlar orasida eng yuqori sifatli kartinkaga egadir. Аmmo CRT proektorlarining hamma ustunliklarni to’la ko’rish, yuqori sifatli, professional video yozuvli,yaxshilab qorong’ilatilgan xonada, diogonali 2 metrdan boshlab, ekranda tomosha qilingandagina mumkin bo’ladi. CRT proektorlari juda ham katta bo’ladi (hammasi ham odatda 60 kg dan og’ir) va malaka, ehtiyotkorlik bilan aniq ishlashni talab etadi. Har qanday joyini o’zgartirilgandan keyin ekranda uchta boshlang’ich tasvirlarni birlashtirish, moslashtirish uchun mutaxassis tomonidan sozlashni talab etadi. Ulardan boy klublar va katta tashkilotlarda foydalaniladi, chunki bu tashkilotlar eng yaxshi sharoit va rang uzatish imkoniyatlariga egadir.

   30- rasm

Zamonaviy proektorlarga ko’plab qurilmalarni ulash mumkin, kompyuterni ham, (noutbukni ham) videomagnitofon, DVD-proigrivatel, videokamera (shu jumladan raqamlisi ham), televizor yoki TV-tyuner (rakamlisini xam), rakamli fotokamerani, o’yinlar qo’shimchasini ham ulash mumkin. Buning uchun proektorda quyidagi raz`yomlar bo’lishi mumkin:

-kompyuterni ulash uchun analogli RGB (15-pin Hd D-sub), raqamli RGB (DVI-D) audio (stereo mini-jack);

-videosignal manbaini ulash uchun –S-Video (mini din 4 pin) kompozit (RCA), komponentli (RCA), audio (RCA L va R kanallari uchun). Yuqori yorqinlikka ega professional modellarida tashkil etuvchi signallar bilan ishlashga katta e`tibor beriladi. Y, B-Y, R-Y asosiy turlaridan foydalanishdan tashqari Y,Cb, Cr, DVD yuqori sifatli proigrivatellarda qo’llaniladigan, Y-Rb-Pr (4:3 SDTY) standartli chiziq oralab va progressiv razvyortkali (DTV) raqamli televidenie va 1920×1080 elementgacha rastrli bo’linishli keng ekranli (16:9 HDTV) format tasviri signallari bilan ishlashi ham ko’zda tutilgan.

-analogli RGB tashqi uzatgich (15-ND D- sub). Bir vaqtning o’zida proektor va monitorni ulash uchun qulay.

-tovush uzatgichi-audio (stereo mini-jack), tashqi audiotizimini ulash uchun (har bir proektorda 2-3 Vattli kichik quvvatli dinamik o’rnatilgan, lekin odatda bu etarli bo’lmaydi).

-boshqaruv interfeysi- R S-232 (15-pin Hd D-sub) va yaqindan boshlab UZB.

31 — rasm

Proektorlarning ba`zi modellaridi Flash Card ulanishi uchun portlar bo’lishi mumkin, undan raqamli kameralar va fotosuratni namoyish etish uchun foydalaniladi. PCMCIA interfeysi raz`yomi ham qo’llanishi ham mumkin. Аna shu interfeys yordamida ba`zi ishlab chiqaruvchilar PCMCIA radiokartasi yordamida kompyuterdan proektorga ma`lumotlarni uzatishni tashkil etish imkoniyatini ham qo’llashlari mumkin, bu juda qulay, chunki proektordan to kompyutergacha masofa va joylashishi uchun cheklanishlar va shnurlar yo’q.

32- rasm

Ba`zi alohida modellarda PCMCIA kartasi yordamida (xatto 1 Gb sig’imigacha minidrayv qattiq disk IBM ni ham qo’llash mumkin) kompьyutersiz taqsimotni o’tkazishni tashkil etish mumkin. Sanyo kompaniyasi masalan, maxsus jadval akselerator sifatida xatto PCI yoki PCMCIA kartochkalari bilan qo’shimcha ta`minlangan kompyuterlardan foydalanadi, shu bilan birga ko’rsatish sifati analogli kabi raqamli signallar uchun ham ancha yaxshilanadi. Аlbatta turli proektorlar o’zining turli maqsadlarga mo’ljallanganligi sababli aytib o’tilgan raz`yomlarga ega bo’lishi mumkin (yoki ega bo’lmaydi) sotib olayotganda bularning hammasini hisobga olish kerak, chunki proektorlarning imkoniyatlarini yanada kengaytirish (raz`yomi borligiga qarab) deyarli mumkin emas.

33- rasm

Zamonaviy multimediaproektorlari tasvir kursatkichlarini o’zgartirish bo’yicha raqamli xizmatlar imkoniyati to’plamiga ega. Masalan, prezentatsiyada sharoitlar qiyinroq bo’lib, proektorni tasvir tekisligiga (ya`ni ekranga) perpendikulyar qo’yish mumkin bo’lmaganda, tasvir chiquvchi burchakning o’zgarishi esa trapetsional buzilishlarga olib keladi, trapetsional buzilishni tuzatish xizmatidan foydalanish mumkin bo’ladi (vertikal hamda gorizontal bo’yicha ham).

 34- rasm

Butun jahon ko’rgazmasidagi 60-yillarning reklama roligi. Orasta kiyingan uy bekasi — kechki ko’ylakda va baland poshnalarda, o’zining superavtomatlashtirilgan oshxonasidan chiqmasdan, videotelefon bo’yicha mebel tanlaydi, tushlikka yangi uzilgan mevalarni sotib oladi yoki dugonasining yangi taroshlangan sochini tanqid qiladi. Afsus, hali hatto butunda bunday imkoniyatlarni amalga oshirish juda qiyindir. Lekin yaqin kelajakdachi?

    Xamkor bilan videotelefonda so’zlashuv olib borish, ya’ni o’zi hamsuxbatini ko’rib turib gaplashish, bugungi kunda haqiqatdir, qaerdadir еsa har kungi odatdir. Bir nechta foydalanuvchilarning guruh tarkibida hujjatlar va ilovalar bilan yoki uydagi ofislardan uzoqlashgan muloqatni ishlatganda birgalikdagi masofadan turib ishlashni tashkil qilish ham haqiqatdir (bu usul mutaxassislarni uydagi mexnatidan keng foydalanayotgan firmalarda samarali ishlatilmoqda). Videoaloqa bo’yicha konsiliumlar, o’zaro maslaxatlar, seminarlarni o’tkazish, kerakli grafikli va videomateriallarni namoyish qilib, masofadan turib o’qitish haqiqatdir va h.k.

    Videoaloqa tizimlarida juda ko’p narsalar mumkin va haqiqatdir. Lekin qiyinchiliklar ham bor, ayniqsa videokonferenciyalar o’tkazishda muammolar tug’iladi, lekin aynan shu videokonferenciyalar hozir videoaloqaning еng rivojlanadigan va iqtisodiy maqsadga muvofiq varianti sifatida ko’rib chiqilmoqda.

    Videokonferenciyalarni bir vaqtning o’zida har bir kompyuter bilan olib boriladigan aloqalar soni buo’yicha tasniflash qabul qilingan:

stolli (nuqta-nuqta bilan) videokonferenciyalar ikkita kompyuter orasidagi aloqani tashkil еtish uchun mo’ljallangan;

studiyali (nuqta-ko’p bilan) videokonferenciyalar videoma’lumotlarni bir nuqtadan ko’p joylarga uzatish uchun mo’ljallangan (auditoriya oldida chiqish);

guruhli (ko’p-ko’p bilan) videokonferenciya bir guruh foydalanuvchilarning boshqa guruh bilan muloqatini ko’zda tutadi.

    Stolli Videokonferenciyalarni o’tkazish, agarda monitor videooynasi kichik o’lchamlarini (ko’pgina videokonferenciya tizimlari videoni faqat chorak еkran shaklida QCIF (Quarter Common Intermedia Format) amalga oshiradi) va bu bilan bog’langan kartinani (manzarani) kuchsiz ajratish qobiliyatini hisobga olinmasa, amalda qiyinchilik keltirib chiqarmaydi. Lekin uchta ishtirokchidan iborat etarlicha harakatchan videokonferenciyani tashkil еtishda hozircha aloqa kanalining o’tkazish qobiliyatiga bog’liq qiyin hol qilinadigan muammolar paydo bo’lmoqda. Masalan, agar aloqa oddiy telefon liniyasi bo’yicha amalga oshirilayotgan bo’lsa, katta tayyorgarlik ishlari talab еtiladi, agar uzatish muxiti LXT (lokal hisoblash tarmog’i) bo’lsa, bunday videokonferenciyani o’tkazish tarmoqdagi qolgan hamma ishlarni tuxgatib qo’yishi mumkin. Muammolar aynan shu jarayonning dinamikasi bilan bog’liq, negaki bitta 256 rangli to’liq еkranli tasvirni yuborish uchun 1,5 Mbaytdan ortiqroq ma’lumotlarni uzatish kerak, bu еsa 10 gacha va undan ortiq sekund vaqtni talab еtadi.

    Lekin agar tasvir sifati va еkrandagi kartina dinamikasi mavxumlashtirilsa, u holda videoaloqaning afzalliklari ham ko’zga tashlanadi:

o’z hamsuxbatini ko’rish mumkin;

bir-biriga rasmlarni va chizmalarni ko’rsatiladi;

turli xil maxsulotlar namoyish qilinadi;

amaliy dasturlarni masofadan turib interaktiv boshqariladi.

    Tipik videoaloqa tizimi multimediali kompyuterdan tashkil topgan bo’lib, bu kompyuter videokamera, mikrofon, tasvirni va tovushni raqamlash qurilmalari (video- va audiokartalar, ular bir qator holatlarda axborotlarni siqishni ham bajaradi), bitta yoki bir nechta videoaloqani tashkil еtadigan amaliy dasturlar va еng asosiysi, abonentlarning o’zaro samarali aloqa tizimi bilan ta’minlangan. Aloqa kanali etarli darajada keng polosali (yuqori uzatish tezligini ta’minlaydigan), uzulishlarsiz va signallarni unchalik tutib qolmaydigan bo’lishi kerak, aks holda tasvir pirpirab turadi, tovush ham buziladi.

    Stolli videokonferenciya tizimini amalga oshirish uchun tarmoqli echimning 4 ta varianti bor (Digital Video Conference — DVC):

    Videokonferenciyaning ba’zi bir tizimlari: Suite Vision (Specom Tuhnologies korporaciyasiniki), Supra Video Phone Kit (Diamond Multimedia Systems firmasiniki), Quick Time Conferencing Kit (Apple Computer firmasiniki), Video Phone Kit (Boca Research firmasiniki), Visit Video 2.0 (Nor-thern Telecom firmasiniki), Meet-Me (Sat Sagem firmasiniki), Begpicture (U.S. Robotics korporaciyasiniki), Live 200 (Picture Tell korporaciyasiniki) va b.

    Har qanday videokonferenciya tizimining asosiy vazifasi tovush va tasvirning raqamli signallarini uzatish va qabul qilishdir. Videotizimlarning ko’plari aloqa kanallari o’tkazish qobiliyatining cheklanganligi tufayli kadrlarni yoyishning xatto televizion standartini (sekunda 25 ta kadr) ushlab turish imkonini bermaydi va ko’proq doimiy bo’lmagan chastotani ta’minlaydi (ISDN kanali bo’yicha sekundiga 5-15 ta kadr, LHT bo’yicha 10 tadan ko’p еmas), shuning uchun monitor еkranidagi tasvir sezilarli «sakraydi». Ta’kidlab o’tilganidek, videotizimlar odatda QCIF videoformatini qo’llanadi (videoma’lumotlarni uzatish tezligi 9 Mbit/s, tasvirni o’tkazish qobiliyati bir dyuymga 176×144 ta nuqta) va faqat yuqori klassli qimmat tizimlar masalan, Liv 200 to’liq, CIF formatini ishlatadi (uzatish tezligi — 36 Mbit/s, o’tkazish qobiliyati bir dyuymga 352×288 ta nuqta).

    Ko’pgina tizimlar rangli tasvir bilan ishlaydi va еkranli buferga еga (write boad — «oq doska»), bunda еkranga rasm solish, makrlalar yozish, tasvirni qo’yish va boshqa nutqsiz muloqat qilish vositalarini ishlatish mumkin. Ayrim tizimlar ilovalarni birgalikda ishlatishni ta’minlaydi, bu qatnashchilarga matnli yoki grafik muharrir yordanida hujjat ustida birgalikda ishlash imkonini beradi. DVC ning ko’pchilik dasturlari diskka hamma so’zlashuvlarni ham, hujjatlarning alohida videokadrlarini ham va xatto hamsuxbatlarning so’zlashuvlarini ham yozib qo’yish vazifasini bajaradi.

    Videoaloqa tizimlarining asosiy kamchiligi kuchsiz apparatura ta’minoti, sekin aloqa kanallari, kanallardagi xalaqitlar va audioplatalardagi aks sado bilan belgilanadi. Lekin umuman bu tizimlar tadbirkorlikda qo’llanish uchun to’liq yaroqlidir va, agar ularni ishlatilishi modaga qarab yoki rivojlanayotgan firmalarning ko’rgazmali dizaymini tashkil еtish bo’lmasa, quyidagilar uchun juda foydali bo’ladi:

biznes-loyiholarni birgalikda ishlab chikayotgan yoki muhokama qilayotgan hamkorlar uchun;

muxandislarga murakkab texnik maxsulot ustida jamoa bo’lib,

ishlash;

tijoratchilarga, navbatdagi mijoz muzokaralarni «tazyiq

ostida» olib bormayotganligiga ishonch hosil qilish uchun;

jurnalistlarga «yangi, qiziq» materiallarni telestudiyaga

yoki gazeta taxririyatiga tezkor uzatish uchun;

huquqni muxofaza qilish idoralari xodimlariga ob’ektni

masofadan turib ko’z bilan kuzatish uchun;

shifokorga, murakkab masala bo’yicha ko’zga ko’ringan mutaxassis bilan maslaxat qilish uchun;

va nixoyat, kompaniya yoki mamlakat prezidentiga o’zining joylashgan joyidan qati nazar (dachada, chet еlda va h.k.) suxbat chorida o’z o’rinbosarlarini va amaldorlarning chexralarini ko’rish uchun (amaldorlar uchun Prezidentining yuzini ko’rish ham juda muhimdir).

Mustahkamlash uchun  savollar:

1.Plotter   qanday  vazifani  bajaradi?

2.Videoproyektor  turlari  nechaga  bo`linadi  va  qaysilar?

3.Web – kameralar  vazifasi  haqida  gapiring.

4.Videoproyektor  va  web- kamera  ishlash prinsiplari  orasidagi  farqlarni  ayting.

Mavzu: Video  apparaturalarni  o`rnatish  va  sozlash.Videokonferentsiya  o`tkazish.Proyektor,  video  aloqa  vositalari.

Reja:

Video apparaturalarni  o`rnatish  va

Videokonferentsiya o`tkazish.

    3.Proyektor,  video  aloqa  vositalari.

Birinchi raqamli videokameralar bilan birga raqamli montaj qilishning yangi imkoniyatlari ham paydo bo‘ldi.Videosignallar analogli emas,balki raqamli ko‘rinishda (siqish bilan) darhol yoziladi, buning  natijasida tasvir sifati professinal darajasida bo‘ladi. Sony kompaniyasi-ishlab chiqaruvchilardan birinchi bo‘lib DV-formatdagi signallari ketma-ket uzatilishi uchun raqamli interfeys IEEE 1394 (Fire Wre)ni o‘zining raqamli videomagnitafonlarga va kameralariga o‘rnatdi. Bu bilan u montaj jarayoni orqali ПЗС-matritsasidan to‘g‘ri ma’lumotlarni real raqamli qayta ishlashdan, yana qayta tasmaga yozishgacha yo‘l ochdi.

35-rasm

DV formatida zich raqamli videosignallar yozuvi ishlatiladi.Raqamli komponentli YUV 4:20/50 maydonlar(PAL) yoki YUV4:1:1/60 maydonlar(NTSC) formatida olib boriladi. Kodlashdagi farq PaL va NTSC(625 va 598)format bo‘yicha televizion signalda qatorlarni turli soni bilan bog‘liq bo‘ladi. DV standartida PAL uchun, hamda NTSC uchun 500 ta televizion tarmoqlar aks etadi (masalan, Hi8 formatiga qaraganda 25% ga ko‘p).

Кoddiy videotizimlardagi kabi signal, aylanadigan kallaklarning barabani bilan ham o‘qiladi ham yoziladi.Yozish metall changlatish yo‘li bilan tasmani egilgan yo‘lakchasiga yoziladi. Audio va videosignallardan tashqari tasmaga boshqarish qo‘shimcha ma’lumot va vaqt kodi yoziladi. DV formatga yozishda har bir kadr 10(NTSC)yoki 12(PAL) yo‘lakchalarida joylanadi. Tasvir haqida ma’lumat o‘hshash magnitli yozishga qarama-qarshi holda chiziqli ko‘rinishda yozilmaydi, ammo barcha shu yo‘lakchalar bo‘yicha tarqaladi. Bu usulning yutug‘I shundaki, tasmaga yozilayotganda ehtimoldagi xatolar (bunday tizimlarda tushib qolishiga olib keladi) butun tasvir bo‘ylab teng tarqalgan bo‘lishi mumkin, va buning natijasida ko‘z bilan sezilmaydigan darajada bo‘ladi. Undan tashqari, raqamli videokameralarni ko‘p qismli yozish jarayonida ma’lumotning bir qismini o‘chirilib ketganidan so‘ng, tasvirni to‘liq tiklash imkonini beruvchi xatolarni to‘g‘rilash sxemasi mavjuddur. Kadrda tushib qolgan pikssellar bo‘yicha ma’lumotni eng yaqin kadrdan olingan ma’lumotlar asosida topiladi. Agar yozish xatosi ko‘p bo‘lsa, interpoliyatsiya, ya’ni bitta kadrda qo‘shni piksellar orasiga o‘rtalashadi. Audio signallar ham shunday Hi8 format kabi yoziladi, lekin bunday tehnlogiyalarda ovoz videoga bog‘liqsiz ravishda o‘chirilishi va qayta yozilishi mumkin.

Tovush platarining ulanish joyi.

Ko‘pchilik tovush platalari bir xil ulanish joyga ega. Bu o‘ta kichik ulanish joylar orqali signallar platadan akustik tizimlarga naushniklarga va stereotizimlar kirishlariga o‘tadi.

Shunga o‘xshash ulanish joylarga mikrafon, kompakt- disklar proigrivateli va magnitafon ulanadi. Platada ushbu to‘rt tipdagi ulanish joylar ulangan bo‘lishi lozim.

    36- rasm

Plataning chiziqli chiqishi. Signalni bu ulanish joydan tashqi qurilmalarga akustik tizimlarga naushniklarga, yoki stereo kuchaytirgichlar kirishlariga berish mumkin. U yordamida esa signalni ma`lum darajaga kuchaytirish mumkin. Ba`zi tovush platarida, masalan: Microsoft Windows Sound System ga ikkita chiqish uchi bor; biri chap kanal signali, ikkinchisi o‘ng kanal signali uchun.

Plataning chiziqli kirishi. Bu kirish ulanish joyi tashqi audiotizimdan qattiq diskka kelayotgan tovush signalini yozishda ishlatiladi.

Akustik tizim va naushniklar uchun ulanish joyi. Bu ulanish joy hamma platalarda ham bo‘lavermaydi. Signallar akustik tizimga stereotizim kirishiga beriladigan o‘sha ulanish joydan beriladi. Agar platada ikkita ulanish joy bo‘lsa, ulardan akustik tizimlar va naushniklarga mo‘ljalanadigan signallar kuchliroqdir. U naushniklar va uncha katta bo‘lmagan akustik tizimlar munosib tovush balandligini ta`minlashi lozim. Ko‘pchilik tovush platalarning chiqish quvvat 4 BT ga teng. Bunda signal chiziqli chiqishda kuchaytirgich kaskaddan o‘tmaydi va shunign uchun undagi tovush yo‘qoridir.

Mikrafon kirish yoki manofonik signal. Bu rayomga diskka tovush yoki boshqa tovushlarni yozish uchun magnitafon ulaniladi. Mikrafondan yozish manofonikdir. Signal sifatini oshirish uchun ko‘pchilik tovush platarida kuchaytirishni avtomatik rostlashdan foydalaniladi. Bunda kirish signali doimiy va o‘zgarish uchun optimal qilib saqlaniladi. Yozish uchun eng yaxshisi elektrodinamik yoki 600 omdan 10 Komgacha yuklama qarshiligiga mo‘ljallangan kondisatorli mikrafondan foydalanish kerak.

Joystik uchun ulanish joy MIDI. Joystikni ulash uchun 15 kontakli D liniyaon ulanish joydan foydalaniladi. Uning ikkita kontaktini MIDI qurilmasini, masalan klavishli sintezatorni boshqarish uchun foydalanish mumkin. Ba`zi tovush platalari MIDI qurilmalari uchun alohida ulanish joyga ega. Hozirgi zamon kompyuterlarida jostik uchun port tizim platasida yoki alohida kengaytma platasida joylashgan bo‘lishi mumkin. Bu holda

MIDI ulanish joyi. Audioadapterlar odatda jostikning MIDI ulanish joyi foydalaniladigan portidan foydalaniladi. Ulanish joydagi ikkita kontakt signallarni MIDI qurilmasiga uzatish uchun mo‘ljallangan.

Ichki kontakli ulanish joy. Ko‘pchilik tovush platalarida ichki CD-ROM jamlovchisiga ulanish uchun maxsus ulanish joy bor. Bu esa tovush platalariga ulangan akustik tizimlar orqali kompakt disklardan tovushni eshittirishga imkon beradi. Bu ulanish joy CD-ROM nazoratchiini tovush platasiga ulash ulanish joyidan farq qilishiga etibor bering, chunki ma`lumotlar bu ichki ulanish joy buyicha kompyuter shinasiga uzatilmaydi. Ammo bu ulanish joy hatto bo‘lmasa ham siz baribir tovush kartasining chiziqli chiqishini CD-ROM yurutmasidagi naushniklarning chiqish ulanish joyiga tashqi kabel yordamida ulab audiokompakt disklarni tinglashingiz mumkin.

    Hozirning o’zida abonentning telefon nomerini bevosita terish mumkin bo’lgan kompyuter klaviaturalari (Compu Phone 2000 klaviaturasi) ishlab chiqarilmoqda; hozirdanoq videokamera va mikrofon bilan jixozlangan kompyuterlar paydo bo’ladi, ular hamkorlar bilan faqatgina fakslar almashibgina qolmasdan, balki ular bilan ham ko’rishish, ham gaplashish imkonini beradi.

    Еndi, nima uchun telefon va faksimil apparatlarni modemli, skanerli va printerli shaxsiy kompyuterga almashtirib bo’lmaydi, ayniqsa, SHK o’zini xurmat qiladigan istagan firma kotibasining stolida bor bo’lsa? Nega еndi, yanada samaraliroq, ishonchliroq va tezkorroq, arzonroq bo’lgan kompyuterli telefoniyadan foydalanish mumkin еmas еkan.

    Videokonferenciyalarni bir vaqtning o’zida har bir kompyuter bilan olib boriladigan aloqalar soni buo’yicha tasniflash qabul qilingan:

stolli (nuqta-nuqta bilan) videokonferenciyalar ikkita kompyuter orasidagi aloqani tashkil еtish uchun mo’ljallangan;

studiyali (nuqta-ko’p bilan) videokonferenciyalar videoma’lumotlarni bir nuqtadan ko’p joylarga uzatish uchun mo’ljallangan (auditoriya oldida chiqish);

guruhli (ko’p-ko’p bilan) videokonferenciya bir guruh foydalanuvchilarning boshqa guruh bilan muloqatini ko’zda tutadi.

    Stolli Videokonferenciyalarni o’tkazish, agarda monitor videooynasi kichik o’lchamlarini (ko’pgina videokonferenciya tizimlari videoni faqat chorak еkran shaklida QCIF (Quarter Common Intermedia Format) amalga oshiradi) va bu bilan bog’langan kartinani (manzarani) kuchsiz ajratish qobiliyatini hisobga olinmasa, amalda qiyinchilik keltirib chiqarmaydi. Lekin uchta ishtirokchidan iborat etarlicha harakatchan videokonferenciyani tashkil еtishda hozircha aloqa kanalining o’tkazish qobiliyatiga bog’liq qiyin hol qilinadigan muammolar paydo bo’lmoqda. Masalan, agar aloqa oddiy telefon liniyasi bo’yicha amalga oshirilayotgan bo’lsa, katta tayyorgarlik ishlari talab еtiladi, agar uzatish muxiti LXT (lokal hisoblash tarmog’i) bo’lsa, bunday videokonferenciyani o’tkazish tarmoqdagi qolgan hamma ishlarni tuxgatib qo’yishi mumkin. Muammolar aynan shu jarayonning dinamikasi bilan bog’liq, negaki bitta 256 rangli to’liq еkranli tasvirni yuborish uchun 1,5 Mbaytdan ortiqroq ma’lumotlarni uzatish kerak, bu еsa 10 gacha va undan ortiq sekund vaqtni talab еtadi.

 

Proektorlarni ishlatish qoidasi

Hamma kompyuterlar va elektron qurilmalar uchun odatiy bo’lgan uchirib yokish, shnurlarini qattiq tortmaslik talablarini tushuntirib o’tirishning hojati yo’q buo’sa kerak. Bular hammasi hamma erda bir xil. Har qanday videoproektor uchun harorat rejimi asosiy hisoblanadi. Proektorda kuchli yorug’lik oqimi qo’llaniladi, u LCD – panelini kizdiradi, proektorning sovutish tizimi esa ma`lum xaroratni ushlab turadi. albatta bilamizki, optik tizim (u ishlash jarayonida kuchli elektrik zaryadlanadi ham) changni yoqtirmaydi, shuning uchun proektorlarda changga qarshi filtrlardan foydalaniladi, ular bizning issiq iklimimizda tez ifloslanadi. Shuning uchun birinchi vazifa ikki haftada bir marta filtrlarni tozalab turish kerak. Proektorlardan juda ham tutunli bo’lgan xonalarda (masalan, restoranlarda) filtrlarni ko’proq tozalab turish kerak. Hitachi kompaniyasi, masalan, tutundan saqlovchi maxsus filtrlardan foydalanishni taklif etadi. Ba`zan proektorlarga haddan tashqari e`tiborlilik ham uning buzilishiga sabab bo’lishi mumkin. mening hayotimda shunday bir hodisa yuz bergan, juda ham ehtiyotkor bir odam proektorning tagiga sochik yozib qo’ygan, shu bilan uning tagidan filtrlarga havo kirish yo’lini yopib qo’ygan. Qizib ketganligini xabar qiluvchi lampaga u e`tibor bermagan, bundan tashqari proektorning tez-tez avariya holatida o’zi o’chib qolishiga ham e`tibor bermagan (himoya vositasi ishlaganda) oqibatda matritsa qizib biroz erigan, yorug’lik filtri ham. Lekin proektor uchun eng yomoni (lampa uchun ham) maxsus o’chirish knopkasidan foydalanmay, balki elektr manbai shnurini tortib olish yuli bilan uni tusatdan o’chirish hisoblanadi. Proektorni darxol o’chirib bo’lmaydi tasvir o’chib bo’lgandan keyin ventilyator undan issiq havoni xaydab chiqarishi, qizigan qismlarni sovutishi, shundan keyin ventilyator avtomatik ravishda o’chgandan so’nggina shnurni elektr manbaidan chiqarib olish mumkin.

Mustahkamlash  uchun  savollar:

1.Videoapparatura  turlarini  ayting.

2.Videoapparatura  drayverlari  tizimli  blokka  qanday  o`rnatiladi?

3.Videokonferentsiyalar  qanday  tashkil  qilinadi?

4.Videoapparatura  yordamida  ma`lumotlar  qanday  tayyorlanadi?

5.Proyektorlarni  ishlatish  qoidasi  haqida  gapiring.

Mavzu:Shreder ,laminator,muqovalovchi (preplyot)bilan ishlash.

Reja:

Shreder bilan ishlash.

Laminator bilan ishlash.

3.Muqovalovchi bilan ishlash.

    Zamonaviy korxonalarda hujjatlar tayyorlash tartibini, (shakl berishni, ko’rgazmali ko’rsatish va axborotlarni amalda ko’llash) bir xillashtirishga katta etibor berilmoqda. SHu maqsadda hamma hujjatlar (hisobotlar, reklamalar va boshqalar) dan nusxa olinib ko’paytirilgandan keyin komplektlanadi, muqovalanadi va foydalanuvchilar, texnik arxiv va mikrofilmlashtirishga beriladi.

Bezash, muqovalash ishlarini avtomatlashtirish uchun katta

hajmdagi texnik vositalaridan foydalaniladi. Bularga adreslaydigan va markirovka qiladigan mashinalar, jo’valaydigan, varaqlarni tanlab ajratadigan qurilmalar, kesuvchi, risolalovchi va muqovalovchi uskunalar, laminatorlar va boshqa ko’plab qurilmalar kiradi.

    Adreslovchi mashinalar hujjatlarga matnlarning lokal lavhalarini, ko’pincha standart lavhalarini: mijozlar adreslari, hisobotlar, arizalar, xabarnomalar, to’lov hujjatlarini sarlavhasini yozib chiqish uchun keng ishlatiladi. Adreslovchi mashina hujjatga yoki yorliqqa keyinchalik yopishtirish uchun matn lavxasini ko’chiradi. Ular shtempel-shablonlar kartotekasida, bosma shaklida yoki mashina xotirasida saqlanuvchi matnlarning katta sonidan tezda tanlab olnnadi, o’z navbatida shtempel-shablonlar qo’lda tanlashga qulay bo’lishi uchun turli rangdagi bir xilda ramkalarga solib ko’yiladi.

Adreslovchi mashinalarda tekis, ba’zida yuqori bosma usullari uchun maxsus shakllar ishlatiladi. Bosish uchun matnlar kompyuterdan ham olinishi mumkin.

    Markirovka (frankironka) qiluvchi mashinalar konvertlarga markalar o’rniga pochtadan jo’natish vaqti va to’lov summasi ko’rsatilgan pochta muhrlarini bosadi. Bosish vaqtida frankirovka qiladigan shina hisoblagichida bajarilishi kerak bo’lgan to’lovlar summasi yig’ilib qoladi. Bunday pochta shtampi qisqa reklama e’lonini, tashkilot nomini, uning manzilini o’z ichiga olishi mumkin.

    Shtempellovchi qurilmalar (numeratorlar) hujjatlarga qisqacha raqamli axborotlarni: maxfiy so’zlarni, indekslarni, kunlarni va shunga o’xshashlarni bosish uchun xizmat qiladi.

37- rasm

Laminatorlar hujjatlarni namlikdan, changdan, moydan va extiyotsizlikdan saqlash uchun yuzasiga ximoya qoplamasini qoplaydigan mashinadir. Hujjat mashinada qizdirilib 2 tomoniga ximoya plyonkasi suriladi yoki hujjat yuzasiga yopishqoq shaffof plyonka elimlanadi. qimmatbaho qog’ozlar, e’lonlar, kitoblar va hisobot jildlari, menyu, vizitkalar, texnik talonlar va boshka ko’pgina hujjatlarni laminaсiyalash maqsadga muvofiqdir. Rexel LM25 modelli laminatorlar A4 hajmdagi hujjatlarni, Rexel LM 35, LM 45 — AZ xajmdagilarni (LM 45—to’liq avtomatik) laminaсiyalashda ishlatiladi. Rossiyada ishlab chiqarilgan   laminatorlar Blik 100 va Blik 320 misol bo’la oladi (100 va 320 sonlari qoplash kengligini mm larda ko’rsatadi).

    Jo’valaydigan (falсovkalovchi) mashinalar — berilgan shakl bo’yicha kogozlarni turli xil ko’rinishda bukadi va ularni tartib bilan taxlaydi. Rexel firmasining (Angliya) 1200 EXR va 1500 EXR firmasining FKS Grafipli 3851 FG 3500 va FB 22 jo’valaydigan mashinalari hamma jo’valash ko’rinishlarini bajaradi: bittalik, xat tipidagi, to’lqinsimon, ikkitalik parallel va boshqalar. Bukish chiziqlari berilgan sxema bo’yicha operator tomonidan o’rnatiladi. FKS FG 3500 jo’valaydigan mashinasining samaradorligi soatiga 20000 dona varaqqacha.

    Risolalovchi mashinalar — metall qisqichlar yordamida risolalarni avtomatik jo’valash va risolalarni biriktirish uchun qo’llaniladi. Hozirgi kunda dastaki va elektr qog’oz tikuvchilarning yanada oddiyroq turlari chikarilmokda.

g’K5 Ng’ 4080, OS Msh1 Ng’ risolalovchi mashinalari AZ va A4 shakldagi to’plamlar ustidan ikki karra o’tib biriktiradi, A4 va A5 shakldagi 100—105 ta varakni risolalaydi, samaradorligi soatiga 1500 dona, varaq tanlovchi bilan interfeysga ega; OS Msh! 5K mashinasi tanlangan to’plamparni chapdan yukoriga birietiradi va tikxich uchun yon tomonidan teshiklar ochib beradi.

    Lisg (varaq) tanlovchi mashnnalar (kollatorlar) — bosilgan varaklarni avtomatik ravishda to’plamlarga ajratib chikvradi. Masalan, kitoblar va shunga o’xshash risolalarni tayyorlash uchun bunday apparatura komplekslari ixtiyoriy xdjmdagi tirajnn tanlash, tayyor bloklarni avtomatik kayta ishlash va oqibatda shakllangan, jo’valangan va birnktnrilgan maxsulotni olish imkonini beradi.

    Kichik xajmli vertikal lentali kollatorlar: DC 6 Mini va FKS Malyutka (6 tarnovli), DC 6 Mini va FKS UC-800 (8 tarnovli), DS10 Mini va FKS US-1000 (10 tarnovli) soatiga 2100 to’plam (blok) samaradorligiga ega, ular AZ va A4 shaklli qog’ozlar bilan ishlaydilar. DS kollatori biriktiruvchi va bukuvchi DS Mini NF risolalovchisi bilan bitga liniyaga o’rnatilishi mumkin.

    Varaq taxlovchi mashinalar — qog’ozlar dastasini tekislaydigan vibraсion mashinalardir.

    Dasta bog’lovchi mashinalar dastalarni kanop ip yoki payvandlanadigan lenta, yopishqoq qog’oz va boshqalar bilan o’rab bog’lash uchun xizmat kiladi.

    Stepler va sim bilan tikuvchi mashinalar risolalarni metall qisqichlar bilan tikishni bajaradi.

Stepler standart qisqichlar bloki bilan ishlaydi. Ular dastaki (FKS Ring-King, Rexel Londarm, BARAH modellari) va elektrik (FKS Rapid 106 modeli) bo’lishi mumkin. Ishlatilayotgan qisqichlarning texnik tavsifi birikma kilinayotgan varaqlar sonining qalinligidan oshmaydi. Ularda 25—30 varaqni birikma kiluvchi oyoqchalarining uzunligi 6—8 mm bo’lgan oddiy va figurali kiskichlar ishlatiladi. YUqori kuvvatli KW-Trio/Heavy duty 50 LC steplerlari bir vaktning o’zida 300 betni birikma kilish (oyokchalarining uzunligi 23 mm bo’ladi) imkonini beradi.

Sim bilan tikuvchi FKS ACME B 305, Introta ZDME B-305 o’zlari kerakli uzunlikdagi iplarni g’altakdan berilib turuvchi simdan tayyorlaydi. Ular katga hajmdagi (100 varaqqacha) risolalarni biriktirish uchun mo’ljallangan.

    Ixtiyorny bosma maxsulotini mukovalansa yanada ko’rkam va mustahkam bo’ladi. Zamonaviy muqovalash mashinalari hujjatlarni yuqori sifat darajasida tayyorlash imkonini beradi. Kichik mukovalash mashinalari yordamida ish hujjatlari, xisobotlar, bukletlar (reklamalar), kalendar va boshka qog’oz maxsulotlarini rasmiylashtirish mumkin. Bu qurilmalar bilan ishlash oddiy va maxsus tayyorgarlikni talab etmaydi.

    Mukovalash mashinalari:

    — qog’ozlar to’plamini plastmassa yoki metall prujinalar bilan biriktirish;

    — qog’ozlar to’llamini plastik plastina bilam biriktirish;

    — kog’ozlar to’plamini termojild yordamida elimlash ishlarini bajaradi.

    Plastmassa prujinalar bilan muqovalash. Bu muqovalashning oddiy usulidir:

    — eng ingichka risolaadan 450 betlik hisobotgacha bo’lgan ishlarni muqovalpash imkonini beradi;

    — betlarni varaqlab chiqishni chegaralamaydi;

    — nusxa olish uchun kulay;

    — kerakli betlarni engil chiqarish, almashtirish yoki ko’shish imkonini beradi.

    Mukovalangan hujjatni ranglar (kora, kulrang, oq, qizil, siyoxrang, yashil, sariq) va plastmassa prujinalar diametrini (6 dan 50 mm gacha) tanlash bilan xushbichim va ko’rkam kilish mumkin.

    Compact  Cotb Binder CB 3000, High Performance CB 350, Heavy Duty CB 400, elektr yuritmali Electrric SV 450, RM 12 mashinalari A4 shakldagi varaqlarni muqovalaydi.

    Metall prujinalar bilan muqovalash. Bu muqovalash ham chiroyli ko’rinishni beradi, u oddiy va ishlatishda kulaydir. Unda A4 shakldagi 150 tagacha varaqni muqovalovchi diametri 5 mm dan 14 mm gacha bo’lgan oq, qoraqizil va ko’k prujinalar ishlatiladi.

Mashinaga misollar — Somb Binder SV 600, Office Wire Binder WB 600.

    Termomuqovalash. Mukovalashni eng oddiy va tez usulidir: maxsus jildga termoelim katlami bilan birga hujjatlar ko’yiladi va apparatga joylanadi, 40 sekunddan keyin yuqori sifatli mukova tayyor bo’ladi. Ularda turli xil jildlar: turli rangdagi, tuynukli va tuynuksiz, turli ko’rinishdagi («len», «teri», «saykal», «kompozit», «shaffof») va boshkalar ishlatiladi. Lekin termik ishlangan jildlardan hujjatlarni chikarib olish va ularga ko’shish umuman mumkin emas.

    FKS Grafibing BIC 600, Fastbing Practic 210 (Finlandiya), TERMAL BINDER T90 va T95 mashinalari kalinligi 100 mm (200 varaq) bo’lgan A4 shaklli varaklar to’plamini muqovalash imkonini beradi.

    Qog’oz kirkuvchi asboblar (keskichlar) rulonli va boshka kog’ozlarni ishlatiladigan shakldagi varaqlarga (formatlar mm larda: A6  105×148, A5  148*210, A4  210×297, AZ  297×420) moslab kesish va tayyor kitoblarning chetlarini kesib tashlash (tekislash) uchun mo’ljallangan.

    Keskich turlari juda xilma xildir: kichik (masalan, Ideal firmasining 1034, 1071,2035), oyoqli (3905,4700)dastaki keskichlaridan to, kesish uzunligi 340 mm dan 1100 mm gacha bo’lgan va bir vaqtning uzida 20 dan 200 varaqkacha kesuvchi avtomatik dasturlanadigan keskichlarga bo’linadi.

Mustahkamlash  uchun  savollar:

Adreslovchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Markirovka qiluvchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Shtempellovchi qurilmalar qanday vazifani  bajaradi?

Laminatorlar qanday vazifani bajaradi?

Jo’valaydigan mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Risolalovchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

List tavlovchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Varaq taxlovchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Dasta bog’lovchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Stepler va sim bilan tikuvchi mashinalar qanday vazifani  bajaradi?

Muqovalash mashinalari qanday vazifani  bajaradi?

12. Qog’oz qirquvchi asboblar qanday vazifani  bajaradi?

Mavzu: Batareyalarni almashtirish.

Reja:

1.Batareya  turlari

2.Batareyalarni  sozlash  va  o`rnatish

3.Batareyalarni  almashtirish

        

38- rasm

 

Uzluksiz tа`minоt mаnbаlаri (UTM) еlеktr tа`minоt ko`ngilsizliklаridаn kоmpyutеrni kоmplеks himоya qilishni аmаlgа оshirаdi.

         Ulаr ikki аsоsiy vаzifаni bаjаrаdi:

kirish kuchlаnishi to`liq, yo`q bo`lib qоlgаndа yoki o`zоq, vаqt kеskin pаsаygаndа (o`rnаtilgаn diаpаzоndаn tаshqаridа) zахirаviy elеktr tа`minоti;

kirish kuchlаnishining ko`ngilsiz hоlаtlаrini bаrtаrаf qilish yo`li bilаn kuchlаnishning mа`qul sifаtini tа`minlаsh.

         Аytilgаn vаzifаlаrni аmаlgа оshirish uchun UTM mоs rаvishdа quyidаgilаrgа egа:

zаryadlаsh qurilmаsigа egа bo`lgаn аkkumulyatоr bаtаrеyasi;

elеktrоmаgnit vа impuls хаlаqitlаrni bаrtаrаf etish uchun kirish filtri.

         UTM uch tipdа ishlаb chiqаrilаdi:

zахirаviy (off line) — fаqаt minimаl himоyani tа`ninlоvchi оddiy UTM;

intеrаktiv (line interactive), u zахirаdаgidаn kirish kuchlаnishini dоimiylаshtirish sхеmаsining bоrligi bilаn fаrq, qilib, bu sхеmа, хususаn, pаsаygаn tа`minоt kuchlаnishidа аkkumulyatоrning tеz rаzryadlаnishining оldini оlаdi;

аlmаshtiriluvchi (on line) yoki kuchlаnishni ikkilаngаn o`zgаrtiruvchi, u himоyaning eng yuqоri dаrаjаsini tа`minlаydi, lеkin ulаr nisbаtаn qimmаtdir (tахminаn 2 mаrtа qimmаtrоqdir).

         UTM ni tаnlаshdа birinchi nаvbаtdа quyidаgilаrgа e`tibоrni qаrаtish kеrаk:

qurilmаning chiqish quvvаti — u kоmpyutеrning bаrchа blоklаri istе`mоl qilаdigаn quvvаtdаn tахminаn 40 % gа kаttаrоq bo`lishi kеrаk;

o`zib quyilgаn tа`minоtdа аvtоnоm ishlаsh vаqti;

UTM tаrmоqdаn ishlаydigаn kirish kuchlаnishining ruхsаt etilgаn оrаlig`i.

         Pirоvаrdidа bir nеchа mаslаhаtlаrni bеrаmiz:

оdаtdа UTM еrgа ulаsh sifаtigа judа tаlаbchаndir; mаnbа birinchi mаrtа ulаngаndа аgаr chiyillаy bоshlаsа хаyrоn bo`lmаng — elеktr tаrmоg`ining «еrgа ulаsh» vа nеytrаl (bеtаrаf)ini аlохidа yotqizilishi to`g`risidа оldindаn g`аmini еyish tаvsiya etilаdi;

UTM gа lаzеrli printеrlаrni ulаsh tаvsiya etilmаydi — lаzеrli printеr qizish vаqtidа istе`mоl qilаdigаn tоk nоminаl qiymаtdаn 10 mаrtа оshib kеtishi mumkin;

bаzi bir ishlаb chiqаruvchilаr qurilmаni Еvrоpаchа vаriаntdа sоtishаdi — hаrid qilishdа UTM dа kirish kuchlаnishi 220 vоlt bo`lishigа ishоnch hоsil qiling.

Uzluksiz tа`minоt mаnbаlаri (UTM) — elеktr tа`minоt ko`ngilsizliklаridаn kоmpyutеrni kоmplеks himоya qilishni аmаlgа оshirаdi. UTM ni  ishlаb chiqаruvchi firmаlаr sоni judа ko`p хuddi tаrmоq filtrlаri kаbi ulаrdаn sifаtlisini tаnlаsh mаqsаdgа muvоfiq. Quyidа bir nеchа хil UTM ni ko`rinishlаri kеltirilgаn:

                       39- rasm

         UTM kоmpyutеrni elеktr mаnbаidа yuz bеrishi mumkin bo`lgаn turli zаrаrli хоlаtlаrdаn sаqlаnishigа kаttа yordаm bеrаdi. Quyidаgi rаsmdа kоmpyutеr qurilmаsini UTM gа ulаngаn хоlаti tаsvirlаngаn:

40-rasm

         Umumiy хоlаtdа kоpyutеrning mоnitоr vа Case qurilmаlаridаn chiqqаn kаbеllаri UTM qurilmаsigа ulаnаdi. Rаsmlаrgа e`tibоr bеrsаngiz UTM qurilmаsidа bir nеchtа kаbеl suqilаdigаn uyalаr mаvjud. Ulаr аsоsаn ikki хil bo`lаd: biri elеktr mаnbаidаn kеlаdigаn kаbеl(rаsmdа chаp quyidаgisi) ikkinchisi kоmpyutеr qurilmаlаri kаbеllаri.

         Quyidаgi rаsmdа kоmpyutеr, UTM, pilоt vа bоshqа qurilmаlаrni elеktr mаnbаigа ulаnish tаrtibi tаsvirlаngаn:

41-rasm

         Tаrmоqdа elеktr tоki bоr vаqtidа UTM qurilmаsining bаtаrеyasi to`yinib bоrаdi, ushbu хоlаtdа UTM qurilmаsi elеktr tоki istе`mоlchisi vаzifаsini o`tаydi. Quyidаgi rаsmdа аnаshu хоlаt tаsvirlаngаn:

42-rasm

Аgаr tаrmоqdа elеktr tоki o`chаdigаn bo`lsа zаnjirning elеktr mаnbаigа ulаngаn qismi o`chib UTM qurilmаsi bаtаrеyasi o`zidа sаqlаb оlgаn tоkni kоmpyutеrni vаqtinchаlik bo`lsаdа o`chmаsdаn ishlаb turishini tа`minlаshgа sаrflаydi. Ushbu хоlаt sхеmаsi quyidаgichа:

43-rasm

Mustahkamlash  uchun  savollar:

 

Nаzаriy qismdа bеrilаgаn mа`lumоtlаr bilаn tаnishib chiqing.

Еlеktr tа`minоti pаrаmеtrlаrini stаndаrtdаn turlichа chеtgа оg`ishlаri dеgаndа nimа tushunilаdi.

Tаrmоq filtrlаrigа misоl kеltiring vа аmаliyotdа kоmpyutеrni tаrmоq filtrigа ulаb ishlаting.

Uzluksiz tа`minоt mаnbаlаri hаqidа mа`lumоt bеring . Аmаliyotdа kоmpyutеrni UTM qurilmаsi оrqаli ishlаtish mаlаkаsini egаllаng.

Asosiy  adabiyotlar

 

“Kompyuter tizimlariga  texnik  xizmat  ko`rsatish ”  Usmonov  N.                “Ilm  ziyo” 2012 y

“Informatika” Boqiyev R   2012 y.

“Shaxsiy  kompyuterga  texnik  xizmat  ko`rsatish  1 ” o`quv  qo`llanmasi.Fаn va Technologiya 2005y.

“Shaxsiy  kompyuterga  texnik  xizmat  ko`rsatish  2”  o`quv  qo`llanmasi.Fаn va Technologiya 2005y

a.Nazarov “ Kompyuter  va  ofis  qurilmalar ” ,2007 y

Internet  resurslar  ro`yxati

http://startcopy.ru/

http://www.pcs-service.ru/

http://sebeadmin.ru/

http://pc-rep.ru/

 

Qo`shimcha  adabiyotlar  ro`yxati

Skott Myuller “Shaxsiy kompyuterni  sozlash  va  modernizatsiya” 18 nashri 2008 y.

Kisilyov S.V. “Ofis qurilmalari” 2008 y.

Aruchidi N.A “Kompyuter va  boshqa  texnik  qurilmalar” 2005 y.

“Ofis texnika” Broydo  V.L. “Mehnat” 2001 y