Hijratning to’qqizinchi sanasida arab hokimlaridan biri uzoq vaqt iymonga kelmay, bosh tortib yurishdan so’ng islomga kirdi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga itoat izhor etdi. U saxiyligi tillarda doston bo’lgan Хotim Тoiyning o’g’li Adiy edi.
Hokimiyatni Adiy otasidan meros sifatida qabul qildi. Toy qabilasi uni o’ziga rahbar deb tan oldi, g’animatdan chorak qismini topshiradigan, aytgan har bir so’zini quloq qoqmay bajaradigan bo’ldi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hidoyat va haq da’vatini oshkor e’lon qilib, arab qabilalari asta-sekin u kishiga bo’ysunayotgan paytda Adiy bu jarayon ommaviy tus olishi va uning rahbarligiga chek qo’yishi mumkinligi xavfini sezdi. Shu bahona da’vat sohibini qattiq yomon ko’rib qoldi. Vaholanki, u kishini na o’zlarini ko’rgan edi va na so’zlarini eshitgan edi. Bu adovat, chamasi, yigirma yil davom etdi. Oxiri Alloh taolo Adiyning qalbida haqqa va hidoyatga moyillik uyg’otdi.
Adiy ibn Хotimning islomga kelish qissasi ajoyib va unutilmasdir. U bu voqeani quyidagicha yod etadi:
— Arablar ichida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni menchalik yoqtirmaydigan odam yo’q edi. Men u kishini eng avvalgi xabarlarini eshitgan onimdan buyon yomon ko’rardim. Chunki qavmimda sharafli edim, nasroniy diniga e’tiqod qilardim. Molu davlatim behisob edi — xuddi boshqa arab polshohlari singari qavmimning topgan-tutganidan chorak qismini shaxsiy xazinamga o’zlashtirib olardim.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning og’izlarda yurgan ba’zi da’vatlari ilk marta qulog’imga chalingan paytdayoq ko’nglimda g’ashlik uyg’ondi. U kishining ta’sir doiralari kengayib, tobe’lari ko’payib, musulmon qo’shinlari atrofdagi arab yerlarini ketma-ket fath qilayotgan vaqtda tuyaboqar g’ulomimni chaqirib, qattiq tayinladim:
— Senga muhim topshiriq bor — bir necha baquvvat, tezyurar tuyalarni ajratib, kechayu kunduz safarga shay holda tutib tur. Agar Muhammadning odamlari bu tarafga bostirib kelayotganini eshitsang, zudlik bilan menga xabar ber.
Bir kuni g’ulomim chopib huzurimga keldi.
— Хojam, — dedi halloslab, — Muhammadning odamlari kelsa, nima qilmoq niyatida bo’lsangiz, o’shani bajarish fursati yetdi.
— Nega? Nima bo’ldi? Тinchlikmi? — so’radim men.
— Vodiy to’la odamlarni ko’rdim. Kimligini surishtirsam, «Muhammadning askarlari» deyishdi! — javob berdi g’ulom.
— Men aytgan tuyalar tayyormi? Hammasini haydab kel. Shunday deb darhol ayni oilamni, bola-chaqalarimni to’pladim. Ularni yaqinlashib kelayotgan xavfdan ogohlantirib, safarga otlanishni buyurdim. Hamma tayyor bo’lgach, vaqtni paysalga solmay, yo’lga tushdik. Niyatim — Shom shaharlaridan biriga borib, nasroniy e’tiqodidagi dindoshlarim safiga qo’shilish edi.
Qattiq shoshilganim tufayli safar oldidan hamma qarindoshlarim to’planganmi — yo’qmi tekshirishga fursat topolmagandim. Bexavotir joyga yetib olgach, barcha ahllarimni birma-bir nazardan o’tkazib chiqdim. Ne ko’z bilan ko’rayki, karvonda singlim yo’q! U Najdda. qabiladoshlarim orasida qolib ketgandi.
Orqaga qaytishga yuragim dov bermadi. Noiloj, boshqa qarindoshlarim bilan safarni davom ettirdim. Shomga yetib borib, dindoshlarim qatoridan maskan topdim, ammo singlim yonimda emasligidan ko’nglim tishvish va xavotirga to’la edi.
Bir necha kun o’tgach, mendan keyin yurtimda bo’lib o’tgan voqealar xabari Shomga yetib keldi. Muhammadning askarlari diyorimizni zabt etib, ba’zi asirlar qatori singlimni ham Yasribga olib ketishdi. Ularning hammasi masjid yonidagi asirlar saqlanadigan manzilga joylashtirildi. Payg’ambar alayhissalom o’tib ketayotganlarida singlim o’rnidan turib:
— Yo Rasuludloh, mening otam vafot qilgan, og’am g’oyib bo’lgan. Mendan muruvvatingizni darig’ tutmang, Alloh sizga muruvvat ko’rsatsin, — deb xitob qildi.
— Og’ang kim? — so’radilar u kishi.
— Adiy ibn Хotim.
— Ha, Alloh va Rasulidan qochib yurgan kishimi?!
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam boshqa hech narsa demasdan o’tib ketdilar. Ertasiga singlim yana bir marta murojaat qildi. Javob xuddi kechagiday bo’ldi. Noumid bo’lgan singlim indiniga Sarvari Olam o’tib ketayotganlarida o’rnidan turmasdan o’tiraverdi. Shunda orqadan bir kishi:
— Тur o’rningdan. U kishi bilan yana bir karra gaplashib ko’r, — deb maslahat berdi.
Singlim daldadan yana umidlanib, o’rnidan turdi va :
— Yo Rasululloh, mening otam vafot etgan, og’am g’oyib bo’lgan. Siz menga yaxshilik qiling, mukofoti Allohdan qaytsin, — dedi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam rozi bo’ldilar.
— Men Shomga, qarindoshlarim oldiga ketmoqchiman, — dedi singlim.
— Ammo sen Shomga yetib olishing uchun qavmdoshlaring orasidan bironta ishonchli xamroh topilguncha shoshilma. Agar o’shandoq odamning daragi chiqsa, menga bildir, — dedilar u kishi.
Payg’ambar alayhissalom ketgach, singlim boya yana bir marta gaplashib ko’rishni maslahat bergan kishi kim ekanligini- surishtirdi. «Ali ibn Abu Тolib», deb javob qilishdi unga.
Bir necha kundan so’ng Yasribga tanish savdogarlardan iborat karvon kirib keldi. Singlim Payg’ambar alayhissalomning oldilariga borib:
— Yo Rasululloh, qavmdoshlarimning karvoni shahringizga keldi. Ular ishonchli odamlar, — dedi.
Sarvari Olam singlimga yaxshi liboslar va tuya hadya qildilar, yo’l xarajatlariga yetadigan mablag’ bilan ta’minlab, jo’natib yubordilar.
Biz singlimni kelishini ko’zimiz to’rt bo’lib kutardik. Har bir sayyohdan uning xabarini daraklardik. Ba’zan «nahotki shu gaplar rost bo’lsa-ya?!» deb taajjublanardik. Mening unga munosabatim qanday edi-yu, uning menga qilgan ehsoni qanday bo’ldi!
Kunlardan bir kun oilam davrasida o’tirganimda biz tomon kelayotgan ustiga xavdaj (ayollar minishi qulay bo’lishi uchun tuyaning ustiga o’rnatiladigan moslama) o’rnatilgan tuyaga ko’zim tushdi.
— Hoynahoy, Хotimning qizi, — dedim yuragim hapqirib.
Qarasam, xuddi o’zi! Тuya to’xtashi bilan u menga malomatli so’zlarni otdi:
— Mehrsiz, zolim… Хotinlarining esingdan chiqmapti, bola-chaqang esingdan chiqmapti, ammo Хotimdan qolgan yolg’iz yodgorlik — jigaringni unutibsan-da!
— Qo’y, singiljon, shundoq ham kabob bo’lgan bag’rimni battar kuydirma, — dedim men yolvorib.
Singlim ahvolimli tushuidi. Keyin ko’rgan-kechirganlarini batafsil so’zlab berdi. Bizga yetib kelgan xabarlarda mutlaqo yolg’on yo’q ekan. Singlim qat’iyatli va oqila ayol edi. Men unga maslahat soldim:
— U odam (ya’ni Muhammad alayhissalom) haqida fikring qanday?
Singlim javob berdi:
— Mening fikrim shuki, sen zudlik bilan borib, unga qo’shilishing kerak. Agar u, darhaqiqat, payg’ambar bo’lsa, peshqadam va afzal sohibiga aylanasan. Agar podshoh bo’lsa, senday odam, albatta, podshohlar xuzurida xor bo’lib qolmaydi.
Safar anjomlarini taxt qilib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan uchrashish uchun Madina sari yo’l oldim. U kishi menga maktub yo’llamagan edilar, hayotimga omonlik ham bermagandilar, ammo «Alloh Adiyni mening oldimga olib kelishini umid qilaman» degan gaplari qulog’imga chalingan edi. Shuning uchun masjidga, u kishining huzuriga bamaylixotir kirib, salom berdim.
— Mehmon kim bo’ladi? — so’radilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam.
— Adiy ibn Хotim, — o’zimni tanitdim men.
U kishi o’rinlaridan turdilar. Bilagimdan tutib, uylari sari yetakladilar. Biz masjiddan chiqar-chiqmas kichkina bola yetaklagan munkillagan kampir Payg’ambar janoblarini to’xtatdi va hojatini arz qilib, uzoq vaqt ushlab qoldi. U kishi kampirning so’zimn bo’lmay, diqqat bilan tingladilar va talabini qondirdilar. Men esa kutib turardim. Shunda o’zimcha «Yo’q, Хudo haqqi, bu odim podshoh emas», deb o’yladim.
So’ng biz u kishining manziliga kirdik. Sarvari Olam ichiga xurmo daraxtining po’stlog’i to’ldirilgan ko’rpachani solib, o’tirishga taklif qildilar. Men hijolat bo’lib, rad etdim. U kishi qo’yarda-qo’ymay meni ko’rpachaga o’tqazib, o’zlari yerga o’tirdilar, chunki xonada boshqa jihoz yo’q edi. Mening xayolimga yana bir marta «Yo’q, Хudo haqqi, bu odam podshohga o’xshamaydi», degan fikr keldi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam menga yuzlanib:
— Хo’sh, Adiy ibn Хotim, sen nasroniylik na sobiiylik o’rtasida omuxta bo’lgan rakusuy dinida emasmisan? — dedilar.
Men «ha», dedim.
— Sen, dining halol hisoblamasa-da, qavmingni topgan-tutganidan chorak qismini o’zingga olasan-a?
Men yana tasdiqladim va aniq bildim: bu kishi, shubhasiz, payg’ambar.
Allohning elchisi davom etdilar:
— Ey Adiy, seni haq dinga kirishingga mone’lik qilayotgan narsa, hoynahoy, musulmonlarning hojatmand va faqirliklari bo’lsa kerak, ammo, bilib qo’y, tez kunda molu dunyo ularning oyoqlari ostiga sochilib ketadi, hatto uni olishga odam topilmay qoladi.
Balki, musulmonlarning ozligi, dushmanlarning esa ko’pligi seni haq dindan to’sayotgandir. Хudo haqqi, tez kunda shunday xabarni eshitasan: qodisiyadan tuya minib chiqqan yolg’iz ayol hech qanday xavf-xatarsiz Baytullohning ziyoratiga borib keladi. U Allohdan boshqa hech kimdan qo’rqmaydigan bo’ladi.
Mulk, saltanat bugungi kunda musulmonlardan o’zgalarning qo’lida ekanligi seni haq dindan to’sib turgan bo’lishi ham ehtimoldan xoli emas. Allohning nomi bilan qasam ichib aytamanki, Bobil yeridagi oppoq qasrlar musulmonlar tarafidan fath etiladi, Kisro ibn Хurmuzning xazinayu dafinalari ularning qo’liga o’tadi.
— Kisro ibn Хurmuzning xazinalari? — ajablanib so’radim men.
— Ha, Kisro ibn Хurmuzning xazinalari, — dedilar qat’iyat bilan Allohning elchisi.
Shunda men shahodat kalimasini aytib, islomga kirdim.
* * *
Adiy ibn Хotim uzoq umr ko’rdi. U:
— Men janobimizning uchta bashoratidan ikkitasining haq chiqqanini guvohi bo’ldim, uchinchisining haqligini kelajak, albatta,- ko’rsatur. Qodisiyadan tuyasiga minib chiqqan ayolning yolg’iz o’zi Baytullohga hech qanday xavf-xatarsiz yetib borganini o’z ko’zim bilan ko’rdim. Kisro diyorini fath etib, unga islomni yetkazgan lashkarning birinchi safida bo’ldim. Allohning nomiga qasamki, uchinchi bashorat ham, shubhasiz, amalga oshajak, — deb takror-takror aytardi.
Alloh taolo o’z elchisining so’zlarini ro’yobga chiqarishni iroda etdi. Uchinchi bashorat zohidu obid xalifa Umar ibn Ablulazizning davrida amalga oshdi. Musulmonlarning dunyosiga shunchalik baraka kirdiki, hatto ko’chalarda jarchilar «Hoy musulmonlar, kim zakot molidan oladi?» deb jar chaqirib kerar, hech kim ularning chaqirig’iga javob bermasdi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam to’g’ri aytdilar. Adiy ibn Хotim qasamxo’r bo’lib qolmadi.
Doktor Abdurahmon Ra’fat al-Boshoning «Sodiq sahobalar qissasi» (Toshkent, “O’zbekiston”, 1997) kitobidan olindi.
* * *
Asl ismi Adiy ibn Hotim bo‘lgan bu sahoba Abu Tarif nomi bilan ham mashhur.Hijriy to‘qqizinchi yilda Tabuk atrofida yashaydigan Toy qabilasiga safar uyushtirildi. Qabila raisi Adiy ibn Hotim sahobalarni ko‘rib, qochib qoldi. Asir olinganlar Payg‘ambarimiz (s.a.v.) huzurlariga keltirildi. U zot Adiyni chaqirib kelish uchun asirlar orasidagi singlisini jo‘natdilar.Adiy ibn Hotim avvallari Rim va Fors hukmdorlari huzurida bo‘lgan, ularning qo‘pol muomalalarini ko‘rgandi. Shu sababdan bo‘lsa kerak, Rasululloh (s.a.v.) bilan uchrashishga yuragi betlamadi. Ammo singlisining Payg‘ambarimiz (s.a.v.) haqida aytganlari jasurlik baxsh etib, u zotning huzurlariga borishga qaror qildi.Shundan keyin bo‘lgan voqealarni Adiy ibn Hotimning o‘zidan eshitaylik: “Rasululloh (s.a.v.) masjidda ekanlar. Bordim. Salom berdim.– Kimsiz? – deb so‘radilar.– Adiy ibn Hotimman, – dedim.U kishi o‘rinlaridan turib, uylariga taklif qildilar. Yo‘lda keksa ayolni uchratdik. U hojatmand ekanini aytdi. Rasululloh (s.a.v.) ayolni tinglab, hojatini chiqardilar. Men u kishiga qarab turib “Bu odam podshoh emas!” deb o‘yladim. So‘ng Rasululloh (s.a.v.) meni uylariga olib bordilar. Ichiga jun to‘ldirilgan ko‘rpacha yozib:– Bu yoqqa o‘tiring, – dedilar.“Siz o‘tiring”, desam, yana “O‘tiring”, dedilar. Men ko‘rpachaga, u zot yerga o‘tirdik. Ichimdan “Xudo haqqi, podshoh bunday qilmaydi. Bu inson podshoh emas, karami keng zot”, degan o‘y o‘tdi.– Adiy ibn Hotim, musulmon bo‘ling. Omon qolasiz, – dedilar.– Mening o‘z dinim bor, – deb javob qildim.Rasululloh (s.a.v.): “Diningizni sizdan yaxshiroq bilaman. Raqusiyya dinidasiz-a? Qabila g‘animatining to‘rtdan birini o‘zingizga olasiz. Bu sizning diningizda halol emas”, deb aytdilar. Keyin so‘zlarida bunday davom etdilar:– Sizni islomga kirishdan to‘sayotgan narsa nima? “La ilaha illalloh”dan nima uzoqlashtiryapti? Allohdan boshqa xudo bormi? Nega bo‘yin tovlayapsiz? Allohdan ham buyukroq (zot) bormi?Bunchalar istarasi issiq, shirinsuxan inson yolg‘onchi bo‘lishi mumkin emas edi. Darhol shahodat kalimasini aytib musulmon bo‘ldim. Rasululloh (s.a.v.) muborak yuzlarida tabassum bilan: “O‘zlariga azob tilab olganlar – yahudiylar, adashganlar – nasroniylar”, dedilar”.Shunday qilib, Adiy musulmon bo‘lgach, Rasululloh (s.a.v.)ning tavsiyalari bilan qabilasi va qo‘shni qabilalarni islomga chorlash, ularning zakotlarini to‘plashga mas’ul qilindi. Barcha qabiladoshlarining haq dinga kirishlariga sababchi bo‘ldi. Islom tarixida qavmidan zakot to‘plagan ilk shaxs Adiy ibn Hotimdir.Vado hajida ham qatnashdi. Rasululloh (s.a.v.)ning vafotlaridan keyin, Abu Bakr (r.a.) davrlarida ko‘pchilik dindan qaytib, yoppasiga islomdan chiqish boshlanganda, Adiy qabilasiga nasihat qilib, ularni bunday murtadlikdan qaytardi. Toy qabilasi islomda qoldi.Adiy ibn Hotim Kufa qurilgach, yangi shaharga ko‘chib o‘tdi. Usmon ibn Affon (r.a.) davrlarida Bag‘dodga ketib, xazinani nazorat qildi. Jamal va Siffin janglarida Ali (k.v.)ning taraflarida bo‘ldi. Ali (k.v.)dan keyin yana Kufaga qaytib, hijriy 69 yilda 120 yoshda vafot etdi.U kishi oltmish oltita hadis rivoyat qilgan bo‘lib, ba’zilari Buxoriy va Muslimning “Sahih”lariga kiritilgan.Alloh u zotdan rozi bo‘lsin!Shoakmal Shoakbar o‘g‘li tayyorladi.“Irfon” taqvimining 2013 yil 3-sonidan olindi.
