Biologiya fanidan 9-sinflar uchun Imtihon javoblari to’plami

Biologiya fanidan 9-sinflar uchun Imtihon javoblari to’plami

2020-2021-o’quv yili uchun

1-biletbiologiya

1)Biologiyaningilmiy-tadqiqotusullarigakuzatish,taqqoslash,tarixiy,eksprementalusullarkiradi.

Kuzatishusuliengdastlabkiusullardanbo’lib,buusulyordamidatirikorganizmlarningmiqdorva

sifatko’rsatkichlarinitariflash mumkin.Kuzatish usulibugungikunda ham o’z ahamiyatini

yo’qotmagan.

Taqqoslash usuli.Bu usulda olingan malumotlarbn hujayra nazariyasi,bioge netik va irsiy

o’zgaruvchanlikninggomologikqatorlariqonunikashfetilgan.

TarixiyusulCh.Darvinnomibnbog’liq.Buusulbiologiyadachuqursifatiyo’zgarishlarningvujudga

kelishigasababbo’lganomillarnio’rganadi.Mazkurusul.yordamidaorganikdunyoningevolitsion

talimotiyaratildi.

Ekspremental.O’rtaasrlardaAbuAliibnSinoboshlaganbo’lsa,fizikavakimyofanlariravnaqi

tufaylikengqo’llanila.boshladi.

2)Ribonukleinkislata-RNK.RNKyadro,sitoplazma,mitoxondriya,plastidavaribosomalartarkibida

uchraydi.Nukleinkislotalar2 xilbo’ladiDNK-dezoksiribonukleinkislotavaRNK-ribo nuklein

kislota.Nuklein kislotalarning biologik ahamiyatinihoyatta katta.Ularhujayra oqsillarining

sintezlanisida,irsiyaxborotlarningnasldannaslgao’tishinitaminlaydi.

3)AA-yumoloq

aa-noksimon

BB-qizil

bb-sariq

AaBbxAaBb

Bunda9:3:3:1nisbatbo’ladi

_________________________________________________

2-bilet biologiya

1)Tiriklikning tuzilish darajalarinihozirgizamon biologiya fanimalekula,hujayra,organizm,

populyatsiya-tur,biogeotsenozvabiosferadarajlarigabo’libo’rganadi.

Molekulabosqichidaaynantirikmateriyauchunxosbo’lganquyoshnurienergiyagaaylanishi,

ya’nimoddavaenergiyaalmashinuvi,irsiyaxborotberilishikuzatiladi.

Hujayradarajasidairsiyaxborotberilishi,moddavaenergiyaalmashinuvivatiriklikning bir

butunligita’minlanadi.

Organizm.Tiriklikningorganizm darajasiningbirligiindividhisoblanadi.

Populatsiya-tur. Bir tur arealida uzoq muddatdan beri yashab kelayotgan, boshqa

populyatsiyalardanalohidalashganerkinchatishibserpushtnaslberadiganindividlaryig’indisigapopulyatsiyadeyiladi.

Biogeotsenoz.Uningasosiyvazivasienergiyato’plashvatarqatish.

Biosfera.Biosferaningelementarbirligibiogeotsenozhisoblanadi.Bujarayondabarchamoddava

energiyanindavriyaylanishikuzatiladi.

2)ATF-Adenozintrifosfatkislota.BirmalekulaATF40kkjenergiyahosilqiladi.ATFham tuzilishi

jihatdannukleotidlarqatorigakiradi.UAzotliasos(adenin)uglevod(riboza)vafosfatkislota

qoldig’idantashkiltopgan.MitoxondriyavaXloroplastlardako’pmiqdoraATFajraladi.

3)Pichantayoqchabakteriyasinimikroskopdako’rish.

Ishningmaqsadi.Pichanbakteriyasinimikroskopdako’rish.

Keraklijihozlar.Mikroskopvaubnishlashuchunzarurjihozlar,pichanivitmasi,metilinko’k

bo’yog’iakvarium devoriyokiko’lmaksuvdanolingansuvo’tlar.

Ishningborishi.

1.Kolbagasuvbnbirgabirnecapichanbo’laklaridansolingvakolbaningog’zinipaxtabn

berkiting

2.Kolbadagiaralashmani15minutdavomidaqaynating.

3.Qaynatilganaralashmanifiltrlab20-25Charoratdabir nechakunsaqlang.

4.Hosilbo’lganaralashmanisirtidagiyubqapardadanshishanaychayordamidabirbo’laginiolib

unibuyum oynasigajoylashyiring.

5.Qoplagichoynaostigasuyultirilgansiyohyokimetilensinkasi(ko’kbo’yoq)tomizing.

6.Havorangostidaharakatchabakteriyalarbnbirgayaltiroqovalsimontanachalarya’nisporalar

ham ko’rinadi.

_________________________________________________

3-biletbiologiya

1)Viruslar.1892-yildarusolimiD.I.Ivanovskiytamakio‘simligidauchraydigantamakimozaikasi

debataluvchikasallik

qo‘zg‘atuvchisiningo‘zigaxosxususiyatlarinianiqladi.Ushbukashfiyotlarhayotninghujayrasiz

shakllari,ya’niyangifansohasi—virusologiya(viruslarni

o‘rganuvchi)faninivujudgakelishigasababbo‘ldi.Viruslarinsonhayotigakattaxavfsoladi.Ular

birnecha

yuqumlikasalliklar(gripp,quturish,sariq kasalligi,ensefalit,qizilcha va boshqalar)ning

qo‘zg‘atuvchilarihisoblanadi.Viruslarfaqat

hujayralardayashaydi.Ularhujayraichiparazitlaridir.HujayraviytuzilishdagiorganizmlardaDNK

vaRNKkabinukleinkislotalarbo‘lib,viruslardaularningfaqatbiriuchrashimum kin.Shungako‘ra

viruslarDNKyokiRNKsaqlovchiguruhlarga

ajratiladi.Bakteriofag,adenoviruskabiviruslarDNKgaega,ensefalit,qizamiq,qizilcha,qutirish,

grippkabikasalliklarnikeltirib

chiqaradiganviruslardaRNKbo‘ladi.Virusqobig‘ikapsiddebataladi.

2)Tirikorganizmlartarkibidagiturli-tumankimyoviymoddalar

xilma-xilreaksiyalarnatijasidadoimiyravishdao‘zgaribturadi.

Bujarayonmoddalaralmashinuviyokimetabolizm debataladi.Moddalaralmashinuvibir-biriga

qarama-qarshi,lekino‘zarobog‘langan

ikkijarayonnio‘zichigaoladi.Bularassimilyatsiya(anabolizm,

plastikalmashinuv)vadissimilyatsiya(katabolizm,energetik

almashinuv)reaksiyalaridaniborat.Energetikalmashinuv(katabolizm).Hujayradaboradigan

parchalanishjarayoninidissimilyatsiya,katabolizm debham ataladi.Bujarayonidamoddalarning

parchalanishi,ya’nioqsillarni

aminokislotalarga,kraxmalglukozaga,yog‘laryog‘kislotasiva

glitseringacha parchalanadi.Dissimilyatsiya jarayonida energiyaajraladi.Bu reaksiyalarning

biologikahamiyatishundaki,ularhujayranienergiyabilanta’minlaydi.Harqandayharakat,plastik

almashinuvjarayonienergiyasarfibilanamalgaoshadi.

Parchalanishreaksiyalariningyig‘indisihujayradaenergiya

almashinuviyokidissimilyatsiyadeyiladi.

3).Ko‘k-yashilsuvo‘tinimikroskopdako‘rish

Ishningmaqsadi.Ko‘k-yashilsuvo‘tinimikroskopdao‘rganish.

Keraklijihozlar.Mikroskopvaubilanishlashuchunzarurjihozlar,

akvarium devoriyokiko‘lmaksuvdanolingansuvo‘tlar.

Ishningborishi.1.Akvarium devoriyokiboshqako‘lmaksuvtubidagisuvo‘tlarihosilqilganyupqa

pardanininayordamidaoling.

2.Undanpreparattayyorlabmikroskopningavvalkichik,so‘ngra

kattaobyektividakuzating.

3.Yupqapardaingichkako‘phujayraliiplardantashkiltopganiga

e’tiborbering.

4.Ipchalarko‘k-yashilrangdabo‘lib,ularningtebranayotganligini

kichikvakattaobyektivlardakuzating.

5.Kattaobyektivdaharbiripchabirxildagimaydayadrosizvaxloroplastsizhujayralardan

tuzilganligigae’tiborbering.

_________________________________________________

4-biletbiologiya

Prokariotlar—yadrosito‘liqshakllanmagan,ya’nihaqiqiy

yadroga ega bo‘lmagan organizmlardir.Prokariotlarga bakteriyalarva ko‘k-yashilsuv o‘tlari

kiradi.Bakteriyalar.Bakteriyalaryersharidagisoddatuzilganeng

qadimgivako‘zbilanko‘ribbo‘lmaydigansoddaorganizmlarhisoblanib,hujayrasidayadro

rosmanashakllanmaganligihamda

oddiyko‘payishi(bo‘linishyo‘li)bilanxarakterlidir,jinsiyko‘payishuchramaydi.Hujayrapo‘sti

murein moddasidan iborat.Ular1.Sharsimon-kokklar;2.Tayoqsimon-batsillalar;3.Buralgan

vibrionlar,spirillalarshundayshakllardabo’ladi.Bakteriyalarnoqulaysharoitdasporahosilqilish

xususiyatigaega.Bakteriyalarxavflikasalliklarniqo’zg’atadi.o’pkasili,ko’kyo’tal,vabo,o’lat,kuydurgi

vaboshqaxavflikasalliklarniqo’zg’atuvchibakteriyalarmavjud.

2)Energiya almashinuvi (dissimilyatsiya) jarayonida tirik orga nizmlarda moddalarning

parchalanishiro‘yberadi.Buassimilyatsiyaningteskarisidir.Yuqorimolekulalibirikmalarning

parchalanishienergiyaajralishibilanboradi.Shuninguchunenergiyaalmashinuvijarayoni

dissimilyatsiyadebham yuritiladi.Tirikorganizmlarhujayrasidakechadiganenergiyaalmashinuvi

jarayoniniuchtabosqichgaajratishmumkin.

Birinchi bosqich — tayyorgarlik bosqichi,Ikkinchi bosqich — glikoliz, ya’ni kislorodsiz

(anaerob)parchalanish,Uchinchibosqich–kislorodli(aerob)parchalanish,ya’nito‘laparchalanish

hisoblanadi.

3)4500gglukozabo’lsauni180gabo’lamiz1801molglukozaningog’rligibo’lsak25molglukoza

chiqadi.

glikolizjarayonidaC6H12O6+2H3PO4+2ADF=2C3H6O3+2ATF+2H2O

1molglukozadan2molsutkislotahosilboladibizda25molglukozaborsutkislatanitopamiz

1mol———2mol

25mol——x=50molsutkislotahosilbo’larekan

_________________________________________________

5biletbiologiya

1)Ko‘k-yashilsuvo‘tlar.Bubo‘limgakiruvchisuvo‘tlaro‘simliklardunyosiningengqadimgivakillari

bo‘lib,o‘ziningjudasoddatuzilishi

bilanboshqasuvo‘tlardanfarqqiladi.Hujayrasidaxilma-xilpigmentlaruchraydi,lekinularorasida

ko‘kfikotsianvayashilxlorofillpigmentlariko‘proqbo‘ladiKo‘k-yashilsuvo‘tlarbo‘liminingbir

hujayralivakillariga

xrokokk(Chroccoccus),ipsimon

holdagivakillarigaossillatoriyani

(Ossillatoria),koloniyaliholdagivakillarigaesanostok(Nostoc)nimisol

qilishmumkin.MarkaziyOsiyocho‘llaridako‘k-yashilsuvo‘tlartuproqhosil

bo‘lishijarayonlaridaqatnashadi.Ularatmosferadagierkinazotni

o‘zlashtirishxususiyatigaegavatuproqniazotgaboyitadi.YaponiyavaXitoydanostokningba’zi

turlariozuqasifatidaishlatiladi.

2)Fotosintez.Quyoshnurita’siridao‘simliklarningyashilbarglaridakarbonatangidridbilansuvdan

murakkaborganikbirikmalarhosilbo‘lishifotosintezdebataladi.O‘simliklarningfotosintez

jarayoniyeryuzidaquyoshenergiyasiniorganikbirikmalarning

kimyoviy energiyasiga aylantiruvchibirdan-birvosita hisoblana di.O‘simliklarning kosmik

ahamiyatiham anashundadir.Bujarayondahosilbo‘ladiganorganikbirikmalartirikorganizmlar

uchun

ozuqavaenergiyamanbaibo‘libxizmatqiladi.

Fotosaintezikkibosqichdaniborat1-yorug’lik2-qorong’ulikbosqichlaridir.

3)Yong’oqsimontojlidigeterazigotalixo’rozbngulsimontojligeterazigotalitovuqchatishtirilibdi

birinchibo’libbelgilashkiritamiz

AABBAaBBAABbAaBbbo’lsayong’oqsimontojli

AAbbAabbbo’lsagulsimontojli

aaBBaaBbbo’lsano’xotsimontojli

aabbbo’lsaoddiytojlibo’ladi.

bizdamasalaberilishibo’yicha

AaBb x Aabb

bularquydagirasm boyichaduragaylanadi

shundaFen:3:3:1:1nisbathosilbo’ladi

3tayong’oqsimon3tagulsimon1tano’xotsimon1taoddiy

_________________________________________________

6-biletbiologiya

1)Zamburug‘larplastidalariyo‘qgeterotroforganizmlardir.Ular

qadimgi organizmlar hisoblanadi. Zamburug‘lar parazit va

saprofit

holdahayotkechiradi.Zamburug‘larning100000gayaqinturlari

mavjud.Zamburug‘larsuvo‘tlaridanxlorofillningyo‘qligi,bakteri

yalardanesayadrogaegabo‘lishibilanfarqqiladi.Zamburug‘larningvegetativtanasi

mitselliydeb

atalib,ualohidaipchalar,ya’nigifalaryig‘indisidantashkiltopgan.Zamburug’larningfoydaliturlari

ham bor.masalan:Achitqi,qo’ziqorin va boshqa zamburug’lar.Achitqizamburug’idan hamir

tayyorlashdafoydalaniladi.Qo’ziqorinesaiste’molqilinadi.

2)Biologiksintezreaksiyalarningto‘plamiplastikalmashinuv

deb ataladi.Modda almashinuvida bu turning nomiuning mohiyatibilan bog‘liq:hujayra

tashqaridankelayotganoddiymoddalar

hisobigao‘ziuchunzarurbo‘lganbirikmalarnihosilqiladi.HujayradaDNKsintezi.DNKmolekulasi

ikkizanjirdantuzilganqo‘shspiralbo‘lganiuchununingsintezishuqo‘shspiralniyaratishdan

iborat.Buzanjirlarbir-birigato‘lakomplementar,ya’ni

biriikkinchisinito‘ldiribturadi.DNKmolekulasiningsinteziuning

boshlang‘ichqo‘shzanjiriningikkitaalohidazanjirlargaajralishiga

vaularharbiriningstrukturasigamosikkinchizanjiryaratilishiga

asoslangan.DNKzanjirlarinibir-biridanajratuvchialohidaferment

mavjudbo‘lib,bufermentDNKmolekulasidaastasiljib,birin-ketinnukleotidlarorasidagikuchsiz

vodorodbog‘lariniuzadi.Boshqa

fermentesaharbiralohidazanjirbo‘ylabharakatlanishidavomida

eskizanjirnukleotidlargakomplementarbo‘lganyangizanjirnukleotidlarniulaydi.

Demak,yangisintezlanganDNKikkizanjirliduragaymolekula

bo‘lib,uningbittazanjirieski,ikkinchisiesayangidir.Bujarayonda

birzanjirdagiadeninAqarshisidaikkinchizanjirdatiminT,guaninG

qarshisidasitozinCvaaksincha,joylashadi.DNKmolekulasining

ikkihissaortishigaDNKreplikatsiyasideyiladi.

RNKlarsintezi,asosan yadroda,DNK molekulasidaginukleo tidlartartibishaklida yozilgan

axborotnii-RNKgako‘chiribolgandeko‘tishiga–transkripsiyadebataladi.DNKzanjirimatritsasi

asosidaRNKsintezlanishijarayondaDNKdaginukleotidlarqatoriRNKdaginukleotidlarqatorida

takrorlanadi,faqatDNKdagi

T(timin)o‘rnigaU(uratsil),dezoksiribozao‘rnigaribozajoylashadi.Shunita’kidlabaytishkerakki,

DNKmolekulalarijudakatta,ulardayozilganaxborotjudako‘p,RNKlarDNKmolekulasiningki

chikbirqismigato‘g‘rikeladi.BittaDNKmolekulasidayuzlab,minglabi-RNK,t-RNK,r-RNKlar

sintezlanishimumkin.Harbiri-RNKdagiaxborotkamidabittaoqsilmolekulasisinteziuchun

yetarlidir.

3)Sepkilli-AAAa

sepkilsiz-aa

sepkiligeterazigotaerkaksepkilsizayolgaulandi

Aa xaa

bundanquydagirasmdagifarzandlarciqadi

Fen:1:1

1tasepkilli1tasepkilsiz50%50%

_________________________________________________

7-biletbiologiya

1)Parazitzamburug‘lar.Zamburug‘larorasidaparazitturlari

ham judako‘p.Ularo‘simlik,hayvonvaodamlardaturlikasalliklarnikeltiribchiqaradi.Ayniqsa,

parazitzamburug‘larqishloqva

o‘rmon xo‘jaligiga katta zararyetkazadi.Zang zamburug’i,Vertisill(vilt)zamburug’larishular

jumlasidan.

2)Genetik kod.Oqsillarning biologik vazifasiasosan aminokis lotalarning oqsil

molekulasidagio‘rni,ya’niularningketma-ketligi

bilananiqlanadi.Binobarin,bundaymolekulalarbiosintezioldindan

belgilanganrejabo‘yichaamalgaoshishikerak.BundayrejaDNK

molekulasida4xilnukleotidlarningyordamidayozilganbo‘lib,u

oqsilmolekulasining nusxasiyokiqolipideb yuritiladi.20 xilamino kislotaning DNK

molekulasidagi4 xilnukleotidlaryordamida ifodala nishigenetik kod deb ataladi.Harbir

aminokislota3tanukleningbirikishidanhosilbo‘lgantripletkodyordamidaifodalanadi.Demak,

bittaaminokislota2vaundanortiqkodyordamidaifodalanadi.Kodlarningumumiysoni64(43=

4x4x4)tagateng.Shundan

3takodoqsilsinteziningboshlanishivatugallanishinibildiradiUAA,

UAG,UGA,ularterminatortripletlardebataladi.20taaminokislotaniifodalashuchun61tatripletli

koddanfoydalaniladi.Albatta,hosilbo‘ladigankombinatsiyalarsoni64(43)

kodlanadiganaminokislotalarsonidananchako‘p,lekinma’lum

bo‘ldiki,20taaminokislotadan18tasibittadanortiq2,3,4va6

kodonbilankodlanaoladi.

Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun universal hisobla nadi. Demak, u

mikroorganizmlardanodamgachabirxildir.Oqsilsintezi.Oqsilbiosintezitranskripsiyavatranslya

tsiya bosqichlaridan iborat.Tanskripsiya bosqichiyadroda amalga oshadi.Bunda DNK

molekulasiningbirzanjiriqismigakom plementari-RNKsintezlanadi.Informatsionribonuklein

kislotasi

tripletlaridaoqsiltuzilishihaqidaaxborotyozilganbo‘ladi.

Translyatsiyajarayoniribosomalardakechadi.Oqsilningbirlamchistrukturasito‘g‘risidagii-RNK

danukleotidlarketma-ketligiko‘rinishidayozilganaxborotniaminokislotalarketma-ketligi

ko‘rinishida namoyon bo‘lishiga translyatsiya deyiladi.Riboso mada translyatsiya boradigan

qisminingkattaligiikkitatripletga

to‘g‘rikeladi.Ribosomai-RNKbo‘ylabsurilibborayotganvaqtda

ribosomaningfunksionalmarkazidahamishaikkitatripletbo‘ladi.

Ribosomai-RNKbo‘ylabtripletdantripletgao‘tibturadi,lekinbir

tekis o‘tmasdan,balkito‘xtab-to‘xtab,“qadamlab” o‘tadi. Bitta trip let translyatsiyasini

tugatgandankeyin,uqo‘shnitripletgasakrab

o‘tadivabirozto‘xtaydi.

Agarribosamadai-RNKtripletigat-RNKningtripletikomplementarbo‘lsaaminokislotalaroqsil

zanjirigapeptidbog‘ihosil

qilibbirikadi.Ribosomaterminatortripletgao‘tganidaoqsilsintezi

to‘xtaydi. Informatsion RNK ham ribosomalardan ajraladi.Transkripsiya va translyatsiya

jarayonidabiroqsilgato‘g‘rikeladiganDNKningkichikbirqismigendebataladi.O‘rtachaoqsil

molekulasinituzishuchunko‘plabnukleotidzarurbolib,ubittagenhisoblanadi.Manashugenni

boshqaruvchiqismlartufayli

genninguzunligifaqataminokislotalarnikodlashuchunzarurnukleotidlarsonidanortiqroq

bo‘ladi.

Hujayradakechadiganjarayonlarjudaaniqboshqarilishitufaylihujayradamolekulalarfaqat

keraklivaqtdavamiqdordasintezlanadi.Bujarayondagiharqandayxatooqsilsinteziningbu

zilishigasababbo‘ladi.Oqibatdairsiykasalliklarkelibchiqadi,

sintezlanayotganoqsilningpolipeptidzanjirigabittaaminokislota

o‘rnigaboshqasikiribqolsa,yaroqsizboshqaoqsilmolekulasi

paydobo‘ladi,ukeraklioqsilvazifasinibajaraolmaydi.

3)Geterazigotali3chiva4chiqonguruhliayolbnerkakturmushidantug’iladiganfarzandlani

topishuchunbelgilashkiritibolamiz

3chi-/B/0

4chi-/A/B

bulardanhosilboladiganfarzandlarniquydagirasmdako’rsatilgan

Fen:4chi3ch1chiqonguruhlifarzandlartug’uladi

_________________________________________________

8-biletbiologiya

1)Lishayniklar.Lishayniklartirikorganizmlarningo‘zigaxos

guruhibo‘lib,zamburug‘larvabirhujayralisuvo‘tlarningsimbioz

hayotkechirishidanyuzagakelganorganizmlardir

Lishayniklarning26000gayaqinturima’lum.Lishayniklarning

tanasi,rangivashakliharxil.Lishayniklarsporalaryordamibilan

shuningdek,vegetativ yo‘lbilan ko‘payadigan avtotroforganizm lardir.Lishayniklartashqi

ko‘rinishigako‘rauchtaturgabo‘linadi

:1.Yopishqoq(batsidiya);2.Bargsimon(parmeliya);3.Butasimon(kladoniya).Lishayniklarning

kishilar hayotidagiahamiyatikatta.Lishaynik lardan ajratib olingan ekstraktlar atir-upa

mahsulotlariga,kosmetikamahsulotlarigao‘zigaxoshidberishuchunfoydalaniladi.Cho‘llarda

uchraydiganlishaynikmannaiste’molqilinadi.

Lishaynikcho‘llarda,qoyatoshlardapaydobo‘lib,tog‘jinslarining

yemirilishigayordam beradi.Yemirilgantog‘jinslaridanyupqa

tuproqqatlamihosilbo‘ladi.LishayniklartarkibidaC,B6,B12vitaminlariuchraydi.

2)Mitoz(yunoncha“mitos”–ipdeganso‘zdanolingan)siklideb

hujayraningbo‘linishgatayyorgarlikdavrihamdamitozbosqichlarinidavom etishigaaytiladi.Bir

mitozdanikkinchimitozgacha

bo‘lgan,hujayraningbo‘linishgatayyorgarlikdavriinterfazadeyiladi.Interfazao‘znavbatidauch

davrgabo‘linadi.1-G1;2-S-sintez;3-G2

interfazadanso’ngMitozboshlanadi.Mitozto‘rtbosqich—profaza,metafaza,anafaza,

telofazadaniboratdir.Mitozningbiologikahamiyati–mitoznatijasidahosil

bo‘lganharbiryangihujayraxuddionahujayradagidekbirxilxromosomato‘plamivabirxil

genlargaegabo‘ladi.Mitoznatijasida

hosilbo‘lganikkalayangihujayradiploidto‘plamgaegabo‘ladi.

Mitozengmuhim quyidagihayotiyjarayonlarniembrionalrivojlanish,o‘sish,nobudbo‘lgan

hujayralarvashikastlanganto‘qima,

organlarningtiklanishihamdafunksionalholatininormalo‘tishini

ta’minlaydi.Organizmlarningjinssizko‘payishiham mitozbo‘linish

asosidaamalgaoshadi.

3)A-4;B-7;C-5;D-2;E-3;J-1;K-6.

9-biletbiologiya

1)Tirikorganizmlarninghujayraviytuzilishinio‘rganishbevositamikroskopningkashfetilishibilan

bog‘liq.1665-yildainglizolimiRobertGukdaraxtpo‘stlog‘idagipo‘kakto‘qimadan

yupqakesmalartayyorlabmikroskopyordamidakuzatganda

ajoyibyangiliknikashfetdi.Udaraxtningpo‘stlog‘ibirxilmassadaniboratbo‘lmay,balkijuda

maydabo‘shliqlardan,ya’nikatakchalardaniboratekanliginianiqladi.Bumaydabo‘shliqlarni

R.Guk“sellula”(katakcha,uyacha,hujra)debatadi.“Hujayra”

atamasiham shuma’nogaega.Keyinchalikbirqatorolimlarhar

xilo‘simlikvahayvonlarningto‘qimalarinimikroskopyordamida

tekshirib,ularninghammasiham hujayralardantashkiltopganini

aniqladilar.Masalan,M.MalpigivaN.Gryu1671-yildao‘simlik

hujayralariningtuzilishini,A.Levenguk1680-yildaqondagiqizil

qontanachalari—eritrositlarni,birhujayralihayvonlarvabakteriyalarnibirinchimartao‘rganadi.

Uzoqvaqtdavomidahujayraningasosiyqismiuningtashqi

qobig‘idebhisoblangan.FaqatXIXasrningboshlaridaolimlarhujayraqandaydirsuyuqroqmodda

bilanto‘ldirilgandeganxulosaga

keladilar.1831-yildainglizbotanigiR.Braunhujayralardayadro

mavjudliginianiqlaydi.ChexolimiYa.Purkine1839-yildahujayra

tarkibidagisuyuqlikniprotoplazmadebatashnitaklifetadi.Shundayqilib,XIX asrboshlarida

o‘simlikvahayvonorganizmlarihujayralardantashkiltopgan,deganxulosavujudga

keladi.1838—1839-yillardanemisolimlari:botanikM.Shleyden

vazoologT.Shvanno‘shavaqtgachafandato‘planganhujayra

haqidagima’lumotlargatayanibhujayranazariyasiniyaratdilar.

Keyinchalikhujayranazariyasijudako‘polimlartomonidanrivojlantirildi.Nemisolimi,shifokor

R.Virxovhujayrasizhayotyo‘qligini,hujayraningtarkibiyqismiyadroekanliginivahujayrafaqat

hujayradanko‘payishiniisbotlabberdi.K.Bersutemizuvchilarning

tuxum hujayrasinikashfetdivako‘phujayraliorganizmlarbitta

urug‘langantuxum hujayra–zigotadanrivojlanishiniisbotladi.

2)Meyozham xuddimitozkabiinterfazadanboshlanadi.Meyozbo‘linishiquyidako‘rsatilganidek,

ketma-ketkeladiganbosqichlardaniboratbo‘lib,buningnatijasidaxromosomalarma’lum

o‘zgarishgauchraydi.Buniquyidagichaifodalashmumkin.Meyoz

Interfaza profazaIInterkinezprofazaII

metafazaI metafazaII

anafazaI anafazaII

telofazaI telofazaII

bosqichlaridan iborat.Meyozning biologikahamiyati– meyoztufayliavlodlaralmashinuvi

davomida xromosomalar sonining doimiyligi o‘zgarmay di. Meyozda gomologik

xromosomalarning juda ko‘p xilma-xil va riantlari amalga oshadi. Meyoz jarayonida

xromosomalarkon’yugatsiyalashib,o‘xshashqismlaribilanalmashinishi(krossingover)

natijasidairsiyaxborotningyangito‘plamihosilbo‘ladi.

3)Hujayrashirasidasuvdaeriydiganbirikmalarko‘pbo‘ladi.Agar

bizhujayranituzlieritmagabotirsak,hujayratarkibidagisuv,hujayra

tashqarisigachiqaboshlaydi.Bundahujayratarangligiyo‘qolibhujayrapardasiasta-sekinburisha

boshlaydi.Buhodisaplazmolizdeb

ataladi.Agarshuhujayrayanatozasuvgabotirilsa,uo‘ziningavvalgi

holatigaqaytadi,ya’nideplazmolizhodisasiro‘yberadi

10-biletbiologiya

1)Hozirgizamonsitologiyafaniningjudako‘pzamonaviytadqiqotusullaribo‘lib,ularturli-tuman

hujayralarningnoziktuzilmalarinivaundakechadiganjarayonlarnio‘rganishimkoniniberadi.

Quyidahujayraningtuzilishinio‘rganishdakengqo‘llaniladigan

usullargato‘xtalibo‘tamiz.

Yorug‘likmikroskopiyausuli.Yorug‘likmikroskopiningasosiyqismlariobyektivvaokulyardan

iborat.Mikroskopningeng

muhim qismiobyektivbo‘lib,kuzatilayotganpredmetnikattalashtiribberadi.Okulyarlarham

linzalartizimidaniboratbo‘lib,ular

o‘rganilayotganpredmetningtasvirinikattalashtirishdaishtiroketadi.Dastlabkimikroskoplar

obyekttasvirini10–40martagachakattalashtiribbergan.Odatdayorug‘likmikroskoplaritasvirni

10–2000

martagachakattalashtiradi.

Elektronmikroskopiyausuli.Hozirgidavrdako‘rishqobiliyatiengyuqorihisoblanganasboblardan

birielektronmikroskopdir.Ulartasvirni200000martagachakattalashtiribberadi.Bunda

o‘rganilayotganobyektningtasviriyorug‘liknurlaridaemas,balki

elektronlaroqimiyordamidahosilqilinadi.

Elektronmikroskopyordamidahujayraningo‘tanoziktuzilmalarinianiqlashimkonimavjud.Uning

yordamidaribosomalar,

endoplazmatikto‘r,mikronaychalarkashfetilgan.Keyingiyillarda

elektronmikroskopningtakomillashtirilishinatijasidaucho‘lchamli

tasvirlar,ya’nistrukturalarningfazoviytasvirlariniolishgamuvaffaq

bo‘lindi.

Hujayratarkibidagiturli-tumankimyoviymoddalarnianiqlash

uchunsitokimyoviyusullaridankengfoydalaniladi.Buning

uchunturlixilbo‘yoqlarishlatiladi.Ularyordamidahujayra

tarkibidagioqsillar,nukleinkislotalar,yog‘lar,uglevodlar,vitaminlar,metalltuzlariningfaqat

miqdoriniginaemasbalkihujayradajoylashishiniham aniqlashmumkin.Buusulhujayraning

kimyoviytarkibivaundakechadiganbiokimyoviyjarayonlarni

o‘rganishgayordam beradi.

Tirikorganizmlarningorganvato‘qimalarinimaydalab(birxil

massahosilbo‘lguncha),ulardansentrifugalashusuliyordamidahujayraningorganoidlariniayrimayrim

holda(yadro,xloroplast,mitoxondriya,ribosoma)ajratibolinadivaularningxususiyatlari

o‘rganiladi.

Demak,hujayranio‘rganishdaturlixilusullardanfoydalanish

mumkin.Ularyordamidahujayrahaqidajudako‘pqiziqarlima’lumotlarolingan.

2)Jinssizko‘payish.Jinssizko‘payishtiriktabiatdao‘simliklar

vahayvonlarorasidakengtarqalgan.Jinssizko‘payishdaona

organizmidagibittayokibirnechtasomatikhujayralarguruhidan

yangiorganizm rivojlanadi.Ko‘pchilikbirhujayraliorganizmlar

jinssizyo‘lbilanko‘payadi.Birhujayraliorganizmlarningbo‘linib

ko‘payishiniquyidagixillargaajratishmumkin.

1.Ikkigabo‘linish;2.Shizogoniya;3.Kurtaklanibko‘payish;Sporalarhosilqilibko‘payish;

Ko‘phujayralilardajinssizko‘payishusullarimavjudbo‘libuni

quyidagixillarga ajratish mumkin:1.Vegetativko‘payish.;2.Kurtaklanib ko‘payish.;3.Bo‘linib

ko‘payish.;4.Sporalarorqaliko‘payish.;Jinssizko‘payishningbiologikahamiyati.Jinssizko‘pa

yishdafaqatbittahujayrayokibittaorganizm qatnashganligi

uchunhosilbo‘lganyangiavlodlaronaavlodningayninusxasi

hisoblanadi(ularningirsiymoddalaribirxilbo‘ladi).Jinssizko‘payishningbuxususiyatidan

foydalanibhozirgivaqtdaba’zimurakkabo‘simliklarvahayvonlarningjudako‘psonliaynan

nusxalarini

yaratish(klonlash)ishlariyo‘lgaqo‘yilmoqda.Jinssizko‘payish

organizmlarningtezko‘payishinivako‘pavlodqoldirishinita’minlaydi.

3)Doltanizm bo’yichakasalfarzandtug’ilmaydi.

11-biletbiologiya

1)Eukariothujayralarvaprokariothujayralaro’rtasidagifarqlar:prokariotlaryadrogaegaemas

eukariotlardamavjud;baziprokariotlardaxlorofillboreukariotlardayo’q;prokariotlarninghujayra

qobig’imureinvapektineukariotlarnikiesaxitin;

ularning o’xshashliklari: ikkisida ham plastidalar yo’q;ikkisi ham organik moddalarnin

parchalanishidaishtiroketadi.

2)Jinsiyhujayralarvaularningtuzilishi.Jinsiyhujayralar

o‘lchamivashaklijihatidanbir-biridanfarqqiladi.Erkaklikjinsiy

hujayralar– spermatozoidya’niurug‘hujayra,urg‘ochilikjinsiyhujayralar– tuxum hujayra

hisoblanadi.Spermatozoidlartuxum hujayradananchakichik,biroqjudaharakatchanbo‘ladi.

Sutemizuvchilarspermatozoidi(35-rasm)uzunipshaklida

bo‘lib,uchqismdan:bosh,bo‘yin,dumdaniborat.Boshqismida

yadrojoylashadi,boshchasiningoldingiqismidasitoplazmaning

zichlashganqismimavjud,shuqismispermatozoidyordamida

tuxum hujayraga kiradi.Bo‘yin qismida hujayra markaziva mito xondriyalarbo‘ladi.Bo‘yin

bevositadumgao‘tadi.Dum tuzilishiga

ko‘raxivchingao‘xshaydivaspermatazoidningharakatlanishorganoidihisoblanadi.

Tuxum hujayrako‘pinchayumaloq,amyobasimonshaklda

bo‘lib,harakatsizbo‘ladi.Boshqahujayralardanasosiyfarqishakliningjudakattabo‘lishidir.

Tuxum hujayraningkattaligisitoplazmadaoqsilgaboyoziqmodda— sariqlikningmavjudligidir.

Tuxum

qo‘yibko‘payadiganumurtqalilar(sudralibyuruvchivaqushlar)da

tuxum hujayraanchayirikbo‘ladi(36-rasm).Tuxum hujayraorganizmningrivojlanishiuchun

zarurbo‘lganhammairsiyaxborotni

o‘zidasaqlaydi.

Jinsiyhujayralarningrivojlanishi(gametogenez)4bosqicdaniborat.1-bosqich.Ko‘payishdavri,2-

bosqich.O‘sishdavri,3-bosqich.Yetilishdavri,4-bosqich.Shakllanishdavri.

3)810nibo’lamiz180ga5chiqadi

1molglukozato’liqparchalansa38molATFhosilbo’ladi5molparchalansachi?

1mol————38mol

5mol————x=190mol

endi1molATFdan40kkjenergiyahosilboladi190moldanchi?

1mol————40kkj

190————x=7600kkj

12-biletbiologiya

1)Plazmatikmembranabirtekisyaxlittuzilganemas.Unda

maxsusfermentativkanalchalarbo‘lib,ularorqalihujayraning

ichkiqismigafermentlaryordamidaionlarvakichikmolekulali

moddalaro‘tadi.Shubilanbirgahujayrafaoliyatinatijasidahosil

bo‘lganmoddalarhujayratashqarisigachiqariladi.Ayrim hollardaionvakichikmolekulalar

hujayraichigamembranaorqaliham

o‘taoladi,bupassivdiffuziyaemas,balkifaoltransportbo‘lib,

ATFenergiyasisarflanishiorqaliamalgaoshadi.

Plazmatikmembranaorqaliayrim moddalarosonlikbilan

o‘tsa,boshqalariumumano‘tmaydi.Masalan,K+ionlarininghujayraichidagimiqdori,uning

tashqarisiganisbatanko‘pbo‘ladi.

Na+ ionlariaksincha,hujayra tashqarisida ko‘p.Na+ ionlarihu jayra ichida kam bo‘lishiga

qaramayhujayradantashqarigachiqariladi.K+ionlariesaaksincha.Bualbatta,ATFenergiyasi

sarfi

orqaliamalgaoshadivafaoltransportgamisolbo‘ladi.Hujayra

membranasiningmuhim xususiyatitanlabo‘tkazish,ya’niyarim

o‘tkazuvchanlikdir.

Plazmatikmembranafaqatayrim molekulalaryokiionlarnihujayraichigao‘tkazibginaqolmay,

balkiyirikmolekulalaryokiular

yig‘indisidanhosilbo‘lganyirikzarrachalarniham o‘tkazishxususiyatigaega.Buxususiyato‘z

navbatidaikkiga:fagositozvapinositozgaajratiladi.

2)Hayvonlarda urug‘lanish.Ko‘pgina suv hayvonlari,jum ladan,baliqlarva suvda hamda

quruqlikdayashovchilarda

urug‘lanishbevositasuvbilanbog‘liq.Buhayvonlarko‘payish

davridajudako‘ptuxum hujayravaspermatozoidinisuvgachiqaradi.Suvorqalispermatozoid

tuxum hujayraichigakiribuni

urug‘lantiradi.Bujarayongatashqiurug‘lanishdeyiladi.Quruqlikdayashaydiganhayvonlardaesa

ichkiurug‘lanishkuzatiladi.

Urug‘lanishjarayonidaavvalspermatozoidtuxum hujayragayaqinlashadi,uningboshqismidagi

fermentlarta’siridatuxum

hujayraqobig‘ierib,kichikteshikchapaydobo‘ladi.Buteshikcha

orqalispermatozoidyadrosituxum ichigakiradi.Keyinharikkala

gametaninggaploidyadrolariqo‘shilib,umumiydiploidyadrohosil

bo‘ladi,so‘ngrabo‘linishvarivojlanishboshlanadi.

Ko‘pchilik holatlarda bitta tuxum hujayranifaqatbitta sperma tozoid urug‘lantiradi.Ba’zi

hayvonlardatuxum hujayragaikkiyoki

birnechtaspermatozoidkirishimumkin.Lekinularniurug‘lantirishdafaqatbittasiqatnashadi,

boshqalariesanobudbo‘ladi.

O‘simliklardaurug‘lanish.Yopiq urug‘lio‘simlik(gullio‘sim lik)lardaurug‘lanishvaurug‘ning

rivojlanishiniko‘ribchiqamiz.Yopiqurug‘lio‘simliklardaerkakgametalarichangdonachasida

yetiladi.Changdonachasiikkitahujayradantuzilgan.Ana

shuhujayralarningyirigivegetativhujayra,maydasiesagenerativhujayradeyiladi.Vegetativ

hujayrao‘sibuzun,ingichkanaychanivujudgakeltiradi.Generativhujayravegetativnaychaichida

ikkigabo‘linib,ikkitaspermiyhosilqiladi.Changnaychalaritez

o‘sib,urug‘chidagitumshuqchahamdaustunchaichigakiradiva

tugunchatomonyo‘naladi.Changnaychalariturlitezlikdao‘sadi.

Lekinshulardanfaqatbittasiboshqalaridano‘zibketib,tuguncha

ichidagiurug‘kurtakkayetibboradivauningichigakiradi.

Spermiyningbirituxum hujayrabilanqo‘shilibzigotahosil

qiladi,undanmurtakrivojlanadi.Ikkinchispermiymarkaziy(diploid)hujayrabilanqo‘shiladiva

natijadayadrositriploid,ya’niuchtagaploidxromosomato‘plamigaegabo‘lganyadroliyangi

hujayrabunyodgakeladi.Undanendosperm rivojlanadi.

Yopiqurug‘lilardatriploidendosperm,rivojlanibborayotgan

murtakuchunzaxiraoziqmaterialidir.Binobarin,gullio‘simliklarda

qo‘sh urug‘lanishning mohiyatishundan iboratki,birspermiytu xum hujayrabilan qo‘shilib

murtakni,ikkinchisimarkaziyhujayra

bilanqo‘shilibendospermnihosilqiladi.

Gullio‘simliklardagiqo‘shurug‘lanishhodisasini1898-yildaakademikS.G.Navashinkashfetgan,

endospermningtriploidtabiatiniesauningo‘g‘liM.S.Navashin1915-yildaochgan.Bukashfiyot

gullio‘simliklarnijudakattaguruhiningbutunrivojlanishjarayonlarinitushunishvao‘rganish

uchunkattaahamiyatgaegabo‘ldi.

3)630bo’lamiz180ga4molglukozaciqadi

1molglukozato’liqparchalansa1280kkjenergiyaissiqlikkasarflanadi4moldagisinitopishuchun

1mol————1280kkj

4mol———x=5120kkj

shunaqapraporsiyaqilamiz

13-biletbiologiya

1)Sitoplazma.Hujayraningasosiytarkibiyqismibo‘lgansitoplazmatashqimuhitdanplazmatik

membranabilanichkaridanesa

yadroqobig‘ibilanajralibturadi.Sitoplazmahujayralarningyarim

suyuqholdagiichkimuhitidir.Sitoplazmadaorganoidlar,kiritmalar,shuningdek,hujayraskeletini

hosilqiladiganmayda-mayda

naychalarvaiplarjoylashganbo‘ladi.Sitoplazmaasosiymoddasiningtarkibidaoqsillarko‘p

bo‘ladi.Asosiymoddalaralmashinuvi

jarayonlarisitoplazmadaboradi.Sitoplazmabarchaorganoidlarnibirbutunqilibbirlashtiradiva

hujayrafaoliyatinita’minlabboradi.Sitoplazmaorganoidlariniumumiyvaxususiy,membranaliva

membranasizorganoidlargaajratishmumkin.Umumiyorganoidlar

organizm tarkibidagibarchahujayralardauchraydi.Ulargamitoxondriya,hujayramarkazi,golji

majmuasi,ribosoma,endoplazmatikto‘r,lizosoma,plastidalarmisolbo‘ladi.

Xususiyorganoidlarayrim hujayralardaginauchraydi.Ularga

misolqilib,infuzoriyalardagikiprikchalar,evglena va spermatozoiddagixivchinlar,epiteliy

hujayralaridagitonofibrillalar,nervhujayralaridagineyrofibrillalarniolishmumkin.

Yuqoridata’kidlaganimizdek,sitoplazmadabirqatororganoidlarmavjudvaularturlixilvazifalarni

bajaradi.Hujayrakiritmalari.Sitoplazmadaturlixilmoddalarham

to‘planadi.Ularkiritmalardebataladi.Bularsitoplazmaningdoimiybo‘lmagantuzilishihisoblanib,

organoidlardanfarqliravishda

hujayraninghayotfaoliyatijarayonidagohpaydobo‘lib,gohyo‘q

bo‘libturadi.Ulartrofik(oziq),sekretor,pigment,qoldiqkiritmalargaajratiladi.

2)Organizmlarningindividual(shaxsiy)rivojlanishtaraqqiyotiga–ontogenezdeyiladi.Ontogenez

tushunchasi1866-yil

E.Gekkeltomonidanfangakiritilgan.

Embrionalrivojlanish3tabosqichdaniborat:Maydalanish,Gastrulyatsiya,birlamchiOrganogenez.

Maydalanish-bu bosqichda zigota maydalanadi.Gastrulyatsiya-gastrula hosilbo’lishiga olib

keluvchijarayonlaryig’indisigaaytiladi.Organogenez-bubosqichdao’zakorganlarhosilbo’ladi.

3)6300nibo’lamiz180ga35molglukozaciqadiglikolizjarayonida1molglukozadan2molsut

kislotahosilbo’ladi.

1mol———2

35mol———x=70mol

14-biletbiologiya

1)Endoplazmatik to‘r murakkab membranalar tizimidan ibo rat bo‘lib,barcha eukariot

hujayralarningsitoplazmasiniqamrab

olgan.Endoplazmatikto‘rbirqavatmembranabilanchegaralanganvakuolalarvakanalchalar

tizimidantashkiltopgan.Kanalchalarshoxlanib,hujayraninghammaqismlarinibir-biribilan

hamda

plazmatikmembrananiboshqaorganoidlarvayadroqobig‘ibilan

bog‘labumumiyto‘rnihosilqiladi.Endoplazmatikto‘rayniqsa,

moddalaralmashinuvijadalborayotganhujayralardayaxshirivojlanganbo‘ladi.Endoplazmatik

to‘rning hajmihujayra umumiy hajmining o‘rtacha 30–50 % gacha qisminiegallaydi.

Endoplazmatik

to‘ro‘ztuzilishigako‘raikkixil:silliqvadonadorbo‘ladi.

Silliqendoplazmatikto‘rningmembranalaridayog‘vauglevodlaralmashinuvidaishtiroketuvchi

fermentlarbo‘ladi.Shuninguchunham uningasosiyvazifasilipidlarvauglevodlarnisintez

qilishdir.Silliqendoplazmatikto‘rayniqsa,yog‘bezlari(yog‘

sintezi)da,jigarhujayralari(glikogensintezi)dazaxiramoddalar

to‘planadiganhujayra(o‘simlikurug‘)laridako‘pbo‘ladi.Muskul

hujayralaridasilliqendoplazmatikto‘rmuskultolalariningqisqarishidaishtiroketadi.

Donadorendoplazmatikto‘rmembranalaridaribosomalar

joylashgan.Shuninguchunmembranasidonadorko‘rinishgaega

bo‘ladi.Donadorendoplazmatikto‘rningmuhim vazifasioqsilsintezivaunitashishbo‘lib,bu

jarayonlarniribosomalarbilanham korlikdaamalgaoshiradi.Ribosomalarendoplazmatikto‘r

mem branasiningustkiqismidadona-donabo‘libjoylashgan.Donador

debatalishiham shutuzilmabilanbog‘liq.Donadorendoplazmatikto‘roqsilko‘psintezlanadigan

hujayralardayaxshirivojlangan.

2)Embrionningtuxumdanchiqishiyokitug‘ilishibilanembrionalrivojlanishdavritugallanadiva

postembrionalrivojlanishdavri

boshlanadi.Postembrionalrivojlanishbevosita(to‘g‘ri)yokibilvosita(noto‘g‘ri,metamorfozli)

bo‘ladi.

Bevositarivojlanish(sudralibyuruvchilar,qushlar,sutemizuvchilar)datuxumdanchiqqanyoki

onaorganizmidantug‘ilganem brionvoyagayetganorganizmlargao‘xshaydi,faqatkichikbo‘ladi.

Postembrionalrivojlanishdaembrionfaqato‘sadivajinsiybalog‘atgayetadi.

Bilvosita(metamorfoz)rivojlanishdatuxumdanqurt(lichinka)

chiqadi.Qurtvoyagayetganorganizmdantuzilishijihatidankeskin

farqqiladi.Qurtoziqlanadi,o‘sadivama’lum muddatdavomida

qurtorganlarivoyagayetganorganizm organlaribilanalmashinibboradi.

3)oqsilningog’irligi48000bo’lsauni120gabolamizchunki1taaminokislotaniog’irligi120gaten

brikkanholadashunda 400chiqadibuni3gako’paytiramizcunki1taaminokislotaga3ta

nuklatitto’g’rikeladi.ko’paytirsak1200chiqadibuRNKdaginuklatidlarsoniDNKdaginuklatidlar

topishuchunbuni2gabo’lamizchunkiDNK2tazanjirdaniboratbo’lsak600chiqadivaboyiiRNK

daginuklatidlarniDNKdaginuklatidlargaqoshamiz1200+600=1800chiqadi.

15-biletbiologiya

1)Ribosomalarerkin yokiendoplazmatikto‘rning tashqiyuzasiga birikkan holda joylashishi

mumkin.Ribosomalar,deyarli

barchahujayralar:prokariotvaeukariotlardauchraydi.Ribosomalardiametri15,0–35,0nm (1

nm=10-9metr)bo‘lganikki,ya’ni

kattavakichikbo‘lakchalardaniboratyassitanachalardantashkil

topgan.Ribosomalardataxminantengmiqdordaoqsilvanuklein

kislotalarmavjud.RibosomaRNKsiyadrodagiDNKmolekulasi

yordamida hosilbo‘ladi.Ribosoma yadrodagiyadrochadan sintezlanadiva sitoplazmaga

chiqariladi.Ribosomahujayradaoqsil

sintezini amalga oshiruvchi organoid bo‘lib, membranasiz organoidlar qatoriga kiradi.

Ribosomalarningasosiyvazifasioqsilsintezlashdir.Oqsilsintezimurakkabjarayonbo‘lib,uni

faqatbitta ribosoma emas,balkibirnecha o‘nlab ribosomalaramalga oshiradi.Ularni

poliribosomalardebataladi.

Goljimajmuasi.Birinchimartanervhujayralaritarkibidan

topilgan.Hayvonlarningko‘phujayralaridayadroatrofidajoylashganmurakkabto‘rshaklida

bo‘ladi.O‘simliklarvasoddahayvonlarhujayralaridao‘roqsimonyokitayoqchasimonayrim

tanachalardaniborat.Elektronmikroskopdatekshirilgandagoljimajmuasi

membranalarbilanchegaralanganvato‘p-to‘p(5–10tadan)bo‘lib

joylashgan yassilangan bo‘shliqlar,yirik vakuolalarva mayda pu fakchalardan tuzilganligi

aniqlangan.Uningmembranalarisilliq

tuzilgan.

Goljimajmuasiko‘pginamuhim funksiyalarnibajaradi.Endoplazmatikto‘rmembranalaridahosil

bo‘lganoqsillar,polisaxaridlar,yog‘largoljimajmuasigatashiladi.Uningichidabubirikmalar

o‘zgarishgauchraydivaajralishgatayyorshirasifatidao‘ralib,

keraklijoylargauzatiladiyokihujayraninghayotfaoliyatiuchun

foydalaniladi.Goljimajmuasifaoliyatitufayliplazmatikmembrana

yangilanibturadivao‘sibboradi.

2)idagichaizohlashmum kin:agarbirjuftbelgisibilanfarqqiladigangomozigotaorganizm lar

o‘zarochatishtirilsa,F1duragaylarota-onaorganizmlarning

bittabelgisigaegabo‘lib,barchasifenotipvagenotipjihatdan

birxilbo‘ladi.No‘xato‘simliginingdonirangi(sariqvayashil)va

doniningshakli(silliqvaburishgan)bo‘lgannavlarnio‘zarochatishtirib,F1bo‘g‘indasariqvasilliq

duragaylarolinadi.Mendelningikkinchi(belgilarniajralish)qonuni.Agar

yuqoridagitajribadanolingangeterozigotaholatdagiF1bo‘g‘inlar

o‘zarochatishtirilsa,ikkinchibo‘g‘in(F2)daajralishhodisasikuzatiladi:o‘zidaota-onalaridan

ikkalasiningbelgilariboro‘simliklar

ma’lum sonnisbatlaridapaydobo‘ladi.

Olinganduragaylarning3/4qismidominantbelgiga,1/4qismi

retsessivbelgigaegabo‘ladi.

Geterozigotaorganizmlarnichatishtirishnatijasidaolingan

avlodlarningma’lum qismidominantbelgilarni,boshqaqismiesa

retsessivbelgilarninamoyonqiladi.BuMendelningikkinchiqonunibelgilarningajralishqonuni

debataladi.

Shundayqilib,Mendelningikkinchiqonuniajralishqonuni

bo‘lib,uniquyidagichaizohlashmumkin:geterozigotaholatdagi

ikkitaF1bo‘ginduragaylarinio‘zarochatishtirishnatijasidaikkinchi

bo‘g‘in(F2)daquyidagichanisbatdaajralishkuzatiladifenotip

bo‘yicha3:1,genotipbo‘yicha1:2:1.

F2

daolinganorganizmlarning25foizigomozigotaholatdadominant(AA),50foizidominantbelgi

bo‘yichageterozigota(Aa),

25 foizi retsessiv belgi bo‘yicha gomozigota (aa) bo‘ladi.Monoduragay chatishtirish.

Monoduragaychatishtirish

deb,birjuftturg‘unbelgisibilanfarqqiluvchiota-onaorganizm larnichatishtirishgaaytiladi.

IrsiyatqonunlarinitahlilqilishniMendelmonoduragaychatishtirishdanboshladi.

Masalan,qizilgullino‘xatnioqgullino‘xatbilanchatishtirishni,

donisariqno‘xatnidoniyashilno‘xatbilanchatishtirishmonoduragaychatishtirishgamisol

bo‘ladi.Tajribadadonisariqvayashil

no‘xat o‘simliklari chatishtirilsa,shu chatishtirish natijasida olina digan birinchi avlod

duragaylarninghammasidadonisariqbo‘ladi.

Qarama-qarshibelgi(donlarningyashilligi)go‘yoyo‘qolibketadi.

Mendelningbirinchiavlodduragaylarningbirxilligimanashundaynamoyonbo‘ladi.Donlarning

sariqrangidaniboratbelgi(yashil

rang)yuzagachiqishigago‘yoyo‘lqo‘ymaydivaF1duragaylarninghammasisariq(birxil)bo‘lib

qoladi.Belginingustunturishidominantlik,ustunturadiganbelgi

dominantbelgidebataladi.Mendelningbirinchiqonuni– dominantlikqonuniyokibirinchi

bo‘g‘indabirxillilikqonunideb

ataladi.

Ko‘zdankechirilayotganmisollardadonningsariqsilliqformalari,gulningqizilrangi,donning

yashil,burishgan,gulningoq

rangiustidandominantlikqiladi.Qarama-qarshi,F1danamoyon

bo‘lmaydiganbelgiretsessivbelgidebataladi.Dominantbelgilar

kattaharflarbilan,(A)retsessivbelgiesakichikharf(a)bilanbelgilanadi.

Agarorganizm genotipidaikkitabirxilgenlarbo‘lsa,bunday

organizm gomozigotaorganizm deyiladi.Gomozigotaorganizm

dominant(AAyokiBB)yokiretsessiv(aayokibb)holatdabo‘ladi.

Agargenlarbir-biridanfarqqilsa,ya’nibiridominant,ikkinchisiretsessiv(AayokiBb)bo‘lsa,

bundaygenotipliorganizm

geterozigotaorganizm deyiladi.

3)1molglukozadan2molsutkislotahosilbo’ladi

bizda22molsutkislotabo’lsaglukozamiqdorinitopishimizkerak

2mol———1mol

22mol———x=11molglukozaborekanlekinbizdangrammdasorabdishuninguchununi180ga

ko’paytiramizchunki1molglukozaninog’irligi180gatengshunda1980grchiqadi.

16-biletbiologiya

1)Mitoxondriya(yunoncha“mitos”–ipva“xondro”–donador

deganso‘zlardanolingan)birvako‘phujayraliorganizmlarning

barchaeukariothujayralaridamavjud.Mitoxondriyalarninghayvon

vao‘simlikolamidabundaykengtarqalishiularnihujayradamuhim ahamiyatgaegaekanligidan

darakberadi.

Mitoxondriyalarturli-tumanshakllarda:yumaloq,yassi,silindrsimonvahattoipsimonko‘rinishda

ham uchraydi.Ular0,2mkm

dan15–20mkm kattalikkaega.Ipsimonshakllarninguzunligi15–

20mkm gachaboradi.Turlixilto‘qimalardagimitoxondriyalarning

sonibirxilemas.Ularningsonihujayraningfunksionalfaolligiga

bog‘liq.Uchadigan qushlarning ko‘krak mushaklarida mitoxondriyalarsoniuchmaydigan

qushlarganisbatanjudako‘pbo‘ladi.Mitoxondriyalardaikkiqavat:tashqivaichkimembaranalar

mavjud.

Tashqimembranasilliq,ichkisiesaburmalibo‘lib,kristalardeb

ataladi.Kristalarmembranasidajudako‘pfermentlarjoylashgan.

Ularenergiya almashinuvida ishtiroketadi.Mitoxondriyalarya rim avtonom organoid bo‘lib

ularningmembranalararobo‘shlig‘ida

DNK,RNKvaribosomalarbo‘ladi.Mitoxondriyabo‘linishyo‘libilanko‘payadi.Mitoxondriyalar

bo‘linishidanoldinularningDNKsi

ikkihissagaortadi.Mitoxondriyalarningasosiyvazifasienergiya

hosilqilish,ya’niATFnisintezlashdir.

2)DiduragaychatishtirishnitekshirishuchunMendelikkijuft

belgisibilan:doniningrangi(sariqvayashil)vashakli(silliqva

burishgan)bo‘lgangomozigotaholdagino‘xato‘simliklarinio‘zarochatishtirdi.No‘xatdonining

sariqrangi(A)vasilliqshakli(B)

dominant,yashilrangi(a)vaburishganshakli(b)retsessivdir.Har

biro‘simlikbirtipdagigametalarnihosilqiladi.Bundaygametalarningqo‘shilishidanolingan

naslningbarchasibirxil,ya’ni

sariq-silliqbo‘ladi.

Birinchibo‘g‘induragaylaridaharjuftallelgenlardanfaqatbittasigametalargatushibqoladi.Ya’ni

birinchimeyozbo‘linishnatijasidaAgenBgenbilanbittagametagayokibgenbilantushishi,

huddishuningdek,agenBgenyokibgenbilanbittagametaga

tushishimumkin.

Harbirorganizmdajudako‘pjinsiyhujayralarhosilbo‘ladi,

statistikqonuniyatbo‘yichaharbirF1

duragaydato‘rtxilda25%

dan–AB,Ab,aB,abgametalarhosilbo‘ladi.Urug‘lanishjarayonidabittaorganizm gametalari

ikkinchiorganizmningharbir

gametalaribilantasodifanuchrashishimumkin.BuniPennetkatakchasiyordamidaosongina

aniqlashmumkin.Pennetkatakchasiga

gorizontalbo‘yichabittaorganizm gametalari,vertikalbo‘yichakatakchalarningchaptomoniga

ikkinchiorganizm gametalariyoziladi.Katakchalarichigaesagametalarqo‘shilishidanhosil

bo‘lgan

zigotalarninggenotipiyoziladi.F2

dahosilbo‘lganorganizmlarnifenotipbo‘yichahisoblabchiqishnihoyatdaoson.Duragaylar

fenotipbo‘yichato‘rttaguruhgabo‘linadi:9ta

sariqsilliq;3tayashilsilliq;3tasariqburishgan;1tayashil

burishganduragaylarhosilbo‘ladi.Agarharbirbelgilarbo‘yicha

ajralishnihisoblabchiqiladiganbo‘lsa,sariqdonningsoniyashil

rangga,silliqshakliningsoniburishganshakliganisbatan3:1

bo‘ladi.Shundayqilib,diduragaychatishtirishdaharjuftbelgilar

boshqa juftbelgilarga bog‘liq bo‘lmagan holda xuddimonodura gay chatishtirishdagidek

ajralishgauchraydi.

DiduragaychatishtirishdaF2bo‘g‘indafenotipjihatdannisbat

9:3:3:1,genotipjihatdannisbat1:2:2:4:1:2:1:2:1bo‘ladi.

Urug‘lanishjarayonidagametalarningtasodifanuchrashish

ehtimolibarchasiuchun bir xilbo‘ladi.Hosilbo‘lgan zigotalar da genlarning har xil

kombinatsiyalariamalga oshadi.Diduragay chatishtirishda genlarning turlikombinatsiyalari

natijasidabelgilarningmustaqilholdataqsimlanishi,agardajuftallelgenlarharxil

gomologikxromosomalardajoylashganbo‘lsaginaamalgaoshadi.

Mendelninguchinchiqonuni–belgilarningmustaqilholda

irsiylanishqonunidebataladi.

Mendelninguchinchiqonuniniquyidagichaizohlashmumkin:ikkiyokiundanortiqjuftmuqobil

belgilaribilanfarqqiladiganotaonaorganizmlaro‘zarochatishtirilganda,genlarvaungamosbel

gilarbir-biridanmustaqilholdairsiylanadi.

Mendelqonunlaridanfoydalanib,ajralishningbirmunchamurakkabhollariniuch,to‘rtvaundan

ham ko‘proqjuftbelgilaribilan

farqqiladiganduragaylardagiajralishhollariniham tushunibolsa

bo‘ladi.Agarota-onaorganizm birjuftbelgisibilanfarqqilsa,ikkinchibo‘g‘indaajralish3:1,

diduragaychatishtirishdaesa9:3:3:1

nisbatdaajralishikuzatiladi.

Poliduragaylardagigametalarningumumiysoninihisoblash

formulasi–2n,n–genotipdagigeterozigotajuftgenlarningsoni

(Aa)duragaydaikkixilgameta;AaBbduragaydaesato‘rtxiltipdagigametahosilbo‘ladi.AaBbCc

–triduragaydasakkizxiltipdagigametahosilbo’ladi.

3)DNKdagivadorodbog’larsoninitopishuchunDNKning1zanjiridagiAvaTlarsonini2gaGva

Slarsonini3gako’paytiramiz

bizda15taAvaTlarborekanuni2gako’paytiramiz=30chiqadi

GvaSlarsoni8taekanuni3gako’paytiramiz=24

endi30+24=54tavadorodbog’larmavjud.DNKninguzunliginitopishuchunbarchanuklatitlar

sonini0.34gako’paytiramiz23tanuklatitlarboruni0.34gako’paytirsak7.82nm chiqadi.

17-biletbiologiya

1)Plastidalar– o‘simlikhujayralarining organoidlari.Ularanorganikmoddalardan birlamchi

uglevodlarnihosilqilishdaishtirok

etadi.Plastidalarninguchxilturimavjud:1.Leykoplastlar–rangsizbo‘ladi.Ularo‘simliklarning

rangsizqismlarida,masalan,poyasi,ildizi,tugunaklaridabo‘ladi.

Leykoplastlarmonosaxarid va disaxaridlardan kraxmalhosilqilishda ishtirok etadi(ayrim

leykoplastlardaoqsilvamoylarham

to‘planadi).

2.Xloroplastlar–buorganoidlaro‘simliklarbargi,biryillik

novdalariva pishib yetilmagan mevalarida ko‘p bo‘ladi.Xloroplastlarda fotosintezjarayoni

amalgaoshadi.XloroplastlardaATFham

sintezlanadi.

3.Xromoplastlar–harxilranggaegaplastidalar.Ulargullar

va mevalarga rang beruvchikarotinoidlardan iborat.Gultojibarg larva mevalarning harxil

ranglardasariq,qizil,zarg‘aldoqkabi

bo‘lishixromoplastlargabog‘liq.Plastidamembranalariorasidagi

bo‘shliqdaDNK,RNKvaribosomalarbo‘ladi.Plastidalaro‘zontogenezidabiri-ikkinchisigaaylanib

turadi.Xloroplastlarxromoplastlarga,leykoplastlarxloroplastlargaaylanadi.

2)Genlarningkomplementarta’siriturliallelgamansubgenlar

ba’zibelgilarningrivojlanishigabirmunchamustaqilta’siretishi

bilanbirga,ko‘pinchaturlishakldao‘zarota’sirko‘rsatadi.Natijadaorganizmdabironbelgining

rivojlanishibirnechagennazoratiostidabo‘ladi.Misoluchun,tovuqningtojiharxilzotlaridaturli

shakldabo‘ladi.Bunarsaikkijuftgenningo‘zarota’sirinatijasida

genlarningalohidakombinatsiyasitufaylitojlarto‘rtxilvariantda:

ya’nioddiy(aabb),no‘xatsimon(aaBByokiaaBb),gulsimontoj

(AAbb,Aabb) yong‘oqsimon toj(AABB,AaBB,AABb yokiAaBb)lar shaklida namoyon

bo’ladi.Genotipdaallelbo‘lmagangenlarningo‘zarota’sirinatijasidaorganizmdayangibelgining

rivojlanishigaolibkelishigenlarningkomplementar,ya’nito‘ldiruvchita’siridebataladi.Genlar

ningbundayta’sirigenotipiharxilbo‘lganxushbo‘yhidli,oqgulli

no‘xatnio‘zarochatishtirishdaham aniqnamoyonbo‘ladi.Olingan

birinchibo‘g‘induragaylarqizilrangdabo‘ladi.

Birinchibo‘g‘induragaylaro‘zarochatishtirilgandaikkinchi

bo‘g‘ino‘simliklardaajralish:9:7nisbatda,ya’nibirfenotipiksinf

(9/16)qizil,ikkinchisi(7/16)oqbo‘ladi,demaknatijaviynisbat9:7.

Ota-onao‘simliklarninggenotipi–AAbbvaaaBBbo‘lib,ularning

harbiribittadandominant(AyokiB)gengaega.Budominant

genlaralohida-alohidaholdagulgaqizilrang beraolmaydi,shu ning uchun ota-onano‘xat

o‘simliklarininggulioqbo‘ladi.Kom plementarirsiylanishdafenotipjihatdanajralishF2

da9:3:3:1,9:7,

9:3:4,9:6:1nisbatlardabo‘ladi.

3)A-6B-7D-5C-2E-1J-7K-3

18-biletbiologiya

1)Lizosomalar(yunoncha–“lizeo”–eritaman,“soma”–tana

deganso‘zlardanolingan)unchakattabo‘lmaganyassitanachalardir.Diametri0,4mkm bo‘lib,bir

qavatmembranabilano‘ralgan.

Lizosomadaoqsillar,uglevodlarvayog‘larniparchalaydigan40ga

yaqingidrolitikfermentlarbo‘ladi.LizosomalarGoljimajmuasidan

yokito‘g‘ridanto‘g‘riendoplazmatikto‘rdanhosilbo‘lishimum kin.Lizosomalaroziqmoddalarni

aktivhazm qilishlayoqatigaega

bo‘lib,hujayraninghayotfaoliyatinatijasidanobudbo‘lganhujayraqismlariniyo‘qotishdaishtirok

etadi.Masalan,itbaliqningdumi

lizosomafermentlarita’siridayo‘qbo‘libketadi.

Vakuolalar o‘simlik hujayralariga xos organoid bo‘lib,mem brana bilan o‘ralgan. Ular

endoplazmatikto‘rningg‘ovakmembranalarihisobigahosilbo‘ladi.Vakuolatarkibidaturlituman

organik

birikmalarvatuzlaruchraydi.

Vakuolashirasihosilqiladiganosmotikbosim hujayragasuvningo‘tishinita’minlaydivauning

tarang,ya’niturgorholatinivujudgakeltiradi.Buo‘simliklarnimexanikta’sirlarganisbatan

mustahkamliginita’minlaydi.

2)Genlarningo‘zaroepistazta’siri.Fenotipdabirdominant

genningallelbo‘lmaganikkinchidominantgendanustunlikqilishi

epistazdebataladi.Buqonuniyatningmohiyatinitovuqzotlarida

patranginingirsiylanishimisolidako‘ribchiqaylik.Patlarioqrangdagiikkitatovuqzotlarining

fenotipibirxilbo‘lsaham,ularning

bubelgibo‘yichagenotiplariharxilligianiqlandi.Bunitekshirish

uchunharikkalasigaham oqpatlitovuqzotlarichatishtirildi.F1

da

hammaduragaylarningpatioqranglichiqdi.F1duragayavlodidagixo‘rozvatovuqlarnio‘zaro

chatishtiribolinganikkinchiavloddapatningrangibo‘yichaikkitafenotipikguruhgaajralishku

zatildi.Ularning13/16qismioqpatli,3/16qismiesaranglipatli

tovuq-xo‘rozlarekanligianiqlandi.

Shundayqilib,ikkitaoqpatlitovuqzotlarinichatishtiribolinganduragaylarningikkinchiavlodida

yangibelgi(patningrangli

bo‘lishi)gaegabo‘lganorganizmlarpaydobo‘ldi.ТovuqzotlaridaIICC,IiCC,IiCc,iicc,IIcc,licc

genotiplarpatningoqbo‘lishinita’minlaydi.iiCC,iiCcgenotiplaresapatningranglibo‘lishini

ta’minetadi.Тovuqzotlaridapatningoqyokiranglibo‘lishiikkijuft

allelbo‘lmagangenlargabog‘liq.UlarningbirinchijuftiCcgenidir.

Bugenningdominantalleli(CC)va(Cc)holatdapatningrangli

bo‘lishinita’minlaydi.Bugenning(cc)holatipatningoqbo‘lishiga

zaminyaratadi.Ungaallelbo‘lmaganikkinchijuftgenI-iesa,C-c

genningfaoliyatiniboshqaradi.BugeningibitorgendebataladivaII,Iiholatlaridapatgarang

beruvchi(C)geniningfaoliyatini

to‘xtatadi.NatijadaCgenigenotipdabo‘lsaham,patningrangli

bo‘lishinifenotipdanamoyonetaolmaydivapatrangioqligicha

qoladi.Shundayqilib,allelbo‘lmagangenlarningo‘zaroepistaz

ta’siridagiirsiylanishjarayonidaham duragayavlodlarda,ota-ona

organizmidabo‘lmaganyangibelgilarpaydobo‘ladi.

Genlarningdominantepistazta’siridaF2avlodida13:3,

12:3:1;retsessivepistazdaesa9:3:4nisbatdaajralishro‘yberadi.

3)DNKda2500tanuklatitborakanuni2gabo’lamizchunkiDNKikkizanjirdaniborat 1250

chiqadiuni0.34gako’paytiramiz=425nm chiqadi.

19-biletbiologiya

1)Hujayramarkazi(sentriola),ikkitasilindrshakldagikichik

tanachalardan tashkiltopgan bo‘lib,birbiriga nisbatan perpendikulyarbo‘lib joylashgan

tuzilmalardantashkiltopganvaularsentrioladebataladi.To‘qqizbog‘lamdaniboratsentriola

devorlariningharbiriuchtamikronaychanio‘zichigaoladi.Sentriolasitoplazmaningo‘zidano‘zi

ko‘payadiganorganoidihisoblanadi.

Ularningko‘payishi,oqsilkichikbo‘lakchalarningo‘zinio‘ziyig‘ish

jarayonidaamalgaoshiriladi.Hujayramarkazihujayralarning

bo‘linishidamuhim ahamiyatgaega,ularbo‘linishurchug‘inihosil

bo‘lishidaishtiroketadi.Ko‘pchiliko‘simlikvasuvo‘tlaridahujayra

markazibo‘lmaydi.Ulardagibuvazifanimaxsusfermentlarboshqaradi.

Sitoskelet.Eukariothujayralargaxosbo‘lganxususiyatlardan

biri,ularningsitoplazmasidamikronaychalarvaoqsiltolalaridan

iboratbo‘lgan tayanch skelettuzilmalarning mavjudligidir.Sitoskeletning elementlariyadro

qobig‘ivatashqiplazmatikmem branabilanzichbirikkanbo‘lib,sitoplazmadamurakkabbog‘lam

larnihosilqiladi.Sitoplazmaningtayanchelementlarihujayraning

shaklinianiqlaydi,hujayraichkitizimlariningharakatinivabutun

hujayraningjoyinio‘zgarishinita’minlaydi.

Hujayraningharakatorganoidlarigaasosankiprikchalarva

xivchinlarkiradi.Soddahayvonlardanxivchinlilarvako‘phujayrali

hayvonlarningspermatozoidlarixivchinlaryordamidaharakatlanadi.

2)Genlarningpolimerta’siri.Allelbo‘lmaganbirnechtagenningbittabelginingrivojlanishiga

o‘xshash ta’sir ko‘rsatishigenlarning polimer ta’sirideyiladi. Genlarning polimer ta’siri

orgnizmlarningmiqdoriybelgilaridauchraydi.Masalan,hayvonlarning

vazni,o‘sishi,o‘simliklarningbo‘yi,tovuqlarningtuxum qilishi,qo ramolsutiningmiqdoriva

yog‘liligi,o‘simliklartarkibidagivitaminlarmiqdorivaboshqalar.Miqdorbelgilarningrivojlanish

darajasi

ungata’siretuvchipolimergenlarsonigabog‘liqbo‘ladi.

PolimerirsiylanishnidastavvalshvedolimiNilsonEleo‘rgandi.Ubug‘doyningqizil(A1

A1

A2

A2

)vaoq(a1

a1

a2

a2

)navlarinio‘zaro

chatishtirib,F1

o‘simliklarnioldi

F1

dadonlarningrangipushtibo‘ldi.F1

o‘zarochatishtirilib,F2

dagio‘simliklarningdonrangigaqarabbeshtaguruhgaajratildi.

Ularningmiqdoriynisbatiquyidagicha:bittaqizil,to‘rttaochqizil

rangli,oltitapushti,to‘rttaochpushtirangli,bittaoqdonlio‘sim liklarolindi.

Polimerirsiylanish kumulyativva nokumulyativxillarga bo‘linadi.Nokumulyativpolimeriya

ko‘proqsifatbelgilarniirsiylanishi

dominantgenlarsonigabog‘liqbo‘lmaganholdanamoyonbo‘ladi.

Miqdorbelgilarningirsiylanishikumulyativpolimeriyaorqaliamalga

oshadi.Kumulyativpolimeriyadaduragaylardabelginingharxildarajadarivojlanishidominant

genlarningsonigabog‘liqbo‘ladi.KumulyativpolimeriyadafenotipjihatdannisbatF2

da1:4:6:4:1,nokumulyativpolimeriyadaesa15:1nisbatdabo‘ladi.

Polimerirsiylanishqonuniyatlarinio‘rganishningahamiyatijudakatta.Organizmlardagi,xususan,

madaniyo‘simlikvauy

hayvonlarininginsonuchunfoydalimiqdoriybelgilaripolimergenlarta’siridairsiylanadiva

rivojlanadi.Masalan,uyhayvonlarining

og‘irligi,sutmiqdorivayog‘liligi,lavlagiildizmevasidagishakarningmiqdori,g‘alladoshlarda

boshoqninguzunligi,makkajo‘xori

so‘tasininguzunligivahokazo.

Genlarningko‘ptomonlamata’siri.Bittagenningbirqanchabelginingrivojlanishigata’siriham

aniqlangan.Buhodisa

pleyotropiyadebataladi.Pleyotropiyahodisasitabiatdakeng

tarqalgan.Buhodisao‘simliklarbilanhayvonlarningko‘pgenida

uchraydi.Misoluchun,genetik jihatdan yaxshio‘rganilgan drozofila meva pashshasining

ko‘zlaridapigmentbo‘lmasliginibelgilaydigangenpushtiliknikamaytiradi,ba’ziichkiorganlar

rangiga

ta’sirko‘rsatadivahayotchanliginiqisqarishigasababbo‘ladi.

Gullio‘simliklardagullarningto‘qqizilrangdabo‘lishinita’min

etuvchigenularningpoyavashoxlariningham to‘qqizilrangdabo‘lishigadaxldordir.Tovuqlarda

jingalakpatlizotlaruchraydi.

Bundaypattovuqtanasigayopishibturmaydi,ko‘pinchasinibketadi.Bubilantovuqtanasidan

tashqimuhitgako‘pissiqliktarqaladi,ovqathazm qilish,yurak-tomirfaoliyatiningishibuziladi.

Bular

esatovuqningnaslqoldirishxususiyatigavahayotchanligigasalbiyta’sirko‘rsatadi.

Ba’zibirgenlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagiturliorganlarning rivojlanishida katta

o‘zgarishlarro‘yberadi,natijadaularnobudbo‘ladi.Bundaygenlarletal,ya’nihalokatgaolib

keluvchigenlardebataladi.Misoluchun:sichqonlardajunranginingsariqvaqorabo‘lishibirjuft

allelgenlar(A-a)gabog‘liq.Bu

genretsessivgomozigota(aa)holatdabo‘lsa,sichqonjunining

rangiqorabo‘ladi.Junisariqrangdabo‘lgansichqonlardoimo

geterozigota(Aa)holatdabo‘ladi.Sariqsichqonlarorasidadominantgomozigotali(AA)formalari

tabiatdaumumanuchramaydi.

3)S=G650+650=1300GvaS

2000——100%

1300——x=65%

100%-65%=35%

100%——2000

35%——x=700AvaT

2000/2=1000*0.34=340nm.

20-biletbiologiya

1)Yadro– zamburug‘,o‘simlikvahayvonlarhujayrasiningmuhim tarkibiyqismihisoblanadi.

Yadroningshakli,o‘lchamihujayraningshaklivao‘lchamihamdafunksiyasigabog‘liq.Asosanhu

jayralardabittayadrobo‘ladi.Ayrim hujayralarginajigar,muskul,

suyakko‘mikhujayralariko‘pyadrolibo‘ladi.Yadroasosanquyidagivazifalarnibajaradi:1.Irsiy

axborotnisaqlash,ko‘paytirishva

nasldan-naslgao‘tkazish.2.Hujayradasodirbo‘ladiganmoddalar

almashinuvijarayoniniidoraqilish.Hujayrahayotiningturlidavrlaridayadroningtuzilishivafunk

siyalariharxilbo‘ladi.Interfazaholatidagiyadroquyidagiqism lardanyadroqobig‘i,yadroshirasi,

yadrochavaxromosomadan

tashkiltopadi.

2)Mendelo‘ztajribalaridaxushbo‘yno‘xato‘simliginingyettijuft

irsiybelgisininasldannaslgao‘tishinikuzatdi.Keyinchalikolim larningilmiyizlanishinatijasida

harxilturgamansuborganizm lardagiturlijuftbelgilarningirsiylanishio‘rganilib,Mendelqonun

lariisbotlabberildi.Natijadabuqonunlarumumiyxaraktergaega

ekanligitanolindi.Lekinkeyingiilmiyizlanishlarxushbo‘yno‘xatningayrim belgilari–changchi

shakli,gulningranginasllarda

mustaqiltaqsimlanmasligiisbotetildi.Nasllarota-onagao‘xshaganholdaqoladi.Asta-sekin

Mendelninguchinchiqonuniasosida

bundaybelgilarko‘pto‘planabordi.Shunarsaaniqbo‘ldiki,avlodlardabelgilarningajralishiva

kombinatsiyasidabarchagenlar

tarqalmaydi.Albatta,ixtiyoriyorganizmdagenlarsoninihoyatda

ko‘p.Xromosomalarsoniesama’lum miqdordabo‘ladi.Harbir

xromosomadajudako‘pgenlarjoylashadi.Bundaygenlarbir-biri

bilanbirikkangenlardeyiladi.Ularbirikkanguruhlarnitashkiletadi.Genlarningbirikkanguruhi

xromosomalarninggaploidto‘plamigamoskeladi.Misoluchun,odamda46taxromosoma–

birikkan

guruhi23ta,drozofilada8taxromosoma–birikkanguruhi4ta,

no‘xatda14taxromosoma–birikkanguruhi7tabo‘ladi.

Genlarbirxromosomadabo‘lgandanasldannaslgao‘tish

qonuniyatlarihaqidagimasalaniT.Morganvauningshogirdlari

mukammalo‘rganishgan.Ularo‘ztadqiqotlariniasosandrozofila

mevapashshasidaolibborishgan.

Drozofilamevapashshasigenetiktadqiqotlaruchunjuda

qulay.Drozofilalaboratoriyasharoitidaosonko‘payadi,serpusht

bo‘ladi:ular25–26°Cdahar10–15kundayanginaslberadi,irsiy

belgilarijudako‘pvaturli-tuman,xromosomalarioz(diploidsoni

8ta)bo‘ladi.

Tajribalardanma’lum bo‘lishicha,birxromosomadajoylashgangenlarbirikkangenlarbo‘ladi,ya’ni

mustaqiltaqsimlanmay,asosan,birgalikdanasldannaslgao‘tadi.Bunianiqmisoldako‘rib

chiqamiz.Agarkulrangtanalivanormalqanotlidrozofilabilanqoramtirtanalivakaltaqanotli

drozofilachatishtirilsa,duragaylarningbirinchiavlodidagibarchapashshalarkulrangtanalivanor

malqanotlibo‘libchiqadi.Buikkijuftallelbo‘yichageterozigotadir

(kulrangtana,qoramtirtanavanormalqanot,kaltaqanot).Tahliliy

chatishtirisho‘tkazishdadigeterozigota(kulrangtanalivanormal

qanotli)urg‘ochipashshalarniretsessivbelgiliqoramtirtanaliva

kaltaqanotlierkakpashshalarbilanchatishtiramiz.Mendelningikkinchiqonunibo‘yichanaslda

to‘rtxilfenotipli:25%normalqanotlikulrangtanali,25%kaltaqanotlikulrangtanali,25%normal

qanotliqoramtirtanaliva25%kaltaqanotliqoramtirtanalipashshalarolinishikerakedi.Lekin

Morganningolibborgantajribalaridaesabutunlayboshqachanatijaolingan.

Bumisoldabekrosschatishtirishdadiduragaydagikabito‘rtta

emas,balkiikkitagenotipikguruhajralibchiqdi.Ulardanbirikulrangtanalinormalqanotli,

ikkinchisiesaqoratanalikaltaqanotli

edi.Nisbat1:1bo‘ldi.BuA-Bvaa-bgenlaribirikkanholdairsiylanishidandalolatedi.Bunday

irsiylanishto‘liqbirikkanholdairsiylanishhisoblanadi.Budalillargaasoslanib,Morganbirikkan

holda

irsiylanishqonuninikashfetdi.

Morganvauningshogirdlaribirxromosomadajoylashgan

genlarba’zanbir-biridanajralganholdairsiylanishlarimumkinekanliginiham isbotladilar.Buning

sababigomologikxromosomalardagibirikkangenlarmeyozjarayonidakrossingovertufayliay

rim qismlaribilano‘zaroalmashinuvidir.Ularnikrossingoverga

uchragangametalardeyiladi.Chunkigomologikxromosomalar

o‘xshashuchastkalaribilanalmashinuvnatijasidaxromosomalar

strukturaviyqayta tuzilgan bo‘lib,ularda birikkan genlarkrossin govertufayliajralib,yangi

o‘zgarganvariantdao‘zarobirikadilar.

Natijada,bekkrosschatishtirishuchunolinganorganizm to‘rtxil:

ikkitakrossingovergauchramagan,ikkitakrossingovergauchragangametahosilqiladi.Bekkross

chatishtirishnatijasidaolinganF1duragaylarning

83%ota-onaorganizmgao‘xshashbo‘lib,kulrangtanalinormal

qanotli41,5%,qoramtirtanalikaltaqanotli41,5%nitashkiletadi.

Fbningfaqat17%ota-onadanfarqqiladi,ya’nikulrangtanali–

kaltaqanotli8,5%vaqoramtirtanalinormalqanotli8,5%nitashkiletadi.Bu17%krossingover

foizidebataladi.Bundayirsiylanishnigenlarningto‘liqsizbirikkanholdagiirsiylanishidebataladi.

Anashumisoldanko‘rinibturibdiki,kulrangtana–normalqanotvaqoramtirtana–kaltaqanot

belgilariniyuzagachiqaradigan

genlarasosanbirgalikdanasldannaslgao‘tadi,ya’niboshqacha

aytganda,o‘zarobirikkanholdabo‘ladi.Bubirikishgenlarning

muayyanbirxromosomadajoylashganligigabog‘liq.Shunung

uchunmeyozdabugenlartarqalibketmaydi,balkibirgalikda

nasldan-naslgao‘tadi.Birxromosomadajoylashgangenlarning

birikishhodisasiMorganqonunibilanmashhur.

Bir-birigabirikkangenlarguruhiningsonimuayyanturdagixromosomalarninggaploidsoniga

moskeladi.Tadqiqotlarga

qaraganda,genlarningqaytakombinatsiyalanishigasababshuki,

meyozjarayonidagomologikxromosomalarkonyugatsiyalangandaularningma’lum birfoizio‘z

qismlariniayirboshlaydiyoki

boshqachaaytganda,bir-biribilanchalkashadi.Bundadastlab

gomologikxromosomalarningbiridajoylashgangenlarenditurligomologikxromosomalarga

o‘tibqolishianiqbo‘ladi.Ularqaytakombinatsiyalanadi.Turligenlarningchalkashishfoiziturlicha

bo‘libqoladi.Buularorasidagimasofagabog‘liq.Genlarxromosomadabir-birigaqanchayaqin

joylashsachalkashgandaular

shunchakam ajraladi,birikishfoizishunchayuqoribo‘ladi.Chunki

bundaxromosomalarturliqismlaribilanalmashinadivabir-biriga

yaqinjoylashgangenlarningbirgabo‘lishehtimoliko‘pbo‘ladi.

Ana shu qonuniyatlarga asoslanib,genetik jihatdan yaxshio‘rga nilgan organizmlarda

xromosomalarninggenetikxaritasituzilgan.

Ma’lum birikishguruhgakirgangеnlarningjoylashishtasvirigеnеtikxaritadеyiladi.Xaritadahar

qaysixromosomadagenlarningjoylashishtartibi,ularningsoni,belgisi,orasidagimasofako‘rsa

tiladi.Masalan,drozofilapashshasidauning4taxromosomasida

500genningjoylashganianiqlangan.

Drozofilapashshasidagomologikxromosomalarning

chalkashishivaqismlariningalmashinishifaqaturg‘ochilardasodir

bo‘ladi.Erkakpashshalardabubosqichbo‘lmaydi,shuninguchun

ulardabittaxromosomadajoylashgangenlarningbirikishito‘liq

birikish hisoblanadi.Ana shu sababga ko‘ra,tahlilqiluvchicha tishtirish uchun urg‘ochi

pashshalarniolishkerak.

3)AvaT 11*2=22

GvaS 7*3=21

21+22=43

18*0.34=6.12nm

21-biletbiologiya

1)Simbiozgipotezasi.Simbiozikkivaundanortiqturlarningbirgalikdayashashidir.Bundaularbir

-birlaribilanhamkorlik

qilibyashaydi.Hujayralarvahujayraichidaham simbiotikmunosabatlarmavjud.Xlorelladeb

ataluvchiyashilsuvo‘ti,ayrim infuzoriyalarsitoplazmasidafotosintezjarayoniniamalgaoshiradi

va

xo‘jayinhujayraniozuqamoddalarbilanta’minlaydi.

Simbiozgipotezasigako‘ra,eukariothujayrabir-biribilan

simbiozholdayashovchi,harxiltiplargamansub,ko‘phujayralardanhosilbo‘ladi.Gipotezada

ta’kidlanishicha,mitoxondriya

vaxloroplastlarmustaqilkelibchiqishgaegavaprokariothujayrasifatidapaydobo‘lgan.Masalan,

mitoxondriyalaraerobprokariotlardankelibchiqqandeyiladi.Yadroningpaydobo‘lishinixo‘jayin

hujayraningDNKsibilanbog‘liqdegantaxminmavjud.

Yadrohosilbo‘lgandanso‘ng,uningmembranalaridanendoplazmatikto‘r,Goljimajmuasiva

undanesalizosomahamdavakuolahosilbo‘lgandeyiladi.Butaxminlarniisbotlovchibirqator

dalillarham mavjud.BulargamitoxondriyavaxloroplastlardaDNK

vaRNKningmavjudligi,ularningbo‘linishiniprokariothujayrani

bo‘linishigao‘xshashligivaboshqalar.

Invaginatsiyagipotezasi.Bugipotezagako‘ra,eukariothujayraningba’ziorganellalarihujayraning

tashqimembranasiniinvaginatsiyasi(sitoplazmagabotibkirishi)natijasidahosilbo‘lgan.

Invaginatsiyagipotezasieukariothujayrako‘phujayralardan

emas,balkibittahujayradankelibchiqqandebtushuntiradi.Bu

gipotezaxloroplast,mitoxondriyavayadroningqo‘shmembranalariningkelibchiqishinioson

tushuntiribberadi.

Ko‘pgenomligipoteza.Ushbugipotezagako‘ra,eukariot

hujayralarprokariothujayralardanulargenominingayrim qismlargabo‘linishi,buqismlarning

asta-sekinmuayyanfunksiyanibajarishgamoslanishinatijasidapaydobo‘lgan.Ko‘pgenomli

taxmin

haqiqatgayaqinbo‘lib,yadrovasitoplazmaniplastikjarayonlarni

o‘xshashligibilanisbotlanadi.

2)Jinsgabirikkanholdanasldannaslgao‘tish.Morganva

uningshogirdlarijinsiyxromosomalarorqalijinsnianiqlashbilan

birgajinsgabog‘liqholdairsiylanishniham aniqladilar.Ularning

qaydqilishicha,genlarfaqatautosomalardaemas,balkijinsiyxromosomalardaham joylashgan

bo‘ladi.Shundaygenlarishtirokidarivojlanganbelgilarjinsgabog‘liqholdairsiylanadi.Masalan,

Drozofiladako‘zningqizil(A),oq(a)bo‘lishinita’minetuvchigen

jinsiyX-xromosomadajoylashgan.Bubelgijinsgabog‘liqholda

irsiylanadi.

Odamdaham jinsiyxromosomalardajoylashgangenlarjinsgabog‘liqholdairsiylanishiisbot

etildi.Masalan,odamda gemofiliya (qonning ivimasligi)hamda daltonizm (qizilva yashil

ranglarni

ajrataolmaslik)kasalliklarinibelgilovchigenlarX-xromosomada

joylashgan.Bu kasalliklar jinsga bog‘liq holda irsiylanadi.Gemo filiya kasalligining Xxromosomagabirikkanholdairsiylanishiquyidagisxemadakeltirilgan.

Gemofiliyakasalligining

irsiylanishiquyidagisxemada

gemofiliyageninitashuvchi

(XHXh)ayolbilan,sog‘lom erkak(XHY)nikohimisolidakeltirilgan.

Bundaynikohdantug‘ilgano‘g‘ilbolalarningyarmi

gemofiliyabilankasallanganbo‘ladi.Y-xromosomadajoylashgangenlarfaqatotadano‘g‘il

bolalargao‘tadi.Hozirgivaqtdajudako‘pnormalvapatologikbelgilarningjinsgabog‘liqholda

irsiylanishio‘rganibchiqilgan.

3)20%———1200

100%——x=6000

22-biletbiologiya

1)Hujayratarkibigajonsiztabiatdauchraydigankimyoviyelementlardan70tagayaqinikiradi.

Ularko‘pinchabiogenelementlardebataladi.Butirikvajonsiztabiatniumumiyliginita’kidlovchi

dalillardanbiridir.Biroqtirikvajonsiztabiatdagikimyoviyelementlarningo‘zaronisbatiturlicha

bo‘ladi.Tirikorganizm tarkibiga

kiruvchikimyoviyelementlarmiqdorigaqarabbirnechaguruhga

bo‘linadi.Bular:makroelementlar(S,O,H,N,P,C,K,Na,Ca,Mg,

Cl,Fe)vamikroelementlar(Zn,Cu,J,F,Co,Mo,Sr,Mn,B)dir.

Hujayramassasining98%inito‘rttaelement:vodorod,kislorod,uglerodvaazottashkilqiladi.Bu

elementlarbarchaorganikbirikmalarningasosiytarkibiyqismlarihisoblanadi.Bulardantashqari

biologikpolimerlar(yunonchada:“poli”–ko‘p,“meros”–

qism)hisoblanganoqsilvanukleinkislotalartarkibidayanafosforvaoltingugurtham uchraydi.

HujayratarkibidagiP,S,K,Na,

Ca,Mg,Cl,Fekabilar1,9%nitashkiletadi.

2)Fenotipik (modifikatsion)o‘zgaruvchanlik.Harbirorga nizm tashqimuhitning ma’lum

sharoitlarigamosravishdayashaydivarivojlanadi.Ulargatashqimuhitomillari–harorat,namlik,

ozuqamiqdorivasifatio‘zta’siriniko‘rsatadi.Shubilanbirgau

o‘zturidagiboshqaorganizm vaturlargamansubbo‘lganorganizmlarbilano‘zaromunosabatda

bo‘ladi.Buomillarorganizm ningfiziologik,morfologikxususiyatlarinihamdafenotipinio‘zgarti

rishimumkin.Organizmga tashqimuhitomillarining ta’sirinatijasida vujudga keladigan

o‘zgarishniko‘ribchiqamiz.

Himolayquyoniningyelkasidagioqjunlarniyulibtashlab,

o‘shajoygasovuqta’siretilsa,qorajuno‘sibchiqadi(54-rasm).

Bordi-yu,shuqorajunlarniolibtashlabissiqbelbog‘

bog‘lansa,yanaoqjuno‘sibchiqadi.Himolayquyonlarini30°C

daboqilsa,uninghammajunioqrangdabo‘ladi.Normalsharoitdao‘stirilganikkitaanashunday

oqquyonlaravlodida,pigmentlarningtarqalishiodatdagidekbo‘ladi.Ozuqayetishmasayoki

ota-onagaspirtliozuqaberilsa,tug‘ilganquyonchalarchalabo‘lib,

rivojlanishisustbo‘ladi.Tashqimuhitta’siridabelgilarningo‘zgarishinasldan-naslgao‘tmaydi.

Tashqimuhitta’siridavujudgakelganyanabiro‘zgaruvchanlikkato‘xtalibo‘tamiz.Nilufargul va

suvyong‘og‘idasuvostivaustidagibarglariharxilshaklgaega:nilufarningsuvostidagibargi

ingichkalansetsimon,suvustidagibarglari

voronkasimon,suvyong‘og‘idaesasuvostibarglaripatsimonqirqilgan,suvustibarglariesa

yaxlitbo‘ladi.

Barchaodamlarda(agarularalbinosbo‘lmasa)ultrabinafsha

nurlarta’siridamelaninpigmentito‘planishitufayliterisiqoramtir

tusgao‘tadi.

Shunday qilib,tashqimuhitning ma’lum ta’sirida organizmlarning harbirturio‘ziga xos

o‘zgarishlargaduchkeladivabunday

o‘zgarishlarshuturvakillariningbarchasiuchunbirxildabo‘ladi.Shubilanbirga,tashqimuhit

sharoitlarita’siridabelgilarning

o‘zgarishlarichegarasizemas.Belgilarningtashqimuhitomillariningta’siridamuayyandoirada,

organizmninggenotipigabog‘liq

holda o‘zgarish darajasiyokio‘zgaruvchanlik chegaralariga reak siya normasideb ataladi.

Reaksiya normasining kengligigeno tip bilan aniqlanadiva organizm hayotfaoliyatidagi

belgilarining

ahamiyatigabog‘liq.Reaksiyanormasiningtorligiboshmiyayoki

yurakkattaligikabimuhim belgilargaxosdir.Shuningdek,organizmdagiyog‘miqdorijudakeng

doiradao‘zgaravchanbo‘ladi

(suttarkibidagiyog‘miqdoriqoramolzotiga,genotipgabog‘liq).

Hasharotlaryordamidachanglanadigano‘simliklargulikam dan-kam hollardao‘zgaradi,lekin

barglariningkattaligijudao‘zgaruvchanbo‘ladi.Insonuchunfoydalibo‘lgano‘simliklar,hayvonlar,

mikroorganizmlarniolishuchunmodifikatsiono‘zgaruvchanlikningreaksiyanormasinibilish

seleksiyaamaliyotidakattaahamiyatgaega.Ayniqsa,qishloqxo‘jaligidayangisermahsul

zotvanavlarniyaratishdantashqari,mavjudborzotvanavlardanyuqoridarajadafoydalanish

imkoniniberadi.Modifikatsiono‘zgaruvchanlikqonuniyatlarinio‘rganishtibbiyotdainsonorga

nizmireaksiyanormasidoirasidasaqlabturishvarivojlantirishda

muhim ahamiyatkasbetadi.

Shunday qilib,fenotipik(modifikatsion)o‘zgaruvchanlik quyida giasosiy xususiyatlarbilan

xarakterlanadi:

1)irsiylanishxususiyatigaegaemas;

2)o‘zgarishlarguruhlixaraktergaega;

3)o‘zgarishlartashqimuhitta’sirigabog‘liq;

4)o‘zgaruvchanlik chegaralarigenotip bilan aniqlanishi,ya’nio‘zgarishlarbirxilyo‘nalishda

bo‘lishigaqaramay,ularning

namoyonbo‘lishdarajasiharxilorganizmlardaturlichabo‘ladi.

3)850/0.34=2500

9sinfimtihonjavoblari2021:

23-biletbiologiya

1)Suv–tirikorganizmlartarkibidauchraydiganvatabiatdakeng

tarqalgananorganikmodda.Hujayradasuvqanchako‘pbo‘lsa,

uninghayotfaoliyatishunchajadalbo‘ladi.Turlihujayralardasuvningmiqdoriharxil.Masalan,

tishemalihujayralarida10%ga

yaqin,o‘simlikhujayralaridaesa90%danko‘proqsuvbo‘ladi.

Odam vahayvonlarningtezo‘sayotganhujayralaridaqariyib95%

suvbor.Ko‘phujayraliorganizmdasuvningo‘rtachamiqdori80%

nitashkiletadi.

Hujayradasuvningahamiyatijudakatta.Hujayraningfizik

xossalari– hajmi,tarangligisuvgabog‘liqbo‘ladi.Tirikorganizmlaruchunsuvnafaqatular

hujayrasiningzaruriytarkibiyqismi,balkiyashashmuhitihamdir.Suvningvazifalariko‘pjihatdan

uning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlaribilan aniqlanadi.Bu xusu siyatlarasosan suv

molekulasiningkichikligivaularningqutblanishihamdabir-biribilanvodorodbog‘larhosilqilib

bog‘lanishi

orqaliamalgaoshiriladi.

2)Organizm genotipining o‘zgarishibilan boradigan va birnech ta avlodlarda saqlanadigan

o‘zgaruvchanlikirsiy(mutatsion)

o‘zgaruvchanlikdeyiladi.Ba’zanbularaniqko‘zgatashlanadigan

o‘zgarishlarbo‘lib,ularga:kaltaoyoqliqo‘ylarningpaydobo‘lishi,

tovuqlardapatningbo‘lmasligi,mushukbarmoqlariniayribo‘lishi,pigmentlarningbo‘lmasligi

(albinizm),odam lardabarmoqlarningkaltabo‘lishivako‘pbarmoqlilik

(polidaktiliya) kabilarnimisolqilibko‘rsatishmumkin.

To‘satdanvujudgakeladiganvaqat’iyravishdanasldan-naslgao‘tadigano‘zgarishlarnatijasida

xushbo‘yno‘xatningkalta

poyalinavlari,qat-qattojibarghosilqiladigano‘simliklarvajuda

ko‘p boshqa belgilarpaydo bo‘lgan.Ko‘pincha ularjuda kichik,le kin sezilarlio‘zgarishga

uchragano‘zgarishlarhisoblanadi.Genetikmaterialningirsiyo‘zgarishigamutatsiyalardeyiladi.

3)AvaT11*2=22

GvaS 7*3=21

21+22=43tavadorodbog’mavjud.

24-biletbiologiya

1)Uglevodlartabiatdakengtarqalganorganikbirikmalarbo‘lib,

ularumumiyCn

(H2

O)m formulabilanifodalanadi.“Uglevod”atamasiningnomitarkibidagivodorodvakislorodning

o‘zaronisbatixuddisuvmolekulasigao‘xshashligidankelibchiqqan.

Uglevodlartirikorganizmlarhayotidamuhim ahamiyatgaega

birikmalardir.Ularoqsillar,nukleinkislotalarvayog‘larnihosil

bo‘lishidaalohidaahamiyatgaega.Uglevodlarningko‘pchiligio‘simliklardazaxiramoddasifatida

to‘planadi.Masalan,paxtatolasini,kanopo‘simligipo‘stlog‘inisellуulozadebataluvchi

polisaxaridtashkilqiladi.Kraxmalesao‘simliklarningildizmevalarida,tugunaklaridavadonli

o‘simliklarningurug‘laridazaxira

moddasifatidato‘planadi.

Hayvonhujayralaridauglevodlarningmiqdorikam bo‘lib,1–2

foizni,ba’zanjigarvamuskulhujayralarida5foiznitashkilqiladi.

O‘simlikhujayralaridaesauglevodlarko‘pmiqdordauchraydiva

ayrim hollardao‘simliklarningquruqmassasining95foiziuglevoddan(paxtatolasida)iborat

bo‘ladi.

Uglevodlaruglerod,vodorodvakisloroddantarkibtopganorganikbirikmalardir,shuningdek,

uglevodlarningko‘pchilikqismida

vodorodatomlarisonikislorodatomlarisonidanikkibaravarortiq

bo‘ladi.Uglevodlaroddiyvamurakkabbo‘ladi.Oddiyuglevodlarmonosaxaridlar,

murakkabuglevodlaresapolisaxaridlardebataladi.

2)Odam irsiyatinio‘rganishusullari.Odam irsiyatinio‘rganish

anchaginaqiyinchiliklartug‘diradi.Ma’lumki,eksperimentalgenetikausullariniodamgatatbiqetib

bo‘lmaydi.Odam sekinlikbilan

rivojlanib,anchakechbalog‘atgayetadi.Biroilaningko‘radigan

farzandlarisoninisbatan kam bo‘ladi.Bundayhollarodam irsiyatinio‘rganishga qiyinchilik

tug‘diradi.Odam genetikasinio‘rganishdaquyidagiasosiy:geneologik,egizaklar,sitogenetik,

biokimyoviy,populyatsion,ontogenetikusullardankengfoydalaniladi

Geneologik(shajara)usuli,Egizaklarusuli,Sitogenetikusul,Molekulargenetikusul,Biokimyoviy

usul.

3)810/180=4.5*2800=12600kkj.

9sinfimtihonjavoblari2021:

25-biletbiologiya

1)Suvdaerimaydiganorganikbirikmalarlipidlaryokiyog‘lar

debataladi.Buguruhgamansubbirikmalarturli-tumanligibilanajralibturadi.Bulardankeng

tarqalganioddiylipidlar–neytralyog‘lardir.Hayvonlarningneytralyog‘lari—yog‘lar,o‘simlik

yog‘lariesa—moylardebataladi.Moylarodatdagiharoratda

suyuq bo‘ladi.lipidlar2 ga bo’linadioddiy va murrakab murakab lipidlarga glikolipid va

lipoprotainlarkiradi.

2)Genkasalliklari–dominantvaretsessivhollardanamoyon

bo‘ladi.Dominantgen kasalliklarifenotipda aniq yuzaga chiqa di.Odamda ayrim normal

genlarningmutatsiono‘zgarishinatijasidapaydobo‘luvchiirsiykasalliklaryaxshio‘rganilgan.

Odamningautosomalari(jinsiybo‘lmaganxromosomalari)dajoylashgan

genlarmutatsiyasioqibatidayuzagakeladigandominantholda

nasldan-naslgao‘tadiganirsiykasalliklarjumlasigaquyidagilarni

kiritishmumkin:sindaktiliya–panjalarningtutashibketishi,

polidaktiliya– qo‘shimchabarmoqlarninghosilbo‘lishi,mikrotsefaliya– kallayuzqismining

g‘ayritabiiykattavaboshqismining

esajudakichikbo‘lishi,bukasallikkaduchorbo‘lganshaxslar

aqliyzaifbo‘ladi.Qaydetilgangenkasalliklaridominantholatdairsiylanadi.Shuninguchunularni

erta,nisbatanosonlikbilan

aniqlashmumkin.Buesazarurbo‘lgandavolashtadbirlarinivaqtidaboshlashimkoniyatiniberadi.

Retsessivgenkasalliklarigeterozigotaholdafenotipda

namoyon bo‘lmay,yashirin holda faoliyatsiz bo‘lib,kasallik rivojlanmaydi.Retsessiv gen

genotipdageterozigotaholatidayashirinchasaqlanaborib,uningkeyingiavlodlaridagomozigota

holatiga

kelib,genkasalliginipaydobo‘lishigasababbo‘ladi.Genkasalliklarigafenilketonuriya,albinizm,

gemofiliya,daltonizm kabilarni

misolqilishmumkin.Fenilketonuriyayangitug‘ilganchaqaloqlarning10000tasidanbittasida

uchraydi.Agaro‘zvaqtidaaniq

tashxisqo‘yib,chaqaloqovqatitarkibidanfenilalaninajratibtashlanmasa,miyashakllanishi

buzilib,mikrosefaliyarivojlanadi,aqliy

zaiflikbelgilaripaydobo‘ladi.

Albinizm kasalligiretsessivgenlarninggomozigotaholatga

o‘tishinatijasidapaydobo‘ladi.Bukasallikodamlarorasida10000

tadanyoki200000tadanbittasidauchrashimumkin.Bukasallik

teridapigmentlarbo‘lmasligi,sochlarioqvako‘rishqobiliyatida

kamchiliklarbo‘lishi,quyoshnurigajudata’sirchanbo‘lishibilan

farqlanadi.Gemofiliyavadaltonizm kasalliklarijinsiyX-xromosomagabirikkanholdanasldannaslgao‘

tadigangenkasalligidir.

Odamdagixromosomakasalliklari.Tibbiyotgenetikasidasitogenetikmetodnisamaraliqo‘llash

natijasidaodamdaxromosomalarsonihamdaulartuzilishiningo‘zgarishibilanbog‘liqancha

gina irsiy kasalliklarborekanligianiqlangan.Odam kariotipidagiayrim juft– gomologik

xromosomalarsoniningo‘zgarishi(ortishiyokikamayishi)oqibatidapaydobo‘luvchi

odamdagiba’zixromosomakasalliklaribilantanishibchiqamiz.

Autosomalarsoniningo‘zgarishinatijasidasodirbo‘luvchiirsiy

kasalliklarjinsgabog‘liqbo‘lmaganholdairsiylanadi.Bungamisol

tariqasidaodamdauchraydigan“Daunsindromi”irsiykasalligini

olishmumkin.Daunsindromida21-juftgomologikxromosomaning

bittagaoshib ketishi,ya’nitrisomikbo‘lishikuzatiladi.Buning oqibatidabemorning diploid

holatidagi(2n)xromosomalarisoniodatdagidek46taemas,balki47tabo‘ladi.

“Daun sindromi”kasaliayollarda ham,erkaklarda ham uch raydi.Bu kasallikka uchragan

bemorningboshinisbatankichik,

yuzikeng,ko‘zlarikichikvabir-birigayaqinjoylashganbo‘ladi.

Og‘ziyarim ochiq,aqlizaifbo‘ladi.Ularodatdajinsiyzaif,bepusht

bo‘ladi.Bukasallikkaegafarzandlarningtug‘ilishigasabab,tashqimuhitomillariningsalbiyta’siri

hamdaonaorganizminingyoshi

hisoblanadi.Onaningfarzandko‘rganvaqtdagiyoshi35–40dan

oshganbo‘lsa,bundaykasalgachalinganfarzandlartug‘ilishehtimoli18–25yoshdagionalarga

nisbatan10hissako‘payadi.

Odamlardajinsiyxromosomalarsonio‘zgarishitufaylipaydo

bo‘ladigan kasalliklar ham aniqlangan. Bular jumlasiga “Klayn felter sindromi” va

“Shershevskiy–Ternersindromi”kasalliklariniolishmumkin.Klaynfeltersindromikasalligifaqat

erkaklardauchraydi.Klaynfeltersindromikasalligigaduchorbo‘lgan

shaxslarjinsiyxromosomalarbo‘yicha“XXY”genotipigaega

bo‘ladilar.Shuninghisobigaulardagidiploidxromosomalarsoni

odatdagicha46taemas,balki47tabo‘ladi.Klaynfeltersindromi

kasaligaduchorbo‘lganshaxslardajismoniy,aqliyvajinsiyjihatdang‘ayritabiiyo‘zgarishlar

paydobo‘ladi.Ulardabo‘y,qo‘lva

oyoqlarhaddantashqariuzunbo‘ladi.Yelkachanoqqanisbatan

torbo‘lib,badandaayollarnikigao‘xshashyog‘to‘planishgamoyilbo‘ladi.Jinsiybezlarning

rivojlanishibuziladi.Balog‘atgayetish

dav

ridanboshlab,birqadaraqliyqoloqlikyuzagakeladi.Bukasalliko‘rtahisobdayangitug‘ilgan500

tao‘g‘ilboladanbittasida

uchraydi.

Ayollardajinsiyxromosomalarmutatsiyasibilanbog‘liq

bo‘lgan,Shershevskiy–Ternersindromikasalligiuchraydi.Bu

kasalikkaduchorbo‘lganayollardajuftgomologikjinsiyxromosomalarsonibittagakamayadi.

Natijada,ulardagijinsiyxromosomalarbo‘yichagenotipnormadagi“XX”xromosomao‘rniga

“X”holatidabo‘ladi.Ulardadiploidxromosomalarsoniesaodatdagicha46taemas,balki45ta

bo‘libqoladi.Bundayayollarning

bo‘yijudapast,bo‘yniqisqabo‘ladi.Ulardajinsiyorgan(tuxum don)rivojlanmagan,ikkilamchi

jinsiybelgilarham sustnamoyon

bo‘ladi.“Shershevskiy–Ternersindromi”kasalligio‘rtahisobda

yangitug‘ilgan5000qizdanbittasidauchraydi.

3)950/0.34=2794

26-biletbiologiya

1)Oqsillarning tuzilishi.Organikmoddalarichidaeng murakkabioqsillardir.Ularpolimerlar

guruhigakiradi.Polimermolekulasi

uzunzanjirdaniboratbo‘lib,buzanjirdanisbatanoddiybo‘ladigan

monomerlarbirnechamartatakrorlanadi.MonomerniAharfibilan

belgilaydiganbo‘lsak,uvaqtdapolimerstrukturasiniquyidagicha

A-A-A-A-…Atasvirlashmumkin.

Tabiatdaoqsillardantashqari,boshqapolimerlarham ko‘p,

masalan,sellyuloza,kraxmal,kauchuk.Ularbirxilmonomerlardan,nukleinkislotalaresato‘rtxil

monomerdantashkiltopgan.

Oqsilmonomeriaminokislotalardir.Oqsilmolekulasifaqataminokislotalardantuzulganbo‘lsa

ham bumonomerlarbirxilemas,Aminokislotalarpeptidbog‘orqalio‘zarobirikadivapolipeptid

zanjirlarnihosilqiladi.Tirikorganizmlartarkibidauchraydigan

oqsillarjudako‘pvaxilmaxilbo‘lib,harbiroqsilo‘zigaxosaminokislotalarketma-ketligidan

iborat.Oqsilmolekulalariipsimon

yokiyumaloqshakllargaegabo‘ladi.

Aminokislotalar— quyimolekulaliorganik birikmalarbo‘lib,organik karbon kislotalarning

hosilalaridir.Aminokislotaorganikkislotamolekulasidabiryokibirnechtavodorodatomining

aminoguruhNH2

bilanalmashinishidanhosilbo‘ladi.Ko‘pinchaNH2

guruh

karboksilguruhiga(COOH)qo‘shniuglerodatominingvodorodi

o‘rniga kiradi.Aminokislotalarasosan birxilsxemada tuzilgan.Aminokislotalarning umumiy

xossalari—aminokislotalar

tarkibidagiaminovakarbonguruhlarigahamdaularningqanday

joylashganligigabog‘liq.O‘simlikvako‘pchilikmikroorganizmlar

aminokislotalarnio‘zlarioddiybirikmalardan(CO2

,suv,ammiak)

sintezlayoladi.Yuqoridabayonetilganidekoqsiltarkibidagiaminokislotalar20xilbo‘libshundan

10tasialmashtiribbo‘lmaydigan

10tasiesaalmashtiribbo‘ladiganaminokislotalarhisoblanadi.

Aminokislotalarorganizmgafaqatovqattarkibidaginakiradi.Buaminokislotalaryetishmasligi

odamlardaharxilkasalliklarga,hayvonlardaesamahsuldorlikningpasayishiga,o‘sishva

rivojlanishningsekinlashishiga,oqsilbiosinteziningbuzilishigasababbo‘lishimumkin.Hozirgi

vaqtdako‘palmashtiribbo‘lmaydigan

aminokislotalargenetikinjeneriyavabiotexnologiyausullaribilan

olinmoqda.

2)Mavjudhayvonzotlarivamadaniyo‘simliklarnavlarining

genofondi,boshlang‘ichyovvoyiturlarninggenofondiganisbatan

kamroqbo‘lishitabiiydir.Shuninguchunham seleksionishlarning

yutuqlariasosano‘simlikyokihayvonlarningboshlang‘ichguruhlarininggenetikxilma-xilligibilan

bog‘liq.O‘simliklarningyangi

navlarivahayvonlarningyangizotlariniyaratishdayovvoyishakllarningfoydalibelgilariniqidirish

vaunianiqlashmuhim ahamiyat

kasbetadi.Madaniyo‘simliklarningxilma-xilligivageografiktarqalishinio‘rganishmaqsadida

rossiyalikgenetikvaseleksionerolim

N.I.Vavilov1920–1940yillardaRossiyavachetellargabirqator

ekspeditsiyalarniuyushtirgan.Buekspeditsiyalardavomidadunyo

o‘simlikresurslario‘rganilganvaurug‘chilikuchung‘oyatmuhim

kolleksiyato‘plangan.Bularkeyinchalikseleksionishlarda,yangi

navlarniyaratishdafoydalanilgan.N.I.Vavilovekspeditsiyanatijalariasosidaseleksiyanazariyasi

uchunmuhim hisoblangan,umumiyxulosalarniishlabchiqdi.Madaniyo‘simliklarningkelib

chiqishini7markazgabo‘ladi.Bu

markazlarbutundunyobo‘ylabtarqalgan.

1.JanubiyOsiyotropikmarkazi.TropikHindiston,Hindi-Xitoy,JanubiyXitoy,Janubiy–Sharqiy

Osiyoorollarikiradi(50%

madaniyo‘simliklar,shujumladan,sholi,shakarqamishvasabzavotekinlarivatani).

2.SharqiyOsiyomarkazi.MarkaziyvaSharqiyXitoy,

Yaponiya,Tayvanorollari,Koreyakiradi(buyerlardan20%dan

ortiqmadaniyo‘simliklartarqalgan,jumladan,soyavatariqning

vatanihisoblanadi).

3.Janubiy-g‘arbiyOsiyomarkazi.KichikOsiyo,O‘rta

Osiyo,Eron-Afg‘oniston,Shimoliy-g‘arbiyHindistonnio‘zichiga

oladi(14%madaniyo‘simliklar,shujumladan,bug‘doy,suli,dukkaklilar,zig‘ir,sabzivaboshqa

ekinlarvatani).

4.O‘rtayerdengizimarkazi.O‘rtadengizqirg‘oqlaridagi

mamlakatlarkiradi(11%madaniyo‘simliklarning,karam,qand

lavlagi,beda,zaytundaraxtivatani).

5.Abissiya(Efiopiya)markazi.O‘zigaxosalohidadehqonchilikmadaniyatiningjudaqadimgi

o‘chog‘ibo‘lgan(oqjo‘xori,

arpa,banan,yovvoyino‘xat,kofedaraxtivatani).

6.MarkaziyAmerika.JanubiyMeksika(oshqovoq,loviya,

makkajo‘xori,qalampir,g‘o‘za,kakaodaraxtivatani).

7.JanubiyAmerika(And)markazi.JanubiyAmerikaning

g‘arbiysohilibo‘ylabAndtog‘laritizmasirayonlariningbirqismini

o‘zichigaoladi(kartoshka,ananas,tamakivatani)kiradi.

Hozirgivaqtdamarkazlarsoni12tagachako‘paytirilgan.

N.Vavilovkolleksiyasiningsubtropiko‘simliklarigategishlijuda

kattaqismiO‘zbekistono‘simlikshunoslikinstitutidahozirgikunda

ham saqlanmoqdavaundanyanginavlarniyaratishdafoydalanilmoqda.

Rossiyadasaqlanayotgankolleksiya320mingdanortiqnamunalarnio‘zichigaolib,1041

o‘simlikturlarigamansub.Bulargayovvoyiturlar,madaniyo‘simliklarningavlodlari,eskimahalliy

navlarkiradi.Dunyogenofondidanolimlarxo‘jalikjihatdanqim matlihisoblanganbelgilarning

genetikmanbalarinitanlaboladilar.

Bularga hosildorlik,tezpisharlik,kasalliklarva zararkunandalarga,qurg‘oqchilik va boshqa

ta’sirlargachidamlilikbelgilarinimisol

qilibko‘rsatishmumkin.Zamonaviygenetikauslublari,o‘simliklar

seleksiyasidamisliko‘rilmaganyutuqlargaerishishgaimkoniyat

yaratadi.Masalan,yovvoyig‘o‘zaqimmatligenlariasosidayaratilgan“Toshkent”navlario‘z

vaqtidaviltkasalligigachidamlieng

yaxshinavhisoblangan.

3)AvaT11*2=22

GvaS7*3=21

22+21=43.

27-biletbiologiya

1)Oqsillarning tuzilishi.Organikmoddalarichidaeng murakkabioqsillardir.Ularpolimerlar

guruhigakiradi.Polimermolekulasi

uzunzanjirdaniboratbo‘lib,buzanjirdanisbatanoddiybo‘ladigan

monomerlarbirnechamartatakrorlanadi.MonomerniAharfibilan

belgilaydiganbo‘lsak,uvaqtdapolimerstrukturasiniquyidagicha

A-A-A-A-…Atasvirlashmumkin.

Tabiatdaoqsillardantashqari,boshqapolimerlarham ko‘p,

masalan,sellyuloza,kraxmal,kauchuk.Ularbirxilmonomerlardan,nukleinkislotalaresato‘rtxil

monomerdantashkiltopgan.

Oqsilmonomeriaminokislotalardir.Oqsilmolekulasifaqataminokislotalardantuzulganbo‘lsa

ham bumonomerlarbirxilemas,oqsilmolekulasitarkibigabir-biridanfarqqiladigan20xilamino

kislotakiradi.

2)Seleksiyaningasosiyvazifasi– odamlarningoziq-ovqat,estetikvatexniktalablarinito‘liq

qondiruvchiyuqorimahsuldorhayvon

zotlari,o‘simliknavlarivamikroorganizmlarshtammlariniyaratishdaniboratdir.Zotyokinav

(tozaliniya)deb,odam tomonidan

sun’iyravishdayaratilganorganizmlarpopulyatsiyasigaaytiladi.

Bularbarqarorvaqimmatlibiologikhamdaxo‘jalikxossalariga

egabo‘lib,buxossalarnasldan-naslgao‘tadi.Harbirzotvanav

o‘zigahosxususiyatga,ya’nireaksiyanormasigaega.Masalan,

tovuqlarningoqlekgornzotiko‘ptuxum beradi.Yashashsharoitlarivaozuqabilanta’minlanishi

yaxshilansa,tuxum berishiortadi

ammouningmassasiamaldaoshmaydi.Fenotip(shujumladan,

mahsuldorlikham)ma’lum sharoitlardanamoyonbo‘ladi,shusababliiqlim sharoitlariagrotexnik

usullarivaboshqarishharxil

bo‘lganhududlaruchunmoslashganzotyokinavyaratilishizarur.

3)6000/2=3000*0.34=1020nm

28-biletbiologiya

1)Oddiyvamurakkaboqsillar.Hujayratarkibidagibarcha

oqsillarikkita katta guruhga:oddiyva murakkab oqsillarga bo‘linadi.Oddiyoqsillarfaqat

aminokislotalardantashkiltopganbo‘ladi.Oddiyoqsillarsuvdayokiboshqaeritmalardaerish

xususiyatigaqarabbir-biridanfarqqiladi.Tozadistillangansuvdaeriydigan

oqsillaralbuminlardebataladi.Tuxum oqsili,bug‘doyvano‘xat

oqsillarialbuminlargamisolbo‘ladi.Oshtuziningkuchsizeritmasidaeriydiganoqsillarglobulinlar

deyiladi.Qontarkibidagioqsillar

vako‘pchiliko‘simlikoqsillariglobulinlarningvakillaridir.Tirikorganizmlarninghujayralaridayana

spirtlarda,kuchsizishqoriyeritmalardaeriydiganoddiyoqsillarham mavjud.

Murakkab oqsillartarkibidagiboshqa oqsilbo‘lmagan birikma larning xarakteriga qarab,

nukleoprotein,xromoprotein,lipoprotein

vaboshqalargabo‘linadi.Xromoproteinlarranglioqsillarbo‘lib,tirik

organizmlarda ko‘p tarqalgan.Qondagigemoglobin oqsilixromopro teinlarga kiradi,uning

tarkibidatemiratomimavjud.Nukleoproteinlaroqsilvanukleinkislotalarningbirikishidanhosil

bo‘lganmurakkabbirikmalardir.Ularbarchatirikorganizmlarningtarkibidauchraydivayadro

hamdasitoplazmaningajralmasqismihisoblanadi.

2)Hozirgivaqtda mikroorganizmlarfaoliyatidan turli-tuman tex nologik jarayonlarda keng

foydalanilmoqda.Prokariotlarvabir

hujayralieukariotlarhayotfaoliyatining mahsulotibo‘lgan fermentlardan foydalanish xalq

xo‘jaliginingturlitarmoqlaridayildan-yilgako‘paymoqda.Nonpishirishda,pivo,vino,turlituman

sut

mahsulotlarinitayyorlashdamikroorganizmlar,zamburug‘larva

bakteriyalarning fermentativ faoliyatidan foydalaniladi. Shu mu nosabat bilan sanoat

mikrobiologiyasikengrivojlanmoqdavainsonuchunzarurbo‘lgan,moddalarniko‘pmiqdorda

ishlabchiqaradiganmikroorganizmlarningyangishtammlariseleksiyasijadal

o‘smoqda.Bundayshtammlarantibiotiklar,fermentvavitamin

preparatlarihamdaozuqabopoqsillarniishlabchiqishdakatta

ahamiyatkasbetadi.

Masalan,mikroorganizmlardanB2,B12vitaminlariniolishda

foydalaniladi.Yog‘ochqipiqlariyokiparafindao‘sadiganachitqi

zamburug‘laridanozuqabopoqsillarolinadi.Zamburug‘lartarkibida60%gachaoqsilmoddasi

to‘planadi.Oqsilgaboybupreparatnichorvachilikdaqo‘llashnatijasidayiligaqo‘shimcharavish

dabirmilliontonnagachago‘shtyetishtirishmumkin.Mikroorganizmlaryordamidaalmashtirib

bo‘lmaydiganaminokislotalarni

ishlabchiqishham muhim ahamiyatgaega.Ozuqatarkibidabundaymoddalarningyetishmasligi

organizmlarningo‘sishinikeskin

sekinlashtiradi. Hayvonlarning an’anaviy ozuqasi tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan

aminokislotalarkam bo‘ladi.Mikrobiologikyo‘lbilanolinganlizinaminokislotasidanbirtonnasi

hayvonlar

ozuqasigaqo‘shilsa,o‘nlabtonnahayvonlarozuqasinitejabqolishmumkin.Insonuchunzarur

bo‘lganmahsulotlarnitirikhujayralardanyokiularyordamidaolishtexnologiyasibiotexnologiya

debataladi.

Biotexnologiyajadalrivojlanayotganfanlarqatorigakiradi.

Keyingi30yilichidaturlixilbakteriyalarvazamburug‘larfaoliyatidanfoydalanishgaasoslangan

birqatoryangiishlabchiqarish

korxonalaripaydo bo‘ldi.Mikroorganizmlarmetallurgiyasohasidaham “faoliyat”ko‘rsatadi.

Rudalardanmetallarniajratibolishda

qo‘llaniladiganodatdagitexnologiyalartarkibijihatdanmurakkab

bo‘lganrudalardankengfoydalanishgaimkonbermaydi;ularni

qaytaishlashnatijasidajudako‘pchiqindilarhosilbo‘ladi,atmosferagazaharligazlarajralib

chiqadi.

Metallarbiotexnologiyasidasulfidbakteriyalariminerallarnioksidlashinatijasidako‘pchilikrangli

metallarvanoyobelementlar

eritmalartarkibigao‘tadi.Buusulyordamidadunyomiqyosidabir

nechamingtonnamisolinadi.Bumisana’naviyusuldaolinadigan

mislarganisbatan2–3martaarzongatushadi.Bakteriyalarfaoliyatiyordamidarudalardanuran,

oltinvakumushkabilarajratib

olinib,zararlielementlarmishyakkabilarzararsizlantiradi.

Olimlarbakteriyahujayrasigama’lum genlarni,shujumladan

odam geniniham kiritishusullariniishlabchiqdilar.Buusullargen

muhandisligidebataladi.Bakteriyahujayrasio‘zigayot(begona)

bo‘lgangenasosidako‘pmiqdordaoqsillarnisintezqiladi.Hozirgikundashuyo‘lbilanviruslar

ko‘payishinito‘xtatuvchiinterferonoqsilini,qondaglukozaningmiqdorininazoratqiluvchiinsulin

oqsiliniolishmoqda.

Mamlakatimizdamikrobiologiyanirivojlanishiuchunqulay

sharoitmavjudligitufaylibirqatorsanoattarmoqlarini:oziq-ovqat,

konserva,sutmahsulotlariniqaytaishlash,antibiotikvavitaminlar

ishlabchiqarishsanoatlariyanadarivojtopmoqda.

OlimlarimizA.M.Muzaffarov,M.I.Mavloniy,S.Asqarova,

A.Xolmurodov va boshqalarmikrobiologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.

A.Muzaffarov va uning shogirdlarixlo rella suv o‘tidan chorva mollarining mahsuldorligini

oshirishdava

birqatorsuvo‘tlaridanifloslangansuvhavzalarinitozalashdan

kengmiqyosdafoydalanishniyo‘lgaqo‘ydilar.

M.Mavloniybirqatorachitqizamburug‘larinio‘rganib,ularni

novvoychilik,chorvachilikvaboshqasohalaruchunachitqilar

tayyorlashtexnologiyalariniyaratdi.

3)(36+14+28+22)×2=200

29-biletbiologiya

1)Hujayradaoqsillarturlixilfunksiyalarnibajaradi.

Qurilishfunksiyasi—oqsillarhujayravauningorganoidlari

membranasinihamdamembranasizorganoidlarnihosilqilishda

ishtiroketadi.Oqsilmembraningajralmasqismidir.

Oqsillarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan birikatalizatorlik funksiyasidir.Hujayra

katalizatorlariodatdafermentlar

debataladi.Hujayradakechadiganmoddalaralmashinuvijarayoninifermentlarta’minlabberadi.

Barchafermentlaroqsiltabiatgaegabo‘libhujayraningo‘zidasintezlanadi.Hujayraichidafer

mentlarbirvaqtning o‘zida yuzlab minglab reaksiyalarnitezlata di.Hujayradagiharbir

reaksiyaningketishiuchunayrim ferment

kerakbo‘ladi.Ya’niharbirfermentalohidabirikmagatanlabta’sir

ko‘rsatishxususiyatigaega.

Signalfunksiyasi— hujayramembranasiningyuzaqismidao‘zininguchlamchistrukturasini

tashqimuhitomillarita’sirida

o‘zgartiraoladiganoqsil(radopsin)molekulalarijoylashgan.Tashqimuhitdansignallarqabul

qilishvahujayragaaxborotberibturishoqsilstrukturalarnio‘zgarishiorqaliamalgaoshadi.

Harakatfunksiyasi—yuksakhayvonlarninghujayralari

uchunzarurbo‘lganharakatlarininghammaturlari,soddahayvonlardakipriklarningtebranishi,

xivchinlarningharakatlanishimaxsus

qisqaruvchioqsillarfaoliyatitufayliamalgaoshadi.

Transportfunksiyasi—buoqsillarningo‘zigakimyoviyelementlaryokibiologikfaolmoddalarni

biriktiribolishivaxilma-xil

to‘qimahamdaorganlargayetkazibberishidir.Eritrotsittarkibidagi

gemoglobinoqsilikislorodnibiriktiribolibbarchato‘qimavaorganlargatashibberadi,organlar

faoliyatinatijasidahosilbo‘lgankarbonatangidridgazinio‘pkagaolibkeladi.

Himoyafunksiyasi–organizmgayotzarrachalar,begona

oqsillaryokimikroorganizmlaro‘tgandaleykositlardanantitanavaantitoksinlarishlabchiqib

ulargaqarshikurashadi.Antitanavaantitoksinlarta’siridaimmunitethosilbo‘ladi.

Zaxirafunksiyasi—ayrim oqsillarsut,tuxum,o‘simlik

donlaridazaxiraholatdato‘planibembrion,murtakuchunozuqa

sifatidasarfbo‘ladi.

Energetikfunksiyasi—oqsillarmuhim energiyamanbayi

hamdir.1goqsilkislorodta’siridato‘liqparchalanganda17,6kJ

energiyaajralibchiqadi.

Oqsillargormonvazifasiniham bajaradi.Masalan,insulin

gormonioqsiltabiatigaegabo‘lib,qondaglukozamiqdorininazoratqilibturadi.Umumantirik

organizmlargaxosbo‘lganbarcha

vazifalarnibajarishoqsilmolekulalaritomonidanamalgaoshiriladi.

2)VatandoshlarimizAbuRayhonBeruniy,AbuAliibnSino,

Zahiriddin Muxammad Boburkabibuyuk allomalarimiz o‘zlarining tibbiyotva ekologiya

sohasidagiqarashlaribilanbiologiya

fanlariningrivojlanishigao‘zhissalariniqo‘shganlar.

Hozirgidavrdaham biologiyasohasiningturliyo‘nalishlarida

o‘zbekolimlarininghissalarijudakattavasalmoqlidir.Jumladan,

akademiklarimiz Q.Zokirov, A.Muzaffarovlar – botanika, T.Zoxi dov, A.Muhammadiyev,

J.Azimovlar–zoologiya,Yo.X.To‘raqulov,

B.Toshmuhammedovlarbiokimyovaendokrinologiya,J.Xamidov

hujayravahujayrainjeneriyasi,K.Zufarovhujayraningkimyoviy

tarkibi bo‘yicha,S.Mirahmedov,N.Nazirov,O.Jalilovlar seleksiya so hasida,J.Musayev,

A.Abdukarimovlargenetikasohasida,akademik

I.Abdurahmonov,professorlarR.Muhammedov,O.Odilovalargenetikinjeneriyavabiotexnologiya,

akademikK.SH.Tojiboyev

O‘zbekistonflorasinio‘rganishsohasidakattailmiytadqiqot

ishlarinio‘zshogirdlaribilanolibbormoqdalar.Shuningdek,O‘.T.AllanazorovaO‘zbekistonvaMDH

davlatlario‘simliklar

qoplaminitarqalish qonuniyatlariga asoslanib,geobotanik xaritasinituzish sohasida ilmiy

izlanishlarolibboribfanrivojiga

kattahissaqo‘shganlarvaqo‘shibbormoqdalar.

Davlatimizmustaqillikkaerishgandanso‘ngg‘allachilik,meva-sabzavotchilik,g‘o‘zaseleksiyasi

vachorvachilikseleksiyasiga

alohida e’tiborberilmoqda.O‘zbekistonlikseleksionerolimlarto monidan g‘alla ekinlarining

zararkunandalargachidamli,kam suv

talabqiladigannavlariyaratildi.Bulardanayniqsa,mamlakatimiz

sharoitigamosserhosil“Ulug‘bek-600”va“Sanzor”navlaridiqqatgasazovordir.O‘zbekistonda

yaratilayotganbug‘doynavlario‘ziga

xosbo‘lib,boshqalardanfizik-kimyoviytarkibivatexnologikxususiyatlaribilanajralibturadi.

O‘zbekistong‘o‘zaseleksiyasidadunyomiqyosidasalmoqlio‘rinlardanbiriniegallaydi.Shuning

uchunham mamlakatimizdag‘o‘zanavlariniyaratishgakattaahamiyatberibkelinmoqda.

G‘o‘zakolleksiyasiniyaratishdaakademikJ.A.Musayevvauning

shogirdlariningxizmatlarikatta.Olimlarimiztomonidang‘o‘zaningserhosil,viltgachidamlinavlari

ko‘plabyaratilgan.Bularga

akademikSodiqMirahmedovtomonidanyaratilganviltgachidam li“Toshkent-1”,“Toshkent-2”,

“Toshkent-3”navlari,akademiklar

NabijonNazirovvaOstonJalilovlartomonidang‘o‘zaningserhosil

“AN-402”,“Samarqand-3”,“Yulduz”kabinavlarimashhurdir.

Respublikamizolimlarikeyingiyillardaham g‘o‘zaseleksiyasi

sohasidasamaraliishlarolibborib,ko‘plabg‘o‘zanavlariniyaratishdi.Bulargaistiqbolliyangi

g‘o‘zanavlari:“Buxoro-9”,“Buxoro-12”,“Namangan-39”,“Omad”kabinavlarnimisolqilibolish

mumkin.AkademikIbrohim Abduraxmonovgenetikinjeneriyava

biotexnologiyausullariniqo‘llashorqalig‘o‘zagenlaridanfoydalanishningyangiimkoniyatlarini

ochib“Porloq”naviniyaratdi.

3)Amilazaningkraxmalgata’siri

29-§.4-laboratoriyamashg‘uloti

Ishningmaqsadi.Amilazaningkraxmalgata’sirinio‘rganish.

Keraklijihozlar.Probirka,suv,yod,donmaysasi.

Amilazafermentikraxmalnishakargachaparchalaydi.Amilazafermentiunayotgandonlarning

tarkibidavaodam so‘lagidako‘p

bo‘ladi.Shuninguchunfermentshirasiniunayotgandonmaysalaridan(sumalaknieslang)yoki

so‘lakdantayyorlashmumkin.Buning

uchunog‘iznibir-ikkiho‘plam suvbilanyaxshilabchayqaymiz,so‘ng

birho‘plam suvni2–3daqiqadavomidaog‘izdaushlabturiladiva

bo‘shstakangasolinadi.Shuyo‘lbilantayyorlanganso‘lakeritmasiamilazafermentishirasi

hisoblanadi.Тajribauchunyanayodning

1%livakraxmalning0,5%lieritmasitayyorlanadi.

Ishningborishi.1.Ikkitaquruqprobirkaolamiz.2.Birinchiprobirkaga1–2mlsuvva1–2ml

kraxmaleritmasiquyiladivayaxshilab

aralashtiriladi.Uningustiga1tomchiyodtomiziladi.Ko‘kranghosil

bo‘ladi.3.Ikkinchiprobirkaga1–2mlamilazafermentishirasidanva

1–2mlkraxmaleritmasidanquyamizva5daqiqao‘tgandankeyin

1tomchiyodtomiziladi.Bundaprobirkadako‘krangemas,balki

qizg‘ishyokisariqrangpaydobo‘ladi.Bukraxmalnifermentta’siridaparchalanganidandarak

beradi.

30-biletbiologiya

1)DNK molekulasiikkizanjirdantuzilganqo‘shspiralbo‘lganiuchununingsintezishuqo‘sh

spiralniyaratishdaniborat.Buzanjirlarbir-birigato‘lakomplementar,ya’ni

biriikkinchisinito‘ldiribturadi.DNKmolekulasiningsinteziuning

boshlang‘ichqo‘shzanjiriningikkitaalohidazanjirlargaajralishiga

vaularharbiriningstrukturasigamosikkinchizanjiryaratilishiga

asoslangan.DNKzanjirlarinibir-biridanajratuvchialohidaferment

mavjudbo‘lib,bufermentDNKmolekulasidaastasiljib,birin-ketinnukleotidlarorasidagikuchsiz

vodorodbog‘lariniuzadi.Boshqa

fermentesaharbiralohidazanjirbo‘ylabharakatlanishidavomida

eskizanjirnukleotidlargakomplementarbo‘lganyangizanjirnukleotidlarniulaydi.

Demak,yangisintezlanganDNKikkizanjirliduragaymolekula

bo‘lib,uningbittazanjirieski,ikkinchisiesayangidir.Bujarayonda

birzanjirdagiadeninAqarshisidaikkinchizanjirdatiminT,guaninG

qarshisidasitozinCvaaksincha,joylashadi.DNKmolekulasining

ikkihissaortishigaDNKreplikatsiyasideyiladi.

2)Jinssizko‘payish.Jinssizko‘payishtiriktabiatdao‘simliklar

vahayvonlarorasidakengtarqalgan.Jinssizko‘payishdaona

organizmidagibittayokibirnechtasomatikhujayralarguruhidan

yangiorganizm rivojlanadi.Ko‘pchilikbirhujayraliorganizmlar

jinssizyo‘lbilanko‘payadi.Birhujayraliorganizmlarningbo‘linib

ko‘payishiniquyidagixillargaajratishmumkin.1.Ikkigabo‘linish;2.Shizogoniya—ko‘pbo‘laklarga

bo‘linish.;3.Kurtaklanib ko‘payish;Sporalar hosilqilib ko‘payish,;Ko‘p hujayralilarda jinssiz

ko‘payishusullarimavjudbo‘libuni

quyidagixillargaajratishmumkin:

1.Vegetativko‘payish;2.Kurtaklanibko‘payish;3.Bo‘linibko‘payish;4.Sporalarorqaliko‘payish.

3)hammasisog’bo’ladi.