ATIRGUL
Atirgul chiroyli va rang-barang ochilishi, xush- bo`yligi va uzoq muddat gullab turishi bilan dunyodagi turli xil manzarali o`simliklar orasida ko`zga ko`rinarli o`rin egallaydi. Inson atirgulning ana shu bebaho xususiyatlarini allaqachonoq payqab olgan.
ATIRGUL NAVLARINI YETISHTIRISH
Yangi atirgul navlari yaratishda seleksiyachilar dastlabki paytlarda serqat atirgullar etishtirishga intildilar. Usha vaqtlarda asosan guli yirik, dumaloq, ammo shakli uncha nafis va ko`rkam bo`lmagan atirgul navlari mavjud edi. Xozirgi vaqtda o`stirilayotgan atirgullar XIX asr boshlarida yaratilgan. Yangi duragay atirgullar chiroyli bo`lib, yozning ikkinchi yarmida ham qayta ochilish, ya’ni remontantlik xususiyatiga egadir. 1867 yilda remontant va choy atirgullarni chatishtirib Lya Frans (La Franca) nav atirgul olindi. Shu Lya Frans navi gulzorlarda o`stiriladigan yangi choy duragay atirgullarni yaratishga asos bo`ldi. Bu gullar 1873 yildan boshlab ko`p ochiladigan (Rosa mo`ltiflora) choy-duragay atirgul navlari bilan chatishtirilib, uzoq muddat ochilib turadigan, g’uj-g’uj bo`lib ko`p gullaydigan atirgul navi olindi. Bu navga ko`p ochiladigan yoki p o l i a n t atirgullar deb nom berildi. 1900 yilda fransuz seleksiyachisi Perne Dyushe sariq fors atirgulini remontant nav (Antoine Ducher) bilan chatishtirib Soley de or (Solei d’ Or) navini yaratdi. Soley de or navini choy-duragay atirgul navlari bilan ko`plab chatishtirish natijasida har xil, rang-barang navlar vujudga keltirildi va bu navlar pernetsian atirgullar deb ataldi. 1935 yildan boshlab Flori- bund atirgullar mashhur bo`ldi. Bu gul poliant atirgullarni choy-duragay va pernetsian atirgul navlari bilan chatishtirib hosil qilindi. Floribund atirgulini choy-duragay atirgul bilan qayta chatishtirib, g r a n d i f l o r a deb ataladigan nav yaratildi. Bu gruppadagi atirgullarning shakli va kattaligi choy-duragay atirgullarga o`xshashdir.
Hozirgi vaqtda choy-duragay, poliant, pernesian va floribund deb ataladigan atirgullar ko`plab o`stirilmoqda. Ularni uylarda, tuvakchalarda aholi yashaydigan punktlardagi gulzorlarda o`stirish va guldastalar uchun uzish mumkin. Bu gullar ko`plab va uzluksiz ochilaveradi, shakli xilma-xil, rang-barang hamda juda xushbo`ydir.
O`zbekiston Fanlar akademiyasining botanika bog`ida o`stirilayotgan atirgullarning ko`p qismi chet ellarda (Germaniya, Fransiya va Angliyada) etishtirilgan choy-duragay va pernetsian atirgullardan iborat. O`zbe- kistonning iqlimi bu mamlakatlar iqlimidan ancha farq qilishiga qaramasdan, bu navlar g`oyat yaxshi o`sadi, ko`p ochiladi. Ular serquyosh O`zbekistonning yozgi issig`iga ham, qishki sovug`iga ham chidamlidir. Lekin chet eldan keltirilgan barcha navlar zamburug« yoki unshudring kasalligidan zararlanadi.
Toshkent botanika bog`ida yangi atirgul navlarini iqlimlashtirish sohasida olib borilayotgan ishlar, asosan, bog`, hiyobon va hovlilarni ko`kalamzorlashtnrishga yanada kengroq imkon beradigan navlar tanlash, shuningdek ayrim navlarni chatishtirib g`oyat ko`rkam manzara beradigan, qishlok xo`jaligi zararkunanda va kasalliklariga hamda qish sovug`iga chidamli bo`lgan yangi navlarni yaratishga qaratilgan.
Bir necha atirgul navi bir gulzorda o`stirilganda ular tabiiy ravishda bir-birini changlaydi va urug«laydi. Bu urug«lar yangi, mahalliy nav yaratishda tabiiy asos bo`lishi mumkin.
O`simlikning ayrim kurtaklaridan yaprog`ining shakli va kattaligi, gulining rangi, yirikligi va serqatligi bilan ajralib turadigan novdalari chiqishi mumkin. Mana shu novdalardan ham vegetativ usulda yangi nav chiqarib olsa bo`ladi. Seleksiyachi sun’iy changlaganda muayyan bir nav yaratishni ko`zda tutadi. Holbuki, tabiiy changlanganda muayyan navni olish qiyin. Shu sababli ham bu uchinchi usul eng qulay hisoblanadi.
Sun’iy chatishtirish yo`li bilan yangi nav yaratish ustida ishlayotgan gulchi ona va ota o`simliklarni tanlab
oladi. Ularni tanlashda har ikkalasining bir vaqtda gullashiga, ona o`simlikning erkin changlanib yaxshi urug`lashiga e’tibor berish lozim. Toshkent shahrida Sankist, Golden Ofeliya, Larisa, Nataliya Bottner, Dama edid Xellen navli choy-duragay atirgullar; Golden Rapcher, Padre, Prezident Gerbert Guver va Gloriya Dei navli pernetsian atirgullari hamda Kordes Zondermeldung navli floribund atirgullari ko`p urug` tugadi.
Chatishtirish uchun tanlanadigan o`simlik sog`lom va o`zida shu turkumga xos barcha xususiyatlarni mujassamlashtirgan bo`lishi shart. Bunday o`simliklarda changlanish va urug`lash vaqtigacha barcha guldonlar saqlanib qoladi, so`ngra bu guldonlar g`unchalay boshlashi bilan qirqib olinadi. Bu tadbir urug`ning tez va sifatli pishib yetilishiga imkon beradi.
Ona o`simlikning guli chatishtirish uchun maxsus tay- yorlanadi, ya’ni g`unchalar yarim ochilganda undagi otalik changdonlari yulib tashlanadi. Bunda toji bargining ostki bir qatori qoldirilsa kifoya. So`ngra bu gullarga qog`oz qalpoq kiydirilib, ip bilan bog`lab qo`yiladi va har kuni ertalab kuzatib boriladi. Gul onaligi ogizchasi yaltiroq suyuqlik, bilan namlanganda changlash vaqti kelgan hisoblanadi, o`simlik onaligi ota o`simlik changi bilan changlanadi. Chang, cho`tka yoki paxta vositasida surtiladi. Changlab bo`lgandan so`ng gul yana o`rab bog`lab quyiladi. Har ehtimolga qarshi 1—2 kundan so`ng qayta changlash muvofiqdir.
Ota o`simlikning changini yaxshi o`sgan, yarim ochilgan gullardan olish lozim. Chang qog`oz paketda quritilib, shisha idishda saqlanadi. Idishga ota o`simlikning nomi va chang olingan vaqt yozilgan etiketka yopishtirib qo`yiladi. Changlatilgan ona o`simlikka ham ota va ona o`simliklarning nomi xamda changlash vaqti yozilgan etiketka boglab qo`yiladi. Changlatilgan gul urug`i yaxshi o`sishi uchun bir haftadan so`ng undagi qog`oz qalpoqlar olib tashlanadi. Ayni vaqtda o`simlikni yuqori agrotexnika asosida parvarish qilish katta ahamiyatga ega.
Toshkent shahrida atirgul urug`ini (mevasini) oktabr oyining ikkinchi yarmidan boshlab yig`ish mumkin. Urug`ni ekish oldidan (dekabr oyining boshida) mevasidan ajratgan ma’qul. Urug`, maxsus tayyorlangan yashiklarga ekiladi. Yashikdagi tuproqning tarkibi: 3/4 qism bog`dan olingan tuproq, 1/4 qism daryo qumidan iborat bo`lishi lozim. Urug` tuproqqa 2 sm ko`mib ekiladi. Yashiklar urug` ekilgandan boshlab to kun isinguncha (aprel oyigacha) sutkalik o`rtacha temperaturasi 18 daraja bo`lgan teplitsa yoki oranjereyada saqlanishi lozim. Urug` ekilgan tuproqqa sutkasiga bir marta mayda ko`zli gul chelakdan ehtiyotlik bilan suv sepib turiladi. Bunda tuproqning yuvilib ketmasligiga alohida e’tibor berish lozim. Shu tarzda parvarish qilinsa, urug`lar 35— 40 kunda unib chiqadi.
Turli navga oid atirgul urug`lari, garchi ular bir xil sharoitda saqlangan va parvarish qilingan bo`lsa ham, turli muddatlarda unib chiqadi. Bu urug`larning unuvchanligiga bog`liq. Kordes Zondermeldung, Etual de Frans va boshqa atirgul urug`lari tez unuvchandir (32, 42—48 kun). Lidochka Kox, Sankist, Prins de Bolgariya va hokazo atirgul urug`lari 116—118 kundan so`ng unadi. Bundan tashqari, urug`larning unish protsenti ham turlichadir. Etual de Frans va Kordes Zondermeldung navli atirgul urug`larining 64—55 protsenti unib chiqadi.
Atirgul nihollari 7—8 barg yozgandan so`ng (urug` unib chiqqanidan 3—3,5 oy keyin) g`uncha chiqaradi. Nihollarning birinchi g`unchasi mayda, uzunligi 1,5—3 santimetr, tojbargi kamqat va shakli ham noaniq bo`ladi. Agar ular ilg`or agrotexnika usullari bilan parvarish qilinsa, qayta-qayta o`sib chiquvchi ortiqcha shox va g`unchalari o`z vaqtida qirqib tashlansa, sentabr oyigacha kuchli tup vujudga kelishi mumkin. Gul ochilgandan so`ng, o`suv davrining oxirida (sentabrda) ularning rangiga qarab chatishtirilgan ko`chatning navini belgilash mumkin. G`uncha va gulning shakli, serqatligi, qishga hamda zararkunanda va kasalliklarga chidamliligi ikkinchi-uchinchi yillarda aniqlanadi. Atirgulning unib chiqishi bilan gullashi orasidagi vaqt qisqa bo`lganligi uchun xam, u chatishtirishga juda qulay.
ATIRGULLARNING GULZORDA O`STIRILADIGAN ENG YAXSHI XILLARI VA NAVLARI
REMONTANT ATIRGULLAR
Bu atirgul xillari eng qadimiydir. Ular gullari yirik, tojbarglari serqat va rang-barang bo`lishi, xushbo`y, qayta-qayta gullaydigan, qishga chidamli, uzishga, o`stirish va gulzor barpo qilishga qulayligi bilan xarakterlanadi. XIX asr oxirlarida bu xil atirgullar katta muvaffaqiyat qozondi, shu sababli qisqa muddat ichida undan 1300 taga yaqin nav yaratildi. Bu navlarning ko`pchiligi hozirgi vaqtda gulzorlarda ko`plab o`stirilmoqda.
Genrix Myunx — Rozovaya drushki (Heinrich Munch) mo`l ochiladi, kuchli o`sadi, guli juda yirik, serqat, xushbo`y, rangi nafis pushti, bir oz sarg`ish tovlanadi. Mavsum boshida ko`p, yozda oz ochiladi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. ‘
Pol Neron (Paul Neyron). Mo`l ochiladi, g`oyat kuchli o`sadi, bo`yi 1,5—2 metrga etadi, tikanagi yo`q. Gullari yirik, serqat, sallasimon, hidi xushbo`y, rangi to`q pushti, uzun, pishiq va tikka o`sgan gulpoyalarda yakka ochiladi. Ko`klamda ko`plab, yozda ozroq gullaydi. Unshudring kasalligiga birmuncha chidamli.
Frau Karl Drushki (Frau Karl Druschki). Mo`l ochiladi, kuchli o`sadi, bo`yi 1,5 metrga etadi. Barglari yirik, qoramtir. G`unchasi bokalsimon, oq-qirmizi-pushti rangda tovlanadi. Gullari g`oyat yirik, serqat, to`la ochiladi, hidi yo`q rangi oppoq qorsimon. Bu nav rangiga qarab, Qor malikasi deb ham ataladi. Ko`klamda ko`p ochiladi, yozda va kuzda ozroq. Oranjereyada qishda va erta bahorda o`stirishga qulay. Unshudring kasalligiga anchagina chidamli.
CHOY-DURAGAY ATIRGULLAR
Bu atirgullar xushbo`ylik, rangdorlik, go`zallik va uzoq muddat gullash xususiyatlarining bir-biriga mos kelishi bilan xarakterlanadi. Gullari odatda bir novdada yakka, goho to`p bo`lib ochiladi, hidi sentifol, remontant yoki choy atirgullarinikiga yaqin. Ranggi juda xilma-xil: oq pushti, o`rikrang — pushti, sargish, qizil. Ko`pincha ikki xil rangda tovlanadi. To`pi g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi past va baland bo`ladi. Toshkentda choy-duragay atirgullar may oyidan boshlab to noyabr oyigacha ochiladi. Biologik xususiyatlariga ko`ra noyabrdan so`ng ham ochiladi, ammo g`unchalari sovuqdan nobud bo`ladi va o`simlik o`sishdan qoladi.
Choy-duragay atirgullar qishda va erta bahorda oranjereyalarda o`stirish, gulzorga o`tqazish va guldastalar tayyorlash maqsadida ko`plab yetishtiriladi.
Choy-duragay atirgullar ustida juda ko`p mamlakatlarda seleksiya ishlari olib borilmoqda. Shu sababli xam bu xil atirgullarning navi 3000 dan ortiqdir. Bu gullar remontant atirgullarni siqib chiqaradi va hozirgi vaqtda etishtirilayotgan atirgullarning ko`pchiligini tashkil qiladi. Quyida O`zbekiston sharoitida yaxshi o`sadigan choy-duragay atirgul navlari bayon qi- linadi.
Amo`let (Amo`lett). Tupi kuchli o`sadi, mo`l gullaydi. Barglari qalin, qoramtir-yashil. G`unchalari tuxumsimon. Gulining kattaligi o`rtacha, tojibargi serqat, juda xushbo`y, ranggi alangasimon-qizil, gulining ranggi yozda o`zgarmaydi. Tikka o`sgan va pishiq gulpoyalarda ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Guldasta yasashga, kishda va erta bahorda teplitsalarda o`stirishga qulay.
Amerika (America). Tupi g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rta, tikanaklari qattiq va o`tkir. Yosh novdalari pushti rang g`ubor bilan qoplangan. Barglari qalin, qoramtir- yashil, barg chekkalari va tomirlari binafsha-pushti rangda tovlanadi. G`unchalari cho`ziqroq, gullarining shakli chiroyli, yirik, serqat, hidi choy atirgulniki singari bir oz kuchsizroq, uzun, tikka o`sgan va pishiq gulpoyalarda to`rt-beshtadan, ba’zan yakka ochiladi. Buyuk Britaniya gulchilari Milliy jamiyati bu navni oltin medal bilan taqdirlagan. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Gruppalab o`tqazishga, qishda va erta bahorda oranjereyada o`stirishga yaroqli.
Atlantida (Atlantida). Mo`l gullaydi. Bo`yi baland, pastki shoxlari yoyilib o`sadi, asosiy poyasi tik va kuchli o`sadi, tikanaklari juda ko`p, o`tkir va yirik. Barglari qoramtir-yashil, kalin. G`unchalari o`tkir uchli, gullari yirik, kosasimon, tojibargi o`rtacha qalin, choy atirguli singari nafis hidli, chiroyli, sargish pushti rangda tovlanadi, kuchli, uzun, tug`ri novdalarda ochiladi, Unshudring kasalligiga ancha chidamli, gruppalab o`tqazish va uzish uchun yaroqli.
Aspirant Marsel Ruye (Aspirant Marcel Rouyer). Tikka va kuchli o`sadi, ko`p ochiladi, novdalari siyrak- yirik tikanlar bilan qoplangan. Bargi och yashil, sal yaltiroq. G`unchalari bir oz uzunchoq. Guli o`rikrang, pushtisimon rangda tovlanadi, hidi yo`q. Gulpoyalari pishiq, uzun, har novdada bir necha gul ochiladi. U shudringga deyarli chidamli. Guldasta uchun uzish va gruppalab o`tqazishga tavsiya qilinadi.
Barselona (Barcelona). Tupining bo`yi o`rtacha, g`uj bo`lib o`sadi. Tikanlari kam. Bargi to`q-yashil, qalin, yirik. Gulining hajmi o`rtacha, g`oyat serqat, rangi to`q-qizil, qora chiziq; va dog’lari bor, duxobadek tovlanadi; shakli kosasimon, o`rtasi tekis, yirik, muattar. Novdalari pishiq va uzun. Har gulpoyada odatda bittadan butun yoz bo`yi ochiladi, gulining rangi quyosh nuridan deyarli aynimaydi. Guldasta yasash va gruppalab o`tqazish uchun tavsiya etiladi.
Golden Ofeliya (Golden Ophelia). Ko`p gullaydi, g`uj o`sadi. Bo`yi o`rtacha, tikanaklari qattiq, yirik va siyrak. Barglari yashil yaltiroq. G`unchalari bokalsimon. Gullari kichikroq, tojibargi o`rtacha, hidi choy atirgullarniki kabi xushbo`y, gulining o’rtasi tillarang-sarg’ish, chekkalari oqroq. Uzun, to’g’ri, ingichka va pishik; gulpoyalarda odatda yakka-yakka, ba’zan tup bo`lib ochiladi. Buyuk britaniya gulchilari milliy jamiyati bu navni oltin medal bilan ta^dirlagan. Ko`p ochilishi va uz- luksiz gullashi bilan eng yu^ori darajali nav ^isob- lanadi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Uzish, gruppalab va yakka utkazish, payvand t^ilish ^amda ^ish- da va erta ba^orda oranjereyada ustirib ko`paytirishga yarok^li.
Gloriya di Roma (Gloria di Roma). Ko`p ochiladi, tik o`sadi, bo`yi baland, 1 metrgacha etadi. Barglari yirik, koramtir-yashil, 1^alin. G`unchalari utkiR uchli, k^izil. Gullari yirik, juda ser^at, dumalo^, choy atirguli sin- gari nafis ^idli, gulining ichki tomoni och qizil, sirti tuk; k;izil. Uzun, tikka usgan va pishik novda- larda ko`pincha yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz, ammo yozning issik> kunlarida yaxshi ochilib, uz chiroyini uzo^ muddat sa^lab turadi. Gruppalab utkazish va uzishga yaro^li.
Granat (Anor — Granat). Tupi sershox bo`lib o`rtacha o`sadi, siyrak, mayda tikanaklari bor. Bargi tu^ yashil, tuxum shaklida, g^alin, yaltiro^. G`unchasi dumalo:^. Guli koramtil-^izil, sharsimon, yirik, ser^at, ^idi kuchsiz. xushbo`y. Ko`pincha yakka, uzun va ingichka novdada bitta- dan ochiladi. Ezda ko`p gullaydi, ammo guli ^uyosh ta’- sirida rangini bir oz yuk;otadi. Uzish va gruppalab ut- ^azish uchun tavsiya ^ilinadi.
Dama edit Xellen (dame Edith Hellen). Ko`p ochiladi, g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha. Barglari ^alin, sal kukish tovlanadi. G`unchalari chuzi^ro^. Gullari yirik, juda serkat, zich, kosasimon, g`oyat muattar, ranggi sof pushti, bir oz sargish tovlanadi. Ko`pincha uzun, tik usgan va pishik; novdalarda yakka-yakka ochiladi. 1926 yilda Buyukbritaniya gulchilari Milliy jamiyati bu navni ol- tin medal bilan ta^dirlagan. Toshkentda bu nav ko`p ochiladi, guli ^atto 40 daraja issi^da ^am besh kunga- cha uz chiroyini yu^otmaydi. Bu nav urgimchakkanaga chidamsiz, ammo unshudring kasalligiga ancha chidamli. K^ishda va erta ba^orda oranjereyada etishtiriladi, guldastalar tayyorlashga yaro^li.
Koroleva Luiza (Konigin Luise). Ko`p ochiladi, tup- lari urta buyli, tikanaklari siyrak. Barglari yirik, k>alin, ^oramtir-yashil va yaltirok*. Runchalari chuzitsrok. Gullari yirik, serkat, urtasi chitsi^, xushbo`y, sekin ochiladi. yirik gulli novdalari egilib turadi.
Odatda yakka, ba’zan bir novdada bir nechta gul ochi- ladi. Suligan gullari tukilib ketmaydi, tuplarda tu- rib }^urib ^oladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Boglarda o`stirishga, uzishga, shuningdek kishda va erta ba^orda oranjereyada o`stirishga yaraydi, bunda ^ar poya- da bittadan g`uncha ^oldiriladi. _
Klod (Clande). Past buyli, bir oz sershox, sertikan, tikanlari mayda. Bargining yirikligi o`rtacha, yashil, sal xira, ^alin. G`unchasi ^am o`rtacha, sal uzuncho^. Guli tuk; qizil, duxoba singari tovlanadi. YArim ochilganda sal uzunchok; shaklga kiradi. Juda kurkam. >^idi kuchsiz. Novdalari pishik;, ularning uchida bir necha gul tup-tup bo`lib, goxo yakka ochiladi. Unshudringa ancha chidamli. Uzish va gruppalab ut^azishga yaro^li.
Loren Karl (Laurent Carle). Ko`p ochiladi, sershox, bo`yi bir metrgacha etadi, tikanaklari ko`p, mayda va yirik. Barglari yashil, nafis, barg chetlari binafsha pushti rangda. G`unchalari chuzincho^. Gullari yirik, ser- ^at, tula ochiladi, ^idi g`oyat muattar, tojibargi duxo- basimon ^irmizi-^izil rangda, kalta pishits novdalar- da yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Uzish, sishda va erta kuklamda oranjereyada o`stirish uchun yaro^li.
Leni Neys (Leni Neuss). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, sershox, tikanaklari yirik va siyrak. Barglari ^alin, yaltiro^. G`unchalari chuzik^rok;. Guli juda yirik, tojibargi unchalik ser^at emas, ^idi xushbo`y, ranggi pushti, tojibargining sirti ^izgish-pushti, uzun, pastga 1^arab egilgan novdalarda yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab ut^azish va uzish uchun yarokly»
Luna (Luna). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, sershox, ti- kanlari siyrak va yirik. Barglari soramtir. G`unchalari utkir uchli. Gullari yirik, ser^at, urtasi chitsi^, ^i- di choy atirguli kabi g`oyat muattar, ranggi och sari^, uzun, to’g’ri, pishi^, novdalarda ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Gruppalab ut^azish va uzishga yaro^li. ^
Larisa. Bu nav Toshkent botanika bogida Freiburg II bilan Columbia atirgulini chatishtirib etishtirilgan. Ko`p gullaydi, bo`yi baland, tikanaklari yirik. Bargi yirik, xira. G`unchasi chuzi^ro^. Gullari juda yirik, ser- kat, nafis ^idli, ipaksimon tovlanadi, ranggi och pushti, urtasi sargish, odatda uzun, to’g’ri, pishy^ novdalarda yakka ochiladi. Kuklamgi va kuzgi yomgirlarga chidamsiz, yozning issik kunlarida yaxshi ochiladi, uz chiroyini uzok sa^laydi. Unshudring kasalligiga chidamli. Uzish, grup* palab ut^azish uchun tavsiya. ^ilinadi.
Madam Batterfley (Madame Butterfley). Ko`p gullaydi, kuchli, sershox bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha, Barglari chiroyli, yirik, tu^ yashil. CHiroyli ochiladi, guli ser^at, g`oyat muattar. Rangi alangasimon-pushti, sargish- pushti va tillarang-sari^ tusda tovlanadi. Ko`pincha tup-tup bo`lib ochiladi, ammo uzun, tik usgan, pishi^ novdalarda yakka ochilganlari ^am uchraydi. YOzda^ ^a- rorat baland bulganida, bu gul ko`pincha kamsat bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. K^ishda va erta ba^orda oranjereyada etishtirish va uzish uchun
tavsiya etiladi. s
Madam Jyul Bushu (Madame Iules Bouche). Ko`p gullaydi, kuch’li, baland, g^alin bo`lib o`sadi. SHu sababli xam gullari yirik bulsin uchun mayda shox va gul g`unchalari bulmagan novdalarini ^ir^ib tashlash lozim. Runchalari utkir uchli, guli yirik, tojibargi ser^at, ^idi nafis, xushbo`y, ranggi ok;, sal pushti rangda tovlanadi, uzun, tikka usgan va pishits poyalarda tup bo`lib va yakka- yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Bog, park va yul yo^alariga gruppalab uщaziladi, uzib guldasta ^ilinadi. m
Melar atirgul (Malar Ros). Ko`p ochiladi, tik o`sadi, bo`yi urta, tikanaklari juda siyrak va yirik. Bargi chuzincho^ shaklda, tor, ^alin, tuts-pushtisimon guborli. Runchalari chuzincho^ shaklda. Gullari yirik, ser^at urtasi chi^ik;. G`oyat muattar. Ranggi lola rang-1^izil. Uzun, to’g’ri, pishik; novdalarda ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Uzish uchun ustiriladi va ^ish- da ^amda erta baxorda oranjereyalarda etishtirila- digan ^izil atirgullarning eng yaxshilaridan ^isobla-
nadi. o
Mistris Genri Vinnet (Mrs Henry Winnet). Mo`l ochiladi, g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha. Tikanaklari ko`p va utkir. Barglari yirik va ^alin. G`unchalari chuzincho^ shaklda. Gullari yirik, ser^at, urtasi chi^i^. )^idi muattar. Ranggi tuts ^izil. Uzun, to’g’ri va egiluv- chan novdalarda ko`prok; yakka ^olda ochiladi. yozning is- sik; kunlarida ^am rangi aynimaydi, uz chiroyini sa^- lab soladi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Gruppalab utsazish, uzish, ^ishda va baxorda oranjereyalarda o`stirish uchun yaro^li.
Mistris V. S. Egan (Mrs William S. Egan). Mo`l gullaydi, bo`yi o`rtacha. Tikani kam. Bargi yirik, k;alin, tu^ yashil. G`unchasi chuzi^rsщ. Guli yirik, ser^at. Rangi pushti, juda chiroyli. )^idi choy singari xushbo`y. Uzun va tikka usgan novdalarda bittadan yoki ikkitadan ochiladi .Unshudringga chidamli. Gruppalab ut^azishga, uzishga va payvand silishga yaro^li.
Markiza de Urkixo (Marguesa de Urqijo). Kuchli va tikka o`sadi. Mayda, ingichka va utkir tikanlari bor. Bargi chuzik^rots, tuk^ yashil. G`unchasi chiroyli, sal chuzi^- poi^. Guli yirik, zargaldo^-sarits, bokalsimon, ser^at, xidi kuchsiz. Novdalari ^oramtir, uzun, ^ar novdada bittadan ochiladi. Unshudringa deyarli chidamli. Uzish, gruppalab va yakka o`stirishga yarotsli.
. Mirandi (Mirandy). Ko`p gullaydi, bo`yi o`rtacha, tikani yirik. Bargi yashil, sal xira. G`unchalari chuzikro^. Guli anorrang ^izil, urtasi chiki^ro^, ser^at, u sadar yirik emas, ^idi sal xushbo`y. Novdalari pishi^, baland o`sadi, yakka go^o tup bo`lib ochiladi. Bu nav rangi ji- xatdan Mistris Genri Vinnet naviga uxshaydi. Lekin yozning issik> kunlarida unga Karaganda tez ochiladi. Unshudringdan deyarli zararlanmaydi. Uzish, gruppalab va yakka o`stirishga yaro^li.
Nataliya Bettner (Natalie Bottner). Mo`l ochiladi, tik o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanaklari siyrak va yirik. G`unchasi chuzi^. Guli yirik, ser^at, nafis .^idli, ranggi och sarik> va sari^. Uzun, to’g’ri, pishik> novdalarda yakka ochiladi. Seryomgir ob-^avoda deyarli ochilmaydi. Unshudringa chidamli. Boglarda gruppalab o`stirish va payvand k^ilish uchun eng yu^ori darajali nav ^isob- lanadi.
Nargiz (Nareiss). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, tikanaklari yirik, siyrak va utkir. Bargi tu^ yashil, k^alin. G`unchalari uzuncho^, utkir uchli, chiroylik. Guli yirik, serk;at, urtasi chi^i^. Nafis, meva ^idli, ranggi urik- rang-sari^, ko`pro^ uzun, to’g’ri va pishik; novdalarda
yakka ochiladi. Unshudringa chidamsiz. Gruppalab utsa- zishga, uzishga, k;ishda va erta ba^orda parniklarda o`stirishga yaro^li.
Prissilla (Priscilla). Ko`p gullaydi, kuchli ^sadi, tupi g`uj, tikanaklari yirik va siyrak. Barglari yirik, k;alin, yaltiro^. Runchalari uzun, utkir uchli. Gullari yirik, ser^at, dumalo^, ^idi nafis, tojibargining cheti pushti, urtasi kirmizi-pushti. Uzun tikka usgan va pishig^ novdalarda ochiladi. Issi^ka chidamli. Gullari ochilgandan so`ng 5 kungacha chiroyini yu^otmaydi. Sula boshlaganda guli tukilmaydi, joyida surib k;oladi. Unshudringga chidamsiz Parklarga gruppalab ut^azishga, uzib guldasta yasashga, sishda va erta ba^orda parniklarda etishtirishga yarok;li.
Prins de Bolgariya (Prince de Bulgarie). Ko`p ochiladi, tik va g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha. Novdalari- ning- tusi binafsha-pushti. Barg chetlari, tomirlari och yashil rangda. G`unchalari chuzik;, nayza uchli. Guli yirik, serkat, choy atirgui singari nafis ^idli, ranggi va shak- li chiroyli, tuk; pushti, tillarang tovlanadi. Uzun tikka usgan va pishi^ novdalarda tup bo`lib yoki yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Uzish uchun, gruppalab ut^azish, payvand ^ilish, kishda va erta kuklamda parniklarda o`stirish uchun yarok;li.
Puansetiya (Poinsettia). Ko`p ochiladi, tik va ba[1] land o`sadi, tikanlari utkir. Bargi 1^oramtir-yashil, no- zik, yaltiro^; g`unchasi chuzik;, utkir uchli chiroyli. Gullari yirik, serkat, tula ochiladi, nafis ^idli, rangi och-pushti, ^izil, aynimaydi. Uzun, tik usgan va pishik; gulpoyalarda tup bo`lib va yakka ochiladi. Portlandda bu nav oltin medal bilan ta^dirlangan. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Gruppalab utsazish, uzib guldasta yasash, g^ishda va erta ba^orda parniklarda ^stirishga yarok;li.
Prezident Machia (President Machia). Ko`p ochiladi,
g`uj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha. Tikani kam. Bargi ynryak,
salin, tuts yashil. G`unchalari chuzinchots. Guli yirik, ser- sat, pushti rangda. SHakli bokalsimon, ^idi choy singa- ri xushbo`y. Uzun, tikka usgan pishits novdalarda ko`pincha bittadan ochiladi. Unshudringa deyarli chidamli. Gruppalab utsazish, uzish va payvand silishga yarotsli.
Suyosh busasi (Sunkist). Ko`p ochiladi, g`oyat kuchli va baland o`sadi. Bargi yirik, salin, tuts yashil. G`unchalari- ning shakli bokalsimon. Guli yirik, sersat, choy atirgul singari g`oyat muattar, ranggi tuk; sari^-pushti, tilla- rang tovlanadi. Ko`pincha uzun, tik usgan pishik; gulpoya- larda yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga sal chidamsiz. Gruppalab ustiriladi va guldasta uchun uziladi.
Sanberst (Sunburst). Ko`p gullaydi, bo`yi baland emas, novdalari ingichka, siyrak, utkir tikanlar bilan koplangan. Barglari mayda salin, sal pushtisimon tovlanadi. G`unchalari chiroyli, utkir uchli. Guli o`rtacha kattalikda, tojibargi sersat, kosasimon, ranggi sarik, tuts sari^ tusda tovlanadi. Sula boshlaganda otsaradi. Buyukbritaniya gulchilari Milliy jamiyati bu navni oltin medal bilan tak;dirlagan. Toshkentning issits ob- ^avo sharoitida g`unchalari tez ochiladi. Unshudring kasalligiga juda chidamsiz. Uzish, yakka utsazish, payvand silish uchun yarok;li.
Kichik Larisa. Bu nav Toshkent botanika bogida Freiburg II va Columbia navlarini chatishtirib etishti- rilgan. Ko`p gullaydi, ruj bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanaklari yirik va siyrak. Bargi och yashil, tigiz. G`unchalari sal chuzik;, gullarining kattaligi o`rtacha, sersat, ranggi tuts pushti, tula ochilganda sal ok^aradi. urtasi och pushti rangga kiradi. Uzun, tikka usgan va pishits gulpoyada tup bo`lib yoki yakka ochiladi. Uzilgan gullari suvli vazada uzots sak;lanadi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab utsazish, uzish uchun tavsiya silinadi (3-rasm).
San Fernando (San Fernando). Kuchli va tikka o`sadi, ko`p gullaydi, juft tikanlar bilan ^oplangan. Puan- setiya naviga juda uxshash. Lekin undan bargining sal uzunchok;ligi, tuts yashil tovlanishi bilan far^ k;iladi. Runchalari chuzinchok. Guli ^ip-^izil, duxoba singari tovlanadi, uncha ser^at emas. )^idi ^am kuchsiz. Novdalari pishik;, uzun. X^r gulpoyada tup bo`lib, go^o yakka ochiladi. Unshudringga deyarli chidamli. Uzish va gruppalab ut^azishga yarogush.
Farizeer (Pharisaer). Ko`p ochiladi, g`uj bo`lib baland o`sadi. Tikanaklari yirik va siyrak. Novdasi k^izgish. Bargi ^alin, r^oramtir, sargish tovlanadi. Runchalari chuzinchok;, utkir uchli. Tojibargi uncha sersat emas, urtasi chiligu xushbo`y. Rangi o^-pushti, urtasi tuk-pushti. Uzun to’g’ri, ingichka va pishi^ novdalarda odatda tup-tup, ba’zan yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Uzish, gruppalab va yakka utsazish uchun yarokli. K^ishda va erta ba^orda parniklarda ko`paytk- riladi.
Elli Knab (Elli Knab). Ko`p gullaydi, kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha. Novdalari tu^ binafsha tusda, tikanaklari siyrak. Bargi yirik, ^alin. Runchasi bokal- simon. Guli yirik, ser^at, gul urtasi chiligu ^idi kuchsiz. Tojibargining sirti yaltiro^-pushti, ichi o^ish- pushti. Novdasi uzun, tikka o`sadi. YAkka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamsiz. — Uzish, gruppalab ut^azish, r^ishda va erta ba^orda etishtirish uchun yarokli.
Etual de Frans (Etoile de France). Kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanlari yirik va siyrak. Barglari so- ramtir-yashil va k^alin, g`unchalari chuzi^ro^. Gullari juda kurkam, yirik, ser^at, ^idi g`oyat muattar, ranggi tuk; ^izil, duxobasimon, urtasi yok^ut rang-r^izil. Suliy boshlaganda ^avo rang tue oladi. Saluin va yomgirli ob-^avoda kam ochiladi. Uzun, tikka usgan va pishi^ gulpoyalarda tup bo`lib yoki yakka ochiladi. Unshudring kasal- ligiga chidamsiz. Uzishga, payvand silishga va gruppalab utsazishga yarotsli.
Edel (Edel). Bo`yi o`rtacha, tikka o`sadi. Kichik, mayda tikanlar bilan soplangan. Bargi tuts yashil, salin. G`unchalari tuxum shaklida. Guli o`rtacha, sersat, sarshu shakli bokalsimon, choy singari xushbo`y, uzun tikka usgan, pishits novdalarda ko`pincha yakka ochiladi. Uzish va gruppalab utsazishga yarotsli (4-rasm).
Edit Krauze (Edith Krause). Tupi kuchli va g`uj bo`lib o`sadi. Siyrak, ammo yirik tikan bilan soplangan. Bargi u sadar yirik emas. Guli ots, yirik, sersat, shakli kosasimon, deyarli ^idsiz. Novdalari pishits, uzun, odatda yakka, ba’zan tup bo`lib ochiladi. Unshudringdan nam zararlanadi. Ots rangda bulganligi uchun eng yaxshi nav ^isoblanadi. Uzish va gruppalab utsazishga yarotsli.
PERNETSIAN ATIRGULLAR
Pernetsian atirgullar choy-duragay atirgullarga juda uxshaydi. Xrzirgi vatstda bu ikkala turkumdagi atirgullar bir-biri bilan shunchalik aralashib ketdi- ki, u yoki bu navning saysi turkumga mansub ekanligini anitslash deyarli mumkin bulmay soldi.
Pernetsian atirgullar sergul bulishi, tillarang sarits tusda tovlanishi, barglarining yaltirok; va sattik bulishi, tikanaklarining yirik va sizgishligi, toji- bargi unchalik sersat bulmasligi bilan xarakterlanadi. Boshsa belgilari — uzluksiz gullashi, tupining va gulining chiroyliligi ji.%atidan choy-duragay atirgullar- dan afzaldir. K>uyida pernetsian atirgullarning Uzbe- kiston sharoitida yaxshi o`sadigan va Toshkent botanika bogi kolleksiyasidan ajratib olingan navlari bayon silinadi.
Adolf Koshel (Adolf Koschel). Ko`p ochiladi. Kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha, chiroyli, shakli guldastasimon, tikanaklari yirik va siyrak. Barglari salin, yirik, ^oramtir-yashil va yaltiro^. Runchalari chiroyli, bokalsimon. Guli unchalik yirik emas, ser^at, rangi ^izgish-sari^ suyi tomondan ^ip-^izil tovlanadi, uzun to’g’ri, pishi^ gulpoyalarda ochiladi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Gruppalab kuchat silish, uzish, r^ishda va erta ba^orda parniklarda ko`paytirishga yaro^li.
Adolf Kerger (Adolf Karqer). Ko`p ochiladi, urta buy, ruj bo`lib o`sadi, tikanaklari yirik va siyrak. Barglari yirik, ^alin, tuk; yashil. Runchalari chuzinchok;. Guli u ^adar katta emas, o`rtacha ser^at, choy atirguli singari nafis ^idli, ranggi tu^ sarik;, tula ochilganda och sarik; rang oladi, uzun, tikka usgan novdalarda ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab ut^a- zish, uzish va payvand k^ilishga yaro^li.
Golden Rapchur (Golden Rapture). Ko`p gullaydi, urta buy, tik o`sadi, novdalarining ranggi pushtiga moyil, tikanaklari yirik, ^attits va siyrak. Barglari yirik, 1^alin, tu^ yashil. Runchalari chuzi^rots, royat chiroyli. Gullari yirik, sari^ rangda, unchalik serk;at emas, choy atirguli singari nafis ^idli, tula ochilganda toj- barglarining uchi och sarik* rangga kiradi. Uzun, tikka usgan va pishi^ novdalarda tup bo`lib, go^o yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab ut^a- zishga, payvand k^ilishga va uzishga yaro^li.
Gloriya Dey (Glorua Dei). «Mir», «Madam Meyan» deb xam ataladi. Bu nav fransiyalik gulchi Meyland tomonidan yaratilgan bo`lib dastlab Madam A. Meilland deb nom berilgan edi. X^ozir u butun dunyoda tinchlik simvoli bo`lib k;oldi. Bu nav Uzbekistonga moslangan pernetsian atirgullarning eng yaxshisidir.
Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, bo`yi baland, tikanaklari yirik, k;atti^ va siyrak. Barglari yirik, ^alin, soram- tir va yaltiro^. G`unchalari chuzi^ro^, tojbarglarining sirti g^izil, ichi och sari^ — g^izil ^oshiyali. Gullari yirik, serkat, chiroyli urtasi chitsi^. Tula ochilganda ko- sasimon shakl oladi, choy atirgullari singari nafis ^idli, ranggi tillarang sarits, tojibargining chekka- sida och sarits, sizil ^oshiyalari bor. Guldasta ^olidz suvda uzots satslanadi. Uzun, tik usgan va pishits gul- poyalarda tup bo`lib va yakka ochiladi. Amerika va Angliyada bir necha marta oltin medal bilan tatsdir- langan. Urgimchakkana va unshudring kasalligidan zararlanmaydi. Uzish, gruppalab kuchat silish uchun yarotsli.
Luiza Keterina Breslau (Louise Catherine Breslau). Bo`yi o`rtacha, bargi yirik, och yashil, yaltirots. G`unchalari uzunchots, kichikrots. Guli sersat, tuk; pushti, choy kabi xushbo`y ^idi kuchsiz, kattaligi o`rtacha, urtasi sal chi- sits. Novdalari pishik;, sertikon ^ar gulpoyada tup bo`lib ochiladi. Unshudringa chidamli. YAkka va gruppalab o`stirishga yarotsli.
Mevru G. A. Van Rossem (Mevrouw G. A. Van Rossem). Kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanaklari yirik, siyrak. Barglari yirik, salin yaltirots, sarrish rangda tovlanadi. G`unchalari sal chuzinchots, deyarli dumalo^. Gulining kattaligi va tojibargining satlami o`rtacha, royat muattar. Ranggi tuts sarits, tillarangda tovlanadi. Tojibargining ostki tomoni jigarrang-sizil. Uzun, tikka va pishik; novdalarda g`uj bo`lib, ba’zan yakka ochiladi. Unshudringga chidamli. Gruppalab kuchat silish, gul- zor chetlariga, yul yosalab utsazish va uzish uchun yarotsli.
Prezident Gerbert Guver (President Herbert Hoover). Ko`p ochiladi, kuchli, tik va baland bo`lib o`sadi, tikanaklari ko`p, yirik, utkir, uchi sal sayrilgan. G`unchalari chuzik;, utkir uchli yaltirots, ranggi sarrish-sizil, tutssarits tovlanadi. Gullari yirik, sersat, tula ochiladi, xushbo`y, ranggi tuts sarits pushti yoki sarrish sizil, tuts sarits yoki sarits rangda tovlanadi. Uzun, tikka usgan va pishits novdalarda ruj bo`lib yoki yakka ochiladi. Amerika gulchilari jamiyati bu navni oltin medal bilan ta^dirlagan. Urgimchakkanaga va unshudring kasal* ligiga chidamsiz. Boglarga gruppalab yoki yakka ut^azish, va uzish uchun yaro^li (5-rasm, mu^ovaga ^arang).
Padre (Padre). Kuchli o`sadi, bo`yi baland, 1 metrga etadi, ko`p ochiladi, tikanaklari yirik, utkir va siyrak. Barglari yirik, ^alin, yaltirsiu silli^. Runchalari chu- ziu tojibargi uncha ser^at emas. Guli uncha katta emas, xushbo`y ranggi ^izgish, sari^ tovlanadi, tula ochilganda sal o^aradi. Tikka usgan, ingichka va pishik> gulpoyalarda tup-tup bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Uzish uchun, ayniksa gruppalab va yakka kuchat ^ilishga yaro^li.
Suvenir de Klodius Perne (Sowenir de Claudius Pernet). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanaklari yirik, siyrak. Barglari ^oramtir-yashil, yal- tirots. Runchalari chuzik;, utkir uchli, to’g’ri shaklda. Gullari yirik, sersat, choy atirgul singari nafis ^idli, ranggi tillarang-sari^, urtasi k^oramtir tovlanadi, uzun, ingichka, pishi^ novdalarda ko`pincha yakka ochiladi,- Bagatelleda oltin medal bilan ta^dirlangan. Unshudring kasalligiga chidamsiz. Uzishga, gruppalab kuchat kilishga, ^ishda va erta ba^orda parniklarda o`stirishga yaro^li.
Soley de Op (Solei ed’ Or). Kuchli va baland o`sadi, mo`l gullaydi. Bargi tu^ yashil. Runchasi chuzinchots utkir uchli, sarik>. Guli ancha yirik, ser^at,- kosasimon, tuk; sa- rits, och sarik; tillarangda va sal ^izgish tovlanadi. }^idi xushbo`y. Tikka novdalarda ochiladi. Gruppalab va yakka ut^azishga, uzishga yarok^li.
Seyanets № 8. Bu nav P. K. Ozolin tomonidan Toshkent botanika bogida erkin changlangan gul salamchalaridan tanlab olib vujudga keltirilgan. Ko`p ochiladi, zich bo`lib o`sadi, bo`yi o`rtacha, tikanlari yirik va siyrak. Barglari yirik, k;alin, ^oramtir, yaltiro^. G`unchalari sal chuzinchok;. Gullari yirik, ser^at, kosasimon, ranggi chiroyli, ^izgish-pushti, tillarang-sari^ tusda tovlana- di. Ko`pincha uzun, tikka usgan pishits novdalarda yakka ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab yoki yakka utsazish va uzish uchun tavsiya silinadi.
POLIANT ATIRGULLAR
Poliant atirgullar sovuvda chidamliligi, past yoki urta buyli bulishi, sershox, novdalari ingichka, tikan- lari bir xil, tup guli yirik, gulning uzots muddat ochi- lib turishi, rang-barangligi, gulining kattaligi, ^idi, kuchsizligi bilan xarakterlanadi. Poliant atirgullarni Toshkent sharoitida sishda kummasa ^am bo`ladi, may oyidan to sovuts tushg`uncha ochilaveradi. Sovuts nov- dalarni nobud silgandan keyingina tupi usishdan tux- taydi. Poliant atirgullar pernetsian atirgullardan ilgari yaratilgan bulsa ^am ^ozirgacha bog va parklarni bezashda simmatba.^o gul ^isoblanib kelmotsda. Bu atirgullar ustida olib borilayotgan seleksiya ishlari guli kattarots va sarits rangli navlar yaratishga saratilgan. Gullarining katta-kichikligiga sarab poliant atirgullar ikki gruppaga ajratiladi: mayda gullilar va yirik gullilar. ^uyida Uzbekistonda o`stirishga eng ^U’ lay bulgan va Toshkent botanika bogi kolleksiyasidan ajratib olingan poliant atirgullarning navlari bayon etiladi.
Mayda gulli navlari
Denis Kasergen (Denise Casseqrain). Past buyli, juda sershox, yoyilib o`sadi. Bargi tuts yashil, salin, mayda. Guli ok;, sal sirmizi rangda tovlanadi, mayda, ^idi kuchsiz, sersat, bir tup gulda 5—15 ta gul bor. Gul bandi pishits, kalta. ^alamchadan yaxshi o`sadi. Unshudringga chidamli. Gulzorlarda gruppalab ekishga sulay.
Deni Robin (Dandy Robin.) G`uj bo`lib, pastrots o`sadi, siyrak, ammo utkir tikan bilan soplangan. Bargi maydarots, sal sizrish tovlanadi, g`unchalari kichikrots, uzunchots, rangi och pushti. Guli tuts pushti rangda,
ipakday jilo beradi. ^ajmi kichik, tojibarglarining sersatligi o`rtacha, urtasi sal chitsits. Gulbandi pishik,
^ar novdada bir nechtadan gul bo`ladi. Unshudringga chidamli. Gruppalab eksa bo`ladi.
Ideal (Ideal). Bu nav Miss Edibh cavell na- vidan kelib chitssan. Ko`p ochiladi, bo`yi 50 santimetrga etadi. Barglari salin, soramtir, yaltirots. Guli mayda, tup-tup ochiladi, tojibargi uncha sersat emas, tula ochiladi, sharsimon, kuchsiz xushbo`y, ranggi tuts sizil, ji- | garrangga moyil. yozning issik; kunlarida gullarining ► ranggi sal otsaradi, ammo xushmanzaraliligini satslab * soladi. Unshudring kasalligiga birmuncha chidamli. Gulzorlarga va uning chekkalariga ko`plab ekiladi.
Seyanets № 1. Toshkent botanika bogida Ideal atir- gulni erkin changlatish usulida P. K. Ozolin tomo- nidan yaratilgan (6-rasm). Ko`p ochiladi, bo`yi 50 santimetrga etadi, tikanlari siyrak. Barglari salin, so- ramtir. Gullari mayda, tup-tup bo`lib ochiladi, tojibargi unchalik sersat emas, kuchsiz xushbo`y, ranggi tuts pushti, sulish oldida otsaradi. Kjeni ta’sirida ranggi aynimaydi. Bu nav uzluksiz va uzots muddat ochilib tu- rishi bilan xarakterlanadi. Unshundring kasalligiga ancha chidamli. Gulzor chetlariga gruppalab va yakka-yakka utsaziladi.
Kameo (Sasheo). Tupi pastrots, g`uj bo`lib o`sadi.
Bargi yashil, yaltirots. Gulining rangi tuts pushti, zar- galdots va nimpushti tusda tovlanadi. Guli mayda ser- sat, kosasimon, ^idi kuchsiz, g`uj bo`lib ochiladi. Unshud- | ringga chidamli. Gruppalab ekish va gulzor chetlarida o`stirishga yarotsli.
Yirik gulli navlari
T. Paulsen (D. T. Poulcen). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, bo`yi o`rtacha. Tikanaklari utkir. Barglari yirik, tuts yashil, salin. G`unchalari sal chuzinchots. Guli poliant atirgullar ichida eng yirik, unchalik sersat
emas, tula ochiladi, ^idi kuchsiz, ranggi kip-sizil du- xoba singari tovlanadi. Tup bo`lib ochiladi, ^uyosh is- sigidan aynimaydi. Bu nav London va Kopengagenda mukofot olgan. Unshundring kasalligiga ancha chidamli. Uzish uchun, gruppalab va yul yo^alariga ut^azishga, ay- ni^sa ko`plab etishtirishga ^ulay.
Jozef Gi (Joseph Guy). Ko`p ochiladi, kuchli o`sadi, Barglari yirik, ^alin. Gullari yirik, ser^at, ranggi yaltiro^ k;izil, uzun gulbandlarda tup bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab utk^azishga va tuvaklarda ko`paptirishga yaxshi.
Ingar Olsson (Inqar Olsson Pol. N.). Ko`p gullaydi, tupi sal chirmovu^simon, barglari ^oramtir, ^alin. Gullari yirik, unchalik ser^at emas, ^idi kuchsiz, ranggi tu^ pushti, jigarrang-^izil tovlanadi. Tup bo`lib- ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. YAkka ^olda va gruppalab ut^azishga va yul chetlarida o`stirishga yaro^li.
Salmon Sprey (Salmon Spray). Ko`p va uzluksiz ochiladi, kuchli va baland (1 metrgacha) o`sadi, tikanla- ri yirik. Barglari tu^ yashil, ^alin, gullari yirik, unchalik ser^at emas, kosasimon, xushbo`y, ranggi tu^ pushti, sirti ^irmizi, chiroyli tup bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab utkazishga xamda parklarda o`stirishga yaro^li.
Frau Astrid SHpet (Frau Actrid Spath.) Ko`p gullaydi, ruj ochiladi, bo`yi o`rtacha, barglari tuts yashil, yal- tiro^. Gullari yirik, ser^at, sharsimon, ^idi kuchsiz, ranggi ^izrish-pushti, tup bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligiga chidamli. Gruppalab ekish, gulzor chetla- riga ekish uchun g^ulay.
FLORIBUND ATIRGULLAR
Atirgullarning bu duragay xili poliant atirgullar singari rang-barang ochiladi, uzluksiz gullayvera- di. Poliant atirgullardan fa^at shaklining va ranggi-
ning turli-tuman bulishi bilan fars siladi. Flori- bund atirgullar gruppalab va yul yosalariga utsazish- ga, uzib guldasta yasash va tez ko`paytirishga juda sulay ^isoblanadi, ular choy atirgullarga saraganda sovutssa chidamlidir. Bu atirgullar ustida sishga va kasallik ^amda zararkunandalarga sarshi ancha chidamli navlar yaratish yuzasidan seleksiya ishlari olib borilmotsda.
Kordes Zondermeldung (Kordes Sondermeldunq). Ko`p va uzluksz ochiladi, bo`yi past, mayda, utkir tikanli. Barglari yirik, salin, sillits. G`unchalari o`rtacha yirik. Gullari ^am unchalik katta emas, sersat, kosasimon, ranggi alangasimon-sizil, uzun ingichka va pishits novdalarda tup bo`lib ochiladi. Gullari uz rangini uzgartirmaydi, tuplarga chiroy berib uzok; muddat ochi- lib turadi. Bu navda pernetsian atirgullarga xos ajo- yib xususiyat satslanib solgan. Ko`p medallar bilan tatsdirlangan. Unshudring kasalligiga ancha chidamli. Gruppalab ekishga, yul va gulzor chetlariga utsazishga, uzish va payvand silishga yarotsli (7-rasm, mutsovaga sarang).
Red Pinokchio (Red Pinocchio, 8-rasm). Tupi uncha baland emas, lekin g`uj. Bargi o`rtacha, rangi och yashil. Guli sirmizi-sizil, sersat, kosasimon, ^idsiz, ruj* g`uj bo`lib ochiladi. Bu gulning ranggi g`oyat yaltirots, suyosh issigida aynamaydigan eng yaxshi navlardan ^i- soblanadi. Gullari ba^orda va kuzda yanada chiroyli щus oladi. Unshudringga chidamli. Gruppalab ekishga, yul ^amda gulzor chetlariga utsazishga, payvandlash va ‘ uzishga yarotsli.
Starlit (Starlet). Tupi g`uj bo`lib, pastrok; o`sadi, tikanlari siyrak va utkir. Bargi yashil, maydarots, sal uzunchots. G`unchalari kichikrots, dumalots. Guli sarits, su- liy boshlaganda ots tue oladi. G`oyat sersat, kosasimon, ^idsiz, tup-tup bo`lib ochiladi. Unshudring kasalligi bilan bir oz zararlanadi. Gruppalab ekishga, yul, gulzor chetlariga utkazishga va payvand silishga yarotsli.
SHik (Chic). Uncha baland usmaydi, sershox, tikanla- ri yirik va utkir. Bargi ^avorang-yashil, mayda. G`uncha- si kichikrok;, dumalo^. Guli nim pushti, och pushti dog’’- chalari bor, o`rtacha yirik, ser^at, ^idi kuchsiz, pishi^ novdalarda tup-tup bo`lib ochiladi. Unshudringga ancha chidamli. Gruppalab ut^azish, gulzor chetlarida usti- rish va payvand k^ilishga yaro^li.
CHIRMOVUTS ATIRGULLAR
Tabiatda tuplari chirmovuvda uxshab o`sadigan atirgul yu^. Ammo novdalari uzun va uralib o`sadigan turla- ri uchraydi. Bunday novdalarni ma’lum tomonga yogoch yoki sim buylab yunaltirib ancha baland kutarish mumkin.
)^ozirgi va^tdagi chirmovuk; gullarning navlari ko`p gulli (Rosa mo`ltiflora Sger) va Vixura (R. Wichu- raiana Sger) atirgullarini boiщa navlarga chatishtirish natijasida vujudga keltirilgan. CHirmovuts atirgullar mayda yoki yirik bo`lib ochiladi, gul barglari ser^at yoki kamsat, tudaguli yirik bo`ladi. Gul- bandlari kalta, gul bir yillik novdalarning urta va yu^ori sismidan ochiladi. Gullari ok;, pushti, g^izil, sari^ va boiщa ranglarda. Ko`pchilik navlarning ^idi kuchsiz. CHirmovu^ atirgullar kuklamda bir marta ochiladi, ammo mo`l va uzots muddat ochilib turadi. Avvalo urtadagi, so`ngra yon g`unchalari ochiladi.
Keyingi va^tda uzluksiz ochiladigan chirmovu^ atirgul navlari yaratildi. CHirmovu^ atirgullar tula ochilganda juda chiroylik manzara kashf etadi. Bu gullar- dan turar joylar oldini va devorlarni bezash, chiroyli gulchambarlar, arklar va pergol yasash mumkin.
Uzbekistonda chirmovu^ atirgullarni ^ishda sovuts urmaydi, ularni urab ^uymasa ^am bo`ladi. Bundan tash^ari, ularning bargi yaltiro1u tigiz, ^alin va tu^ yashil bulgan navlari zamburug` kasalligiga ayni^sa chi- damlidir.
CHirmovu^ atirgullar ko`pincha bir yillik g^alamcha- dan va parxish ^ilish yo`li bilan ko`paytiriladi. CHir- movu^ atirgullarning Glen Dal (Glen Dale), Nyu Daun (New Dawn), Eva, Krimson Rambler (Crimson Rambler) Doroti Perkins (Dorothy Perkins) va bosh^a navlari keng tarsalgan.
ATIRGULLARNI KO`PLAB O`STIRISH
Kolxoz va sovxozlarda atirgullarni ko`plab o`stirishga kirishishdan avval agronom yoki ^avaskor gulchi bu o`simlikning usish davrida yoruglik, issi^lik, nam- lik, tuprok; va ^avoga bo`ladigan e^tiyojini urganib chi- rshi kerak. Bularni urganib olish agrotexnika usul- larini bilib ^ullanishga, turli joylarni kukalam- zorlashtirishda bu gulning manzarasidan va chiroyidan to’g’ri foydalanishga imkon beradi.
Gulzorlarda ustiriladigan atirgullarning ko`pchi- ligi urug`laydi, ammo ularni urug`dan ko`paytirib bul- maydi. CHunki urug`dan ustirilgani avvalgi xususiyati- ni sa^lab ^ololmaydi. SHu sababli ^am atirgullarni vegetativ usulda ko`paytirish keng tar^algan.
Atirgullar vegetativ usul bilan ko`paytirilganda parxish, ^alamchadan ustiriladi yoki payvand silina- di. Ko`plab kuchat etishtirish uchun payvandlash usuli tavsiya etiladi. Bunda kerakli atirgul navining bitta kurtagi (kuzi) payvandtakka (na’matakka) ulanadi. Sovet Ittifo^ining markaziy rayonlarida atirgulni payvand k;ilish uchun, na’matakning unib chi^ish payti- dan boshlab ^isoblaganda, kamida uch yil va^t ketadi. Uzbekistonda yozning issi^ va parvarish silish mudda- tining uzo^ bulishi sababli kuchat ikki yildayo^ tayyor bo`ladi. Birinchi yilda agrotexnika ^oidalariga tula amal silgan ^olda standart payvandtaglar vujudga keltiriladi va payvand silinadi. Ikkinchi yili esa ana shu payvand ^ilingan kuchatlarga shakl beriladi va ular gulzorga ut^aziladigan darajaga etkaziladi.
KUCHATZOR
Atirgul etishtiriladigan kuchatzor suyidagi bulim- lardan: na’matak urug`i ekiladigan bulim, payvandtag kuchirib utsaziladigan bulim, payvandust uchun atir- gulning yusori sifatli navi ustiriladigan bulim ?^am- da urug`lik bulimidan iborat bulishi kerak. X^ar bir bulimdagi kuchatlar ma’lum matssadni kuzlab ustiri- ladi.
Birinchi bulimda na’matak etishtirilib, u ikki-uch barg chitsarishi bilan ikkinchi — payvandtag bulimiga kuchirib utsaziladi. Bu erda payvandtag payvand si- lishga imkon beradigan darajagacha ustiriladi va unga kerakli atirgul navi ulanadi. SHu usulda ish olib bo- rilsa atirgul kuchatini bir yil ilgari etishtirish mumkin. Kelgusi yilgacha bu kuchatlarga shakl berila- di va gulzorga utsazishga yarotsli kuchat tayyorlanadi.
Payvandust etishtiriladigan bulimda payvand uchun salamchalar tayyorlanadi. Urug`lik bulimida kelgusida payvandtag tayyorlash matssadida na’matak urug`i etish- tiriladi.
Kuchatzorlar uchun joy tanlash. YUsori sifatli va standart atirgul kuchatlari etishtirishda kuchatzor uchun sulay joy tanlash, tuprokni ishlash va ugitlash alo^ida a^amiyatga ega. Atirgul kuchatlari etishtiriladigan kuchatzor ochits, tekis va er osti suvlari chutsur joylashgan, tuprogi serunum va donador bulishi lozim. ^umlots va ogir sog tuprotsli er normadan ko`p mitsdor- da organik ugit solinib, bir necha yil ishlangandan keyingina kuchatzor silishga yarotsli bo`ladi. Kuchli shurlangan yoki begona ut ko`p, shuningdek simsurt, tilla so`ngiz va buzotsbosh kabi zararkunandalar tarsalgan erlar kuchatzor uchun yaramaydi.
Kuchatzor uchun organik moddalarga boy, donador, en- gil sog tuprotsli: sumots, oddiy va sora buztuprots erlar yaxshi. Kuchatzorga satnaladigan yul ^am yaxshi bulishi kerak.
Payvandtag tanlash. Payvand ^ilingan o`simlik ikki sismdan: payvandtag va payvandustdan iborat bo`ladi. Payvandtag o`simlikning ildiz sistemasidir.. Payvandust yaxshi gul navidan olingan kurtak bo`lib,. undan o`simlikning er ustida o`sadigan ^ismi chitsadi. Payvandtag ^uyidagi talablarga javob berishi lozim: payvandust bilan yaxshi ^ushilib usishi va payvan- dustning yaxshi rivojlanishini ta’minlashi*, kuchli usishi va uzo^ muddat yashashi; turli tupro^larda )^am usa olishi va sovu^ ^amda ^urgo^chilikka chidamli bulishi;
kasallik va zararkunandalarga chidamli, pustlori engil ajraladigan, tanasida uzo^ muddat suv sa^lay- digan, ildiz burzi uzun va tikansiz bulishi;
birinchi yiliyo^ normal rivojlanib, payvand ^ilish- ga yaraydigan bulishi kerak.
UzSSR Fanlar akademiyasining botanika bogi payvandtag uchun 19 xil na’matakni sinab kurdi. SHundan fa^at ikkitasi (Rosa corimbifera, Borh. Rosa canina L.) eng yaxshi deb topildi. Toshkent sharoitida R. corimbifera navi unib chi^ishi va tez usishi bilan Rosa canina navita Karaganda ancha yaxshidir.
Bu turlarni F. N. Rusanov botanik ji^atdan ani^- lagan. Bu xildagi o`simliklar bulmagan kuchatzorlarda baland buyli va kam bachki chi^aradigan na’mataklar- ning ururidan foydalanish mumkin. Biro^ bunda payvandtag bir xil bulmaydi va payvand k^ilish ancha ke- chikadi. CHunki gullarning ^ar bir botanik turi ^ar xil bulganligidan biri sekin, biri tez o`sadi.
NA’MATAK URURINI TAYERLASH VA STRATIFIKATSIYA
KILISH
Na’matak mevasi avgust oxiriga borib tuts-^izil va tillasimon sari^ rangga kiradi. Na’matak ururi z>sa mevasi rang olmasdan ilgari pishib etiladi. Pishgan ururning pusti juda k>atti^ bo`lib, marizini zich urab oladi. SHu sab#bli na’matak urug`i mevasi so`ngir tus- ga kirishi bilanots yigib olinishi kerak. Bunday me« valardagi urug`larning pusti unchalik sattits bulmasa z^am urug`lari tula pishib etilgan bo`ladi. Toshkeitda na’matak mevasi iyul oxirida so`ngir tusga kira bosh- laydi. SHu vatstda yigib olingan meva stratifikatsiya silinadi, ya’ni yanchib sumga aralashtiriladi (ikki sism mevaga uch sism sum solinadi). So`ngra ularni ser- suv silib namlab va aralashtirib ilgaridan tayyorlan- gan chutsurga kumiladi. Meva va sum aralashmasi chukur tulishiga 20 santimetr solg`uncha solinadi, so`ngra usti- dan 10—15 santimetr salinlikda ^ul sum va uning us- tidan tuprots solib kumib suyiladi. Aralashma shu ^ol- da to ekish paytigacha satslanadi.
URUR EKADIGAN BULIM
Oktyabr oyining oxiri yoki noyabrning boshlarida urug` kumilgan chukur ochiladi, urug` olinadi, chyarigan pustlots ajratib tashlanadi. Nam urug`lar dar^ol ilgaridan tayyorlangan kuchatzordagi pollarga sepiladi.. Pollar er betidan 5—8 santimetr past silib, eni 1 metr va ^ar birining orasi 35 santimetr kilib yasala- di. Pol tuprori engil va serozik; bulishi uchun unga oz- gina sum va chirigan gung aralashtiriladi.
Urug` sul bilan salin sepiladi. Sepilg’an urug` us- tiga 3—4 santimetr kalinlikda chirindi solinadi. Urug`lar tuprots yuzasida solsa yoki tuprotssa yaxshi ara- lashmasa surib, unib chщa olmay solishi mumkin. CHu- surrots kumilsa unib chitsishi siyinlashadi. Urug` se- pilgan pollar gulchelakda suv sepib namitstiriladi. Kuzda va erta kuklamda pollarni tez-tez kuzdan kechi- rish, agar lozim bulsa suv sepib turish kerak. Na’matak mart urtalarida unib chitsa boshlaydi. YAxshi par- varish silinsa urug` 70 protsentgacha unib chitsadi.
Kuklamda o`simlikni parvarish silish — Oegona utlarga sarshi kurash va sugorishdan iborat bo`ladi,.
Gulchelakdan j^ap kun ertalab va kechxedrun suv sepib turiladi. Unib chivdan maysalar ikkitadan chin barg chitsarganda z^ar 3—4 kunda bostirib sugorish mumkin. Maysalarni unshudring kasalligidan satslash uchun ol- tingugurt kukunini DDT ga aralashtirib (3 ^ism oltin- gugurt, 1 k;ism 5 protsentli DDT) sepish kerak.
Na’matak 2—3 tadan chin barg chi^argach (aprel oxiri — may boshlarida) kuchatzorga kuchirib utsazi- ladi. Kuchirib ut^azishda asosiy ildizning uchidan uch- dan bir sismi kesib tashlanadi. Natijada patak il- dizlar tez o`sadi, payvandtag ulash uchun ^ulay ^olga keladi.
LAYVANDTAGLARNI KUCHIRIB NIX>OLXONAGA UT^AZISH VA PARVARISH KILISH
Ni^olxona kuchatzordagi eng asosiy uchastka bo`lib, ‘bu erda navli atirgul kuchatlariga shakl beriladi. SHu sababli kuchatzordagi eng yaxshi joy ni^olxona uchun ajratiladi. Ni^olxona kuchat ut^azilgunga ^adar tay- yorlanadi. Kuzda chu^ur shudgor ^ilinadi, kuklamda yana yumshatiladi, 18 santimetr chu^urlikda ^aydaladi va boronalanadi. ^aydalganda paydo bulgan pushta va egatchalar yaxshilab tekislanadi. So`ngra ^ator orala- rini 75—80 santimterdan k;ilib, kuchat ut^aziladigan egatlar olinadi. —
Kuchatlar surorilgan egatlarga bir-biridan 15—20 santimetr oralikda joylashtiriladi. Ular kul bilan poyasini egmasdan, egatdan otsib utgan suvning nami buy- lab ut^aziladi. Kuchatlar utsazilgandan keyin yana 2 kun davomida egatlardan suv o^ib turishi kerak. Bunda suv egatda kullab ^olmasligi va pushtalarni bos- masligi kerak. 10 kun utgach, sator oralari yumshatiladi, suv o^izilgan egatlar kumilib, pushtadan yangi egat ochiladi. Turt kun utkazib ^ondirib sugoriladi, bir ^afta utkazib yana suv beriladi. Bu va^tga kelib ku-
chatlar buy chuzib, ancha usib solgan bo`ladi va sugoril- gandan keyin sator oralari kultivatsiya silinadi, kuchat atrofi sul bilan yumshatib chikiladi. SHundan so`ng, suv berishdan avval, gektariga 300 kilogramm ^isobida am-miakli selitra yoki 450 kilogramm sulfat ammoniy solib ugitlanadi. Keyingi parvarishlar erni yumshatib turish, sugorish, begona utlarni yo`lib tashlash va zarar- kunanda z^amda kasalliklarga sarshi kurashdan iborat. Butun parvarish davomida (may oyi boshidan avgust oxirigacha) urta ^isobda 4—5 marta chopiladi, 2 marta utots silinadi, 3—4 marta azotli ugit bilan oziklan- tiriladi va 10—12 marta sugoriladi. Bundan tashsari, unshudring kasalligining oldini olish maksadida ku- chatlarga yoz davomida kamida ikki marta oltingugurt kukuni bilan DDT ning aralashmasi (2 sism oltingugurt, 1 sism DDT) changlanishi kerak. Ana shunday parvarish silinsa, kuchatlar tez o`sadi va avgust oxirida payvand silish uchun tayyor bo`ladi.
Kurtaklarni ^ar ikki z^olda (uygongan va uyronma- gan ^olida) ^am payvand silish mumkin. Ko`plab atirgul etishtirish uchun uygonmagan kurtaklarni payvand- lash ma’sul. Toshkent sharoitida 20 avgustdan 1 sen- tyabrgacha bulgan vatstda silingan payvandlar yaxshi tutib ketadi. Erta payvand kilinsa, kurtak ko`pincha kuzdayos o`sadi, lekin sishda sovuk; uradi, kech payvand silinganlari esa sust o`sadi.
Payvandlash vatstigacha payvandtag ildiz butizining diametri 7—10 millimetr bulishiga erishmots kerak. SHunday payvandlash kerakki, kurtaklarning kamida 95 protsenti amal olein. Buning uchun payvandlashga 3—4 kun solganda payvandtag uchastkasiga va kurtagi olinadigan gullarga suv suyiladi. Payvandlashga bosh- lashdan avval sator oralari yumshatiladi.
Payvandlashning muvaffatsiyatli utkazilishi ko`p ji^atdan payvandchining ustaligiga boglitsdnr, U yaxshi charxlangan payvand pichogi bilan ishlashi, suli doimo toza bulishi lozim. Payvandchining ikkita yor- damchisi bo`ladi. Birinchisi oldinda yurib payvandtag- ni ochadi, ildiz burzini tuprovdan tozalaydi va ^ul latta bilan artadi, ikkinchi yordamchi payvandchining ketida yurib payvand kilingan kurtakni ^ul chipta yoki kanop bilan boglab ketadi.
Payvandchi navli k^alamchalardan bir kurtakni pust- lori bilan kesib oladi, payvandtag pustlorini «T» ^arfi shaklida k^irsadi va kurtakni shu joyga urnata- di. Ishni ana shunday tashkil kilganda tajribali payvandchi bir kunda 600—700 ta gulni payvand ^ilishi mumkin. Payvandustlarni, navlarni yaxshi biladigan agronom yoki gulchi brigadir tayyorlaydi va maxsus jur- nalga k,uyidagilarni yozib boradi: payvand ^ilingan satorlar nomeri; payvand ^ilingan navlar nomi; ^ar ^atordagi payvand kurtaklar soni; ^ar ^atorni payvand kilgan kishilarning familiyasi.
^alamchalar payvand ^ilish oldidan yoki sal burun- rots navlarga 1^arab alo^ida tayyorlanadi. Ular gulning bir yillik novdasidan olinadi. Bunda k^alamcha oli- nadigan gul tupining mutla^o sorlom va usha navga xos ^amma belgilarni uzida mujassamlashtirganligiga alo^ida e’tibor berish kerak. ^alamchadagi kurtaklar etilgan, ammo pishib utib ketmagan bulishi kerak. Payvandust uchun novdaning urta va pastki ^ismlaridagi kurtaklarni olish ma’k^ul. Bu novdaning uzagi etilgan, kurtagi esa endi usa boshlagan bo`ladi. K^alamchalarda- gi barglarni kesganda barg bandining yarmini ^oldi- rish zarur. So`ngra novdaning uchlari, guli va runchasi ^am kir^ib tashlanadi. Tayyor ^alamchalar navlarga ajratiladi va payvandchiga beriladi. Payvandchi bu ^alamchalarni payvand k^ilish va^tida ozgina suvi bul- gan chelakka solib olib yuradi.
Payvandlash uchun ^alamchalar tezda ishlatilmasa ularni dasta-dasta 1^ilib taxlab, ^ar borlamga nav nomi yozilgan etiketka osib, ^ul chipta yoki i^on bilan zich silib urab salsin joyda satslayadi. Ularga vatst- vatsti bilan suv sepib turiladi.
Atirgullarni payvand silish boshsa mevali va man- zarali daraxtlarni payvand silishdan deyarli fars silmaydi. Ammo suyidagi ba’zi xususiyatlari bor:
Payvandust payvandtagning ildiz bugiziga imkoni boricha yasinrots urnatilishi kerak. Bu, keyinchalik pay- vandtagdan ko`plab mayda bachki novdalar usib chitsishi- ning oldini oladi.
Kurtakni novdadan e^tiyotlik bilan, utkir pichots yordamida ajratib olish kerak. Agar kurtak pishib etilgan va salamchadan to’g’ri kesilgan bulsa, novda yogochligi kurtakka zarar etkazmay oson ajraladi. Bun- day kurtak payvandtakka jips urnashadi va tezda amal oladi.
Payvand silinishi va urab boglanishi bilanots gul tagini yumshatib, tuprots uyib suyish lozim. Bu ishni payvandtag tayyorlovchi bajaradi.
Payvand silingandan 3—4 kun utgach sondirib sugo- riladi. Payvandlar 15—20 kun ichida amal olishi kerak.
20 kun utgach payvandlarning kukarishi tekshirib kuriladi. Buning uchun ularning bir necha tupi tuprots- dan tozalanib, kuzdan kechiriladi: tutgan kurtak bur- tib solgan bo`ladi, yaprots bandi soldigi sal sul tegi- zilishi bilan uz-uzidan tushib ketadi. Uning urnida kuk pustlok ^osil bo`ladi. Tutmagan kurt’ak uzgarmaydi, yaprots bandi soldigi surib kurtakka yopishib soladi. Payvandlarning tutganligini anitslash bilan, odatda kuchatzordagi birinchi yilgi ish tugallanadi.
NI^OLXONANI IKKINCHI YILI PARVARISH ^ILISH
X^avo isishi bilanots payvand silingan atirgullar tuprotsdan tozalanadi. Payvandtag unga ulangan kurtak yusorisidan (shu kurtakka tatsab) utkir bog saychisi bilan kesib tashlanadi. Uzbekiston sharoitida payvan- dustdan suyanchik; novda ^oldirmaslik kerak, SHunday silinganda borbon keyinchalik suyanchi^ni kesish kabi ancha me^nat talab g^iladigan ishdan ozod bo`ladi. Ayni va^tda payvandga boglab k^uyilgan chipta ^am olib tashlanadi. U juda oson ajralishi kerak. So`ngra kukar- magan payvandtaglar ^am olib tashlanadi. Kurtakning sal yashil rang olgani kukara boshlaganini, ^orayib ^olganlari esa kukarm,asligini bildiradi. Kukargan kurtaklar bo`yiga tez o`sadi, payvandi gul deb ataladi- gan novdalari buy chuzadi. Payvandi kurtak usishi bilan payvandtagdagi bosh^a payvand ^ilinmagan kurtaklar ^am tez usib bachki novda chikaradi. Ularni tez- tez yo`lib turish kerak. Aks ^olda payvand kurtakni ku* kartirmay ^uyishi mumkin. Bunday bachki shoxchalarni yoz davomida turt-besh marta yo`lib tashlash zarur. Payvandi gullar 8—10 santimetrgacha usgach, g^ator oralari va kuchat oralari yumshatib chi^iladi, bunda kuchatga e^- tiyot bulish kerak. Payvandi gullar 15—20 santimetrgacha usg-ach, ularga shakl beriladi, ya’ni gullarning bo`yiga usishi va muddatidan oldin gullashi tuxtatiladi. Buning uchun utkir bog ^aychisi bilan gullarning uchi r^ir^ib tashlanadi, bo`yi 10 santimetrgina ^oldirila- di. Oradan 10—15 kun utgach, payvandlardan yon shoxlar usib chitsadi. Ularni ^am sir^ib tashlash lozim. En shoxlarni, ularning usishiga k;arab bir necha marta sir- {^ish, yozning ikkinchi yarmigacha gullashiga yul g^uymas- lik kerak. CHunki choy-duragay, pernetsian va poliant payvandi atirgullarning kesilmagan yon shoxlarining uchida runchalari bo`ladi. Bu runchalarning ochilishiga yul kuymaslik kerak. Atirgullarning t^rri va chiroyli o`sadigan tuplari ana shunday vujudga keltiriladi. Iyul oxirida kesish tuxtatiladi va payvandlarning gullashiga yul suyiladi. Oktyabr oxiri noyabr bosh- larida bu payvandlar tula shakllangan kuchat ^isob- lanadi.
Ikki yillik ni^olxonani yozda uz vatstida sugorib, tuprorini yumshatib turiladi, begona ut, zararkunanda va kasalliklarga yul kuyilmaydi. Usuv davomida (mart — noyabr oylarida) 20 martagacha suroriladi, olti marta chopiladi, turt marta utots silinib, uch marta azot bilan uritlanadi, uch marta unshudring kasalligiga sarshi (oltingugurt va DDT aralashmasi bilan) changlanadi.
Avgust oxiri va sentyabr boshlarida tuplar soni va ularnivg nav tozaligi aniklab chitsiladi. Buning uchun uchyot jurnalidagi dastlabki yozuvlarni mavjud gul tuplariga solishtiriladi. CHoy-duragay, pernetsian, poliant va floribund payvandi atirgullar bu vatstda siygos ochilgan bo`ladi. Asosiy nav orasiga boshsa bi- ror nav aralashgan satorlar borligi anitslansa, bu ^atsda jurnalga sayd silinadi va begona tup- larga ^atsitsiy nav nomi yozilgan etiketka osib suyi- ladi. l
Sentyabr oxiri, noyabr boshlarida, dastlabki so- vutslar tushgach, barcha payvandi atirgullar kuchatzordan kavlab olinadi. Bu vatstda gul va g`unchalarni sovuts urib, gullarning usishi tuxtaydi. Gullar navlarga aj- ratilib, sul bilan yoki maxsus skoba bilan ta’minlan- gan traktor yordamida kavlab olinadi. Ayni vatstda tuplar navlariga sarab bulak-bulak taxlanadi, ara- lash navlar’ alo^ida suyiladi. Olingan ma’lumotlar jurnalga yoziladi. Tuplar navlarga sarab oldindan ^aydab suyilgan maxsus uchastkaga kumiladi. Kumish- dan oldin ildizlari yaxshilab namlanadi. So`ngra tup atrofidagi tuprotslar zichlanadi va bostirib suroriladi. )^ar nav orasiga kursatkich taxta kotsilib, nav nomi va tuplar soni yozib suyiladi. Kumilgan tuplar ^atsidagi: saerga, saysi navdan, sancha kumilganligi va boshka ma’lumotlar jurnalga sayd silinadi. SHu ishlarni bajarish bilan payvandi atirgul kuchatlari etishtirish tugallanadi. Karantin inspeksiyasi aprobatsiya 1^ilgach va ruxsat bergach, kuchatlarni ekish uchun tarsatish mumkin.
g Biz borlarda ustiriladigan eng yaxshi atirgullarni fa^at payvand silib ko`paytirishni bayon k^ildik, bu usulni keng sullanishni tavsiya g^ilamiz. Atirgullarni botsщa usullar (^alamcha va parxish) bilan ko`paytirish zsa ^avaskorlarning uziga borlits. YUkorida bayon k>i- lingan choy-duragay, pernetsian, poliant va floribund atirgullar ^alamcha k>ilib ekilganda va parxish kilin- ganda tekis kukarmaydi. Tuplarni ajratib ekish usuli esa mutla^o yaro^sizdir. Bunday usul bilan fakat uz ildizidan kukargan atirgullarnigina ko`paytirish mumkin. CHirmovu^ va ayrim poliant atirgul navlari g^alamcha va parxishdan yaxshi kukaradi.
ATIRGULLARNI DOIMIY GULZORGA UT^AZISH VA PARVARISH KILISH
Gulzor atirgulning yaxshi usishida va ko`p ochilishi- da katta a^amiyatga ega. Agar gulzor barpo ^ilishda xatoga yul suyilsa, atirgul yaxshi rivojlanmaydi, mo`l va uzo!^ ochilib turmaydi, ko`pincha ular nobud bo`ladi.
Atirgul u-щazish uchun tanlangan joy (gulzor) ular- ning biologik xususiyatlariga tula javob beradigan bulishi kerak. Gulzor shunday joyda bulsinki, unga ekilgan atirgullar chiroyli shaklga kira olein va bosh- ka manzarali o`simliklar bilan uygunlashein. Bu tur- rida biror mukammal masla^at berish k^iyin. Gulzor barpo 1^ilish joyni planlashtirishga va bu ish bilan shurullanuvchining didiga borlik;. SHu sababli gulzor barpo ^ilishning umumiy ^oidalarigagina tuxtalib utamiz.
Avvalo, gulzor suyoshga rupara joyda bulishi kerak. 1ubba va egatlarning yon tomonida yul bulishi zarur. Kj66a va egatlar tuprok4ning yuza k^atlamidan baland bulmasligi kerak, chunki yozning issi^ kunlarida tupro^
tez suriydi. Barcha atirgul turlari ichida chirmovuts gullar kuchli o`sadi va ularni ayvon, ark, veranda, per- gol oldiga salin silib eksa bo`ladi. Gruppalab ekishga choy-duragay, pernetsian, floribund atirgullar, yul yosalari va gulzor chetlariga ekish uchun poliant atirgullar sulay. Gulzor silganda atirgullarni boshsa manzarali buta o`simliklar yoki bir yillik gullar bilan aralashtirib ekish yaramaydi. Kj66a va gulzor chetla- ridagi gul tuplarining orasi bush bulishi, ya’ni boshka biror gul ekilmasligi kerak. Bu, sugorish va gul tup- lari tagidagi tuprotsni yumshatib turish uchun zarur. Bundan tashsari, boshsa gul bilan aralashtirib ekil- gan atirgullar kurkam jilvasini bir oz yutsotadi.
Turli xil atirgullarni uzaro (masalan, choy-duragay atirgulni remontant yoki chirmovuts atirgul bilan) aralashtirib ekish ^am to’g’ri emas. Bu ^olda atirgullarning bo`yi past-baland bo`lib, gul ranglari ^am bir-biriga mos kelmay, uygunlashmay soladi, gulzor kuzga beuxshov kurinadi.
Gulzorlarga gul navlarini suyidagicha joylashti- rish mumkin: markaziga (urtasiga) baland buyli navlar (Farize, Gloriya di Roma, Prezident Gerbert Guber), undan keyin urta buyli navlar (Gloriya Dey, Dama Edit Xellen va boshsalar), chetlariga past buylya (Madam Batterflyay, Golden Rapcher, Kordes Zonder- meldung) navlar ekilishi lozim. .
Gulzor iklim sharoitlaridan kat’i nazar, ba.orda yoki kuzda barpo etilishi kerak. Uzbekistonda gulzor- ni barpo silishga yaxshisi kuzda (oktyabr oxiri, noyabr boshlarida) kirishmots kerak. CHunki kuz ilits va uzots davom etadi, kuklam esa juda kissa va seryomgir bo`ladi. Kuzning uzots davom etishi kuchatlarning sovuk tush- g`uncha ildiz otdirib olishiga imkon beradi.
Atirgullarning ildizi kuchli o`sadi, 30—50 santimetr chutsurlikkacha boradi. SHu sababli bu o`simlik chu- sur ishlangan serozits tuprokni talab etadi.
Gulzor ^ilishga mo`ljallangan joyning tuprogi- ni 30—35 santimetr chu^urlikda yumshatib, 1 kvadrat metr erga 5—10 kilogramm ^isobida utit (gung yoki kom- past) solish kerak. Atirgul kuchati egat buylab, 70X70 santimetr sxemada kvadratlab ut^azilgani ma’sul. Kuchat utsaziladigan chutsurning kengligi 30—40 santimetr chu^urligi 40—50 santimetr bo`ladi. CHutsur tayyor- lashda tuprokning yuza satlami bir tomonga, pastki ^atlami ikkinchi tomonga uyiladi. Doimiy gulzorga ut^aziladigan kuchatlardagi barcha zararlangan novda va ildizlar kir^ib tashlanadi. Bundan tapщari, sog- lom shoxlari xam butaladi, masalan, choy-duragay, per- netsian va yirik gulli poliant atirgullarda 3—5 ta- dan kurtak, remontant gruppasidagi gullarda 7—5 tadan kurtak ^oldiriladi va ^olganlari ^ir^ib tashlanadi. SHundan keyin ildiz uchlarining sir^ilgan joylari yangilanadi, ya’ni uchi ^aychi bilan chimtib olinadi. So`ngra gung-tuprots aralashmasidan tayyorlan- gan shaltok^a botiriladi. Kuchat bu ^olda utsazishga tayyor bo`ladi. CHukur tagi yumshatilib, 10—15 santimetr ^alinlikda serozi^ tupro^ solinadi. Serozik; tuprok; oddiy tuprovda 1,5—2 kilogramm gung chirindisi yoki chirigan xazon aralashtirib tayyorlanadi, agar gung bul- masa tuprokning yuza ^atlamidan foydalanish z^am mumkin. CHu^urga ut^azilgan gul kuchati ildizlarini tutri- lab serozik> tupro^ bilan zich k^ilib kumib k>uyish kerak. Kuchatning ildiz bugizi chu^ur betidan sal past- rok;, payvand ^ilingan joyi tuproeda kumilib turadi- gan ^ilib ut^azilishi kerak. Aks z^olda, yozda payvand- tagning ildiz bugizidan bachki novdalar ko`plab usib chi^adi. Kuchatlar ^ar ^anday sharoitda ^am tuprok; tula namivduncha k^ovdirib sugoriladi. Bunda kuchat at- rofidagi tupro^ chukadi. SHundan so`ng kuchat tagi yumshatilib, atrofiga tupro^ uyib suyiladi. Bu tadbir novdalarni yozda surib ^olishdan yoki ^ishda sovu^ uri* shidan sa^laydi. Uzbekiston sharoitida atirgullarni sishda tuprots bilan kumib satslash eng sulay ekanini biz uz tajribamizda sinab kurdik.
Kuchat utsazish oldidan mineral ugitlar solish tav- siya silinmaydi.
Kuklamda ilits kunlar boshlanishi bilan (mart oxiri, aprel boshlarida) kuchat atrofi chopilib, novdalar tuprotsdan tozalanadi. Bundan keyingi parvarish tup- rotsni uz vatstida yumshatib turish, uritlash, butash va surorishdan iborat bo`ladi. Gulzorda begona ut, zarar- kunanda yoki kasalliklar paydo bulishiga yul suymas- lik kerak.
Parvarish davrida (mart — noyabr) 20 marta suro- rish, 6 martagacha chopish, 2 marta 1 m2 erga 30 gramm ^isobida selitra va 45 gramm ^isobida sulfat ammoniy solish, unshudring kasalligiga sarshi oltingugurt kukunini DDT bilan aralashtirib kamida 3 marta changlash lozim.
Atirgullarning (choy-duragay, pernetsian, poliant yoki floribund) turri utsazilgan kuchatlari yusori agrotexnika soidalari asosida parvarish silinsa, kuklamda bexato kukaradi. YOzning ikkinchi yarmiga borib ko`plab ochiladi. Agar gullar ochilayotgan vatstda sirsib olinmasa, tula ochilgandan keyin gul ochgan ^ar bir novdada ikki-uch kurtak soldirib albatta uzib olini- shi kerak. Koldirilgan kurtaklar gul tupining tashsi tomoniga saragan bulishi kerak. Gul ^ar gal ochilganda uni mana shunday sirsib turish kerak. ‘Uzbekistonda butun yoz davomida olti martagacha sirsiladi. K^irsish novdalarining usishini tezlashtiradi, sayta gullash vatstini sissartiradi. Bundan tashsari, yozda kirsil- ganda gul tupi rovlab ketmaydi, serjussa bo`lib, sim- metrik shaklga kiradi.
Ana shu tadbirlar amalga oshirilganda atirgullar yoz oxirigacha yaxshi rivojlanadi va sishdan muvaffa- siyatli chitsadi. Kumishdan oldin novdalarni sirkish tavsiya etilmaydi, chunki kesilgan novdalar kuchsizla- nadi va past temperaturaga chidamsiz bo`lib ^oladi. Kumish oldidan sir^ilmagan tuplar kelgusi yil kuk- lamda, tupro^dan ochilib, novdalari tozalangach k;irsi- ladi. Kuklamda novdalar utkir bor k;aychi bilan siyrak- latiladi va ^is^artiriladi. Buning uchun avvalo tuplardagi eski va zararlangan novdalarni k^ir^ib tash- lanib siyraklatiladi, so`ngra novdalarning uchi ^ir- kilib, kaltarok suyiladi. ^irkilganda turli gruppa- lardagi gullarning rivojlanish va gullash biologiyasi ^isobga olinadi. Gul chi^aruvchi runchalari yu^orida joylashgan atirgullarning (ko`pincha chirmovuk; atirgullar) novdalari juda oz kir^iladi. Gul yozadigan runchalari novdalarda bir xil joylashgan atirgullarning (remontant, choy-duragay poliant, floribund) novdalari 4—b kurtak ^oldirilib, orti^chasi ^ir^iladi. Gulzorga utsazilgan atirgullarning ikkinchi yili va undan so`nggi yillarda parvarishlash va yozda ^ir^ish agrotexnikasi kuchatzorni birinchi yili parvarish ksilit agrotexnikasidan fark; k^ilmaydi. Fa^at utitlash- ga alo^ida e’tibor berish lozim.
Urit atirgul tupining kuchli usishiga, ko`p ochilishi- ga va sovur^a chidamli bulishiga imkon beradi. Gulzorga mineral uritlardan, asosan azot va fosfor so- lish kerak. Atirgul ana shu utitlarga juda uch bo`ladi.
Gung va kompost ^am atirgul uchun juda mu^im urit- dir. Bular o`simlik va z^ayvon chi^itlaridan sun’iy usulda tayyorlanadi. Parranda gungi tez ta’sir etuvchi simmatli uritdir.
Organik uritlar serozi^ligi va o`simliklarga ta’sir etishi ji^atidan sekin va tez ta’sir etuvchi deb ikkiga ajratiladi.
Sekin ta’sir etuvchi uritlardagi ozik; o`simlikka kechro^, organik moddalar chirib parchalangandan keyin ta’sir etadi. Bunga gung, kompost, torf va ^okazolar kiradi. Ular tuprovda gulzor ^ilish paytida solinga- ni ma’^ul. Keyinchalik bu uritlar atirgulning ozits moddasiga bulgan e^tiyojiga sarab, ^ar 1 m2 joyga 2,5—3 kilogramm ^isobida, ikkinchi yili esa 4 kilo- grammdan solinadi. .
Tez ta’sir etuvchi ugitlarda ozits moddalar suvda tez eriydi, o`simlik yaxshi foydalanadi. Bunga parran- da gungi, gung shaltogi va ^okazolar kiradi. Bu utit- lar asosan o`simliklarni oziklantirish uchun sullani- ladi.
Gung va kompostni tuprotssa yaxshisi kuzda, gulzor barpo silishda solish kerak. Mineral ugitlar tuprots- sa tez singadi, shu sababli ularni kuklamda va yozda, o`simliklarni oziklantirish maksadida solish kerak. Parranda gungi va gung shaltogini tuprotssa solishdan avval birinchisiga 1 : 2—3 va ikkinchisiga 1 : 10 12 nisbatda suv sushish kerak. O`simlikni oziklantirish vatstida gulzorni sugorish zarur. Organik-mineral ugitlarni gulzorga navbatma-navbat solish maksadga muvofikdir. SHunda atirgul tupi yaxshi va tez o`sadi, mo`l gullaydi, sish sovugiga chidamli bo`ladi. Bizning sharoitimizda oxirgi marta sentyabr boshlarida ?^am oziklantirish mumkin.
Yillar utishi bilan atirgul tupi kam gul bera boshlaydi. Buning oldini olish uchun atirgullarni ^ar 3—4 yilda kuchirib utsazish lozim. Kuz (oktyabr—noyabr) oyLari buning uchun eng sulay vatst ^isoblanadi. Kuchirib utsazishda, odatda ildiz sistemasining uchi sirsib tashlanadi. Natijada patak ildizlar tez usib, o`simlikning tuprotsdan ozits olishi yaxshilanadi. Kuzda bu atirgullar tez avj oladi va ko`p ochiladi. Agar trak- torga tirkalgan skoba orsali atirgullarning uts il- dizlari kirsib chitsilsa, ularni kuchirib utsazmaslik z^am mumkin. Bunda ularning ildiz sistemasi 25—30 sm chutsurlikda kesilishi kerak. Bu tadbir ba^orda (mart- ning oxiri— aprel boshlari) utkazilgani ma’sul. SHu tadbirlarga va agrotexnika soidalariga amal silinsa, gulzor 15—20 yilgacha kuzlagan matssadni beradi.
ATIRGUL ZARARKUNANDALARI VA KASALLIKLARIGA K,ARSHI KURASH
Uzbekistonda ko`paytirish uchun tavsiya k^ilingan atirgullar zararkunanda va kasalliklar bilan kam zararlanadi. SHu sababli atirgullarga tushadigan barcha zararkunanda va kasalliklar ustida emas, balki keng tarkalganlari ustida tuxtaymiz.
Zamburug` kasalliklaridan biri — bel yoki soxta unshudring kasalligi bo`lib Shpaerotheca pannosa rosae, cor, zamburug`idan kelib chi^adi. U ba^or va yoz ser- yomgir kelganda paydo bo`ladi. Zararlangan barglarni 0^ pupanak bosadi, tez burishib ^oladi, ^uriydi va tukilib ketadi. Zararlanish natijasida tup juda kuch- sizlanib k^oladi. Zamburug` gul pustlogi, novda va kur- taklarda ^ishlaydi. Pernedian va chirmovu^ atirgullar gruppasiga kiruvchi zich o`sadigan va barglari yaltirok; navlar unshudring kasalligiga chidamli ^isob- lanadi. Zamburug` kasalligiga ^arshi kurashishning eng yaxshi tadbiri ikki ^ism oltingugurtga bir i^hcm DDT sushib changlashdir. Gullar ana shunday aralashma bilan erta ba^orda bir marta, yozda ikki-uch marta va kech kuzda, tuplarni kumishdan oldin, albatta, bir marta changlanishi kerak.
Keng tar^algan zararkunandalardan biri atirgul shirasidir (Siphonophora rosae). U sishda tuxum ^uyib, ba^orda barglarda paydo bula boshlaydi. Dastlabki va^tlarda shira ^urtchalari juda mayda, yashil yoki k>o- ramtir rangda bo`ladi, ularni kuz bilan kurish juda ^iyin. Tez orada ular ^anotsiz va anchagina yirik ^urt- larga aylanadi. Bu ^urtlar urchimasdanok; ko`p nael beradi, yangi naeli tezda ^ashoratga aylanadi. Agar o`simlikka tushgan shira tezda yu^otilmasa, u butun tupni ^oplab olib, barglar va novdalarga keladigav sharbatni suradi. ^ujayradagi sharbatning yu^olishi natijasida o`simlik juda kucheizlanib soladi, barg-
lari va yosh novdalari bujmayadi. O`simlik g`unchalari va gullari normal rivojlana olmaydi. Gul tubida shi- raning paydo bulganini dastlab tupga chumolilar ur- malab solganidan paysash mumkin. SHiraga sarshi eng yaxshi chora 1 litr suvga 0,5 grammdan tiofos solib pur- kashdir. Agar o`simliklar unshudring kasalligiga sar- shi oltingugurt kukuni va DDT aralashmasi bilan mun- tazam dorilansa, shira fatsat kuklam juda seryomgir kelgan yili paydo bulishi mumkin. Kuklam seryomgir bulmaganda DDT sepilgan atirgullarda shira paydo bulmaydi.
yoz issits va suruts kelganda ba’zi navlarga urgim- chakkana (Tetranychus urticae) ^ujum silishi mumkin. Ular bargning ostki yumshots sismini kemiradi, nati- jada barg sargayib soladi va tukilib ketadi. Urgim- chakkanaga tiofos bilan (shiraga sarshi ishlatiladi- gan dozada) kurash olib boriladi. Tukilgan barglar kuydirib tashlanishi kerak.
Ba’zi yillarda atirgullarning g`uncha va gullariga tillatso`ngiz (Cetonia aurata) ^am katta zarar etkazadi. Ular juda ochkuz bo`lib, agar uz vatstida oldi olinmasa atirgullarni butunlay nobud silishi mumkin. Tilla- so`ngizlarni yutsotish chorasi — ularni erta tongda, kechsurun (suyosh botgandan keyin) sul bilan terib olishdir.
Atirgul navlarini etishtirish ……………. …
Atirgullarning gulzorlarda ustiriladigan eng yaxshi xillari
va navlari…………………………………… 8
Remontant atirgullar . , ……………….. 8
CHoy-duragay atirgullar ……………… 9
Pernetsian atirgullar ……………………. 19
Poliant atirgullar ……………………… , 23
Floribund atirgullar ……………………. 25
CHirmovuts atirgullar …………….. .. 27
Atirgullarni ko`plab o`stirish ………. 28
Kuchatzor………………………………… , 29
Na’matak urug`ini tayyorlash va stratifikatsiya ^ilish … 30
Urur ekadigan bulim ………………………. 31
Payvandtaglarni kuchirib ni^olxonaga ut^azish va parvarish
^ilish…………………………………… , , , 32
Nixolxonani ikkinchi yili parvarish ^ilish 35
Atirgullarni doimiy gulzorga utkazish va parvarish silish . . 38
Atirgul zararkunandalari va kasalliklariga sarshi kurash . . 44
Tarjimon B. SHonazarov Redaktor R. Sodirova Texredaktor A. Baxtiyorov Korrektor S. Nazarova
Terishga berildi 6/III 1965 y. Bosishga ruxsat etnldi 14/1V 1965 y. Formati 84xYU81/zo Bos l 1,5. SHart. bos. l. 2,52. Nashr. l. 2,08 f 2 vkl. Tiraji 20000. Indeks f(Jx „Uzbekiston“ nashriyoti. Toshkent, Navoiy kuchasi, 30. SHartnoma № 7—65.
FzSSR Ministrlar Soveti Davlat Mat- buot komitetining Ixtisoslashtirilgan z^arf teruv fabrikasida tayyorlangan matritsadan 3-bosmaxonasida bosildi Toshkent, Leningrad kuchasi, 15. Zakaz YA» 418 BaXosi 8 t.
r as m. Sestra Larisa — choy duragay atirguli.
ra s m. Edel — choy duragay atirguli.
6-r as m. UzSSR Fanlar Akademiyasining botanika borida seleksiya yo`li bilan yaratilgan seyanets № 1 — poliant atirguli.
8’r a s m. Red Pinokkio — floribund atirguli.
[1]
