Falsafiy dunyokarash, uning xususiyatlari va asosiy tamoyillari
Reja:
1. «Dunyokarash» tushunchasi, uning moxiyati va tarixiy shakllari.
2. Falsafiy dunyokarashning mazmuni va yunalishlari.
3. Falsafiy dunyokarashning rivojlanish konuniyatlari va asosiy tamoyillari.
4. ¤zbekistonda yangi dunyokarashni shakllantirish vazifalari.
Dunyokarash tushunchasi. Xar bir kishining dunyoga nisbatan uz karashi, uzi va uzgalar, xayot va olam tuKrisidagi tasavvurlari, xulosalari buladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, karash va xulosalar muayyan kishining boshka odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini belgilaydi. Shu ma’noda, dunyokarash — insonning tevarak atrofini kurshab turgan vokelik tuKrisidagi, olamning moxiyati, tuzilishi, uzining undagi urni xakidagi karashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyokarash — olamni eng umumiy tarzda tasavvur kilish, idrok etish va bilishdir.
Dunyokarashning bir kishiga yoki aloxida shaxsga xos shakli individual dunyokarash deyiladi. Gurux, partiya, millat yoki butun jamiyatga xos dunyokarashlar majmuasi esa, ijtimoiy dunyokarash deb yuritiladi. Ijtimoiy dunyokarash individual dunyokarashlar yiKindisidan dunyoga keladi, deyish mumkin. Bunda ijtimoiy dunyokarashning umumiy va xususiy shakllarini xisobga olish lozim.
Kundalik xayotiy tajribalar asosida jamiyatda, odamlarda oddiy, uz-uzicha rivojlanuvchi (stixiyali) moxiyatga ega bulgan karashlar, tushunchalar, Koyalar shakllanadi. Bu – dunyokarashning uz-uzicha rivojlanuvchi (stixiyali) shakli xisoblanadi. Uni kupincha xayotiy falsafa, deb xam ataydilar.
Xayotiy falsafaning doirasi juda keng bulib, ongning sodda namoyon bulish shakllarini xam, okilona va soKlom fikrlarni xam uz ichiga oladi. Xayotiy falsafa yoki oddiy amaliy dunyokarashning uziga xos turini inson faoliyatining turli soxalaridagi bilim va tajribalar ta’sirida shakllanayotgan karashlar tashkil etadi. «Xar kimning uz falsafasi bor» deyilganida ana shu xol anglashiladi. Demak, dunyokarash uzining kundalik ommaviy shakllarida chukur va yetarli darajada asoslanmagan stixiyali xarakterga ega. Shuning uchun xam kup xollarda kundalik tafakkur muxim masalalarni tuKri tushuntirish va baxolashga ojizlik kiladi. Buning uchun olamni ilmiy taxlil kilish va bilish zarur.
Dunyokarashning tarixiylik tamoyili. Dunyokarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma’noda, xar kanday dunyokarash ijtimoiy-tarixiy moxiyatga ega bulib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, xayoti, tabiatga ta’siri va mexnati jarayonida vujudga keladi. Xar bir davrda ijtimoiy gurux, jamiyat va avlodning uz dunyokarashi mavjudligi xam bu tushunchaning tarixiy moxiyatga ega ekanini kursatadi.
Dunyokarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum dialektik jarayonda takomillashib boradi. Uning shakllari uzgaradi, tarixiy kurinishlari muttasil yangilanib turadi.
Ma’lumki, insoniyat tarakkiyotining ilk boskichlarida dunyokarash nixoyatda oddiy bulgan. Agar shunday bulmaganida, xar kanday jism uz xajmiga teng suyuklik mikdorini sikib chikarish xossasiga ega ekanini kashf etgan kadimgi zamonning buyuk olimi Arximed xammomdan yalonKoch xolda chikib, «Evrika!», ya’ni «Topdim!», deya kichkirmagan bular edi.
Dunyokarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takomillashib borgan. Tarakkiyotning keyingi davrlarida fan soxasida kilingan kashfiyotlar inson dunyokarashi nakadar chukurlashib, uning bilimlar doirasi kengayib ketganini kursatadi. Bunda vorislik an’anasi yakkol kuzga tashlanadi: xar bir davrning dunyokarashi, Koyasi utmishda yaratilgan ma’naviy kadriyatlarning eng yaxshilarini, ilKor va ijobiylarini uzida saklab koladi. Shu asosda yangi tamoyillarga ega bulgan dunyokarash xam takomillashib boradi. Oddiy buK mashinasidan kosmik raketalargacha bulgan fan-texnika tarakkiyoti bunga yakkol misol bula oladi.
Falsafiy dunyokarash. Bu tushunchaning mazmuni insonning olamga, vokea va xodisalarga, uzgalarga va ularning faoliyatiga, uz umri va uning mazmuni kabi kupdan-kup tushunchalarga munosabati, ularni anglashi, tushunishi, kadrlashida namoyon buladi.
Falsafiy dunyokarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, xayotiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi xamda rivojlanadi. Fanda ijtimoiy borlikning barcha jixatlari aks etadi. Dunyokarashning shakllanishida xis-tuyKu, akl-idrok va tafakkur xam muxim urin tutishi tabiiy. Uning shakllanishi kishilarning xissiy kechinma va kayfiyatlariga xam boKlik bulib, inson kayfiyatida uning xayot sharoitlari, ijtimoiy axvoli, milliy xususiyati, madaniy saviyasi, shaxsiy takdiri, yoshi va xokazolar aks etadi. Muayyan davr dunyokarashida zamon ruxi, ijtimoiy kuchlarning kayfiyati, intilishi xam uz ifodasini topadi. Masalan, bugungi ¤zbekiston mustakilligini mustaxkamlash zarurati istiklol dunyokarashini shakllantirishga ulkan ta’sir kursatmokda.
Falsafiy dunyokarash murakkab tuzilishga ega. U muayyan bilimlar, kelajakka karatilgan Koya va maksadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuklari, diniy tasavvurlar, kadriyatlar, ishonch, e’tikod, fikr, xissiyot kabi tarkibiy kismlardan iborat.
Bularning ichida e’tikod muxim axamiyat kasb etadi. U dunyokarashning mazmunini tashkil etadigan asoslardan biridir. E’tikod insonning uz karashlari va Koyalari tuKriligiga, orzu-umidlarining asosli ekaniga, faoliyati va xatti-xarakatining umumiy maksadlarga va talablarga mosligiga bulgan chukur ishonchidan paydo buladi. U insonning xissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, ularni boshkaradi, shaxsni omilkorlikka, samarali faoliyatga undaydi.
Falsafiy dunyokarash tarkibida xissiyot va akl muxim urin tutadi. Xissiyot dunyokarashning emotsional-ruxiy jixati bulib, dunyoni tushunish esa, dunyokarashning akliy shaklidir. Xissiyot – kuvonch, shodlik, zavklanish, xayot va kasb-kordan mamnunlik yoki norozilik, xayratlanish, xavotirlanish, asabiylashish, yolKizlik, zaiflik, ruxiy tushkunlik, Kam-Kussa, nadomat, uz yakinlari va vatani takdirini uylash kabi xilma-xil shakllarda namoyon buladi. Ana shular barchasining uyKunligi dunyoni xis etishga olib keladi. Dunyoni xis kilish esa, uni akliy tushunishga, muayyan dunyokarashning shakllanishiga asos buladi.
Inson akli unga xos xissiyot va tasavvurlar asosida ilmiy dunyokarashni shakllantiradi va takomillashtiradi. Xar bir kishiga xos xissiyot va fikr, bilim va e’tikod, intilish va kayfiyat, orzu-umid va kadriyatlar dunyokarash tarkibida yaxlitlashadi va olamni bir butun xolda aks ettiradi. Bir butun, yaxlit dunyokarashning shakllanishi bolalikdan boshlanib, inson xayotining oxirigacha davom etadi. Bu xolat individual dunyokarashning asosiy tamoyillaridan birini ifodalaydi.
Falsafiy dunyokarashning shakllanishida bilim Koyatda muxim axamiyat kasb etadi. Bilimda dunyokarashning barcha belgilari mavjud. Lekin, bilim va dunyokarash aynan bir narsa emas. Olamni tushunish bilimlar paydo bulishi uchun asosdir. Bilim inson ongida xissiy va akliy bilish jarayonida xosil buladi, u dunyokarashning asosi, uning uzviy kismidir.
Bilim muayyan sharoitda biron bir xodisa yoki narsani baxolashda kul keladi va aynan ana shu jarayonda dunyokarashga aylanadi. Bunday baxo berish jarayonida mudom muayyan manfaatlar asos kilib olinadi. Shuning uchun xam ijtimoiy dunyokarash turli ijtimoiy guruxlar manfaatlarini ifoda etadi, goxida ularni amalga oshirish uchun kurash maydoni bulib koladi.
Biror partiya yoki gurux uz maksadlariga yetishish yulida butun jamiyat uchun xos bulgan umumiy ijtimoiy dunyokarash tarkibida kuprok va salmoklirok joy egallashga yoki uni uz manfaatlari foydasiga uzgartirishga xarakat kiladi. Umuman, xayotda maksadga erishishning eng oson va kulay yuli uzgalar dunyokarashini jamiyat foydasiga uzgartira olishdir.
Falsafa azal-azaldan dunyokarash bulgan. Chunki, uning uzi xayot nima uchun berilgan, dunyoga kelishdan maksad nima, umrni mazmunli utkazishning kanday yullari bor, degan talay savollarga javob topish zarurati tufayli vujudga kelgan. Falsafiy dunyokarash uzining nazariy asoslangani va puxta ishlangani bilan ajralib turadi. Shu ma’noda, u boshka fan yoki faoliyat soxasi uchun umumiy uslub vazifasini xam bajaradi.
Agar nazariya bilish jarayonining natijasi bulsa, usul (metod) shu bilimga erishish yoki uni amalga oshirish yulini anglatadi. Falsafiy nazariya esa, bir vaktning uzida usul vazifasini xam bajara oladi. Tarixning burilish davrlarida uzgarishlarning asosiy yunalishlari va maksadlari nechoKli tuKri ekani falsafiy dunyokarash tamoyillariga solishtirib aniklanadi. Bunda muayyan falsafiy nazariya umumiy usul (metod) sifatida kabul kilinadi. Shu sababdan xam bunday davrlarda falsafiy nazariyalarga e’tibor kuchayadi, tarakkiyot yullaridan borish falsafiy modellarining axamiyati ortadi.
Masalan, bizning mamlakatimiz jaxon xamjamiyatiga kushilish, demokratik davlat kurish borasida Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan tarakkiyot yuli – «¤zbek modeli»ni amalga oshirmokda. Bu yulning asosiy moxiyati isloxotlarni inkilobiy tarzda emas, tadrijiy ravishda olib borishni nazarda tutadi. Prezidentimiz, aynan shu yulni taklif etar ekan, asosiy e’tiborni uning moxiyat-mazmuni, tarixda kanday natijalar bergani kabi masalalarga karatgan. Bunda tarakkiyotning mazkur yuli anik tarzda tasavvur etilgan. Ya’ni, uning tarixiy va zamonaviy jixatlari, umumbashariy va mintakaviy xususiyatlari, mamlakatimizning buguni va kelajagi uchun nakadar axamiyati xar tomonlama urganilgan. Ana shu asosda kerakli xulosalar chikarilgan va ularni xayotga tadbik etishning asosiy yul-yuriklari kursatib berilgan.
Biz ana shu nazariyani, bir tomondan, tarakkiyotimizning uzimizga xos va mos modeli deb ataymiz. Ikkinchi tomondan esa, uni mamlakatimiz xayotini tubdan uzgartiradigan va uning kelajagini belgilab beradigan, milliy dunyokarash, ong va tafakkur rivojida muxim urin tutadigan umumfalsafiy tayanch – metodologiya deb bilamiz. Chunki, uning tamoyillari tarakkiyotimizning asosiy yunalishlarini belgilaydi va shu bilan birga, bu jarayonga kuchli ta’sir kursatadigan metodologik asos bulib xizmat kiladi.
Inson ongli ijtimoiy mavjudot bulgani bois, uning dunyokarashi muayyan extiyoj va manfaatlarga asoslanadi. Demak, xar kanday dunyokarash muayyan inson, ijtimoiy gurux yoki tabakaning uz extiyoj, manfaatlaridan kelib chikgan xolda borlikka munosabatini ifodalovchi Koyalar, nazariyalar, bilimlar majmuasi, ruxiy xolat va e’tikod mujassami xamda ularning namoyon bulishidir.
Falsafiy dunyokarash, moxiyat-mazmuniga kura, ma’naviy faoliyat bulgani bois, u borlikka bulgan ongli, insoniy munosabatning muayyan yunalishlarini vujudga keltirgan. Masalan, kishilarning jamiyatdagi axlokiy munosabatlari – axlokiy dunyokarashlarida, xukukiy munosabatlari – xukukiy, siyosiy munosabatlari – siyosiy, diniy munosabatlari – diniy, ekologik munosabatlari – ekologik dunyokarash shakllarida uz ifodasini topgan. Buni tizim tarzida izoxlaydigan bulsak, kuyidagicha kurinish kasb etadi:
1. Axlokiy.
2. Diniy.
3. Xukukiy.
4. Siyosiy.
5. Ekologik.
6. Estetik.
Bu tizimni tashkil kilgan nisbatan mustakil dunyokarash shakllari uzaro boKliklikda, alokadorlikda xarakat kiladi.
Dunyokarash tizimining rivojlanish darajasi jamiyat tarakkiyotiga mos keladi va uni ifodalab turadi. Bundan tashkari, xar bir tarixiy davrda millatning rivojlanishi, uning mentaliteti va dunyokarashida namoyon buladi. Boshkacha kilib aytganda, dunyokarash tizimi va ularning xususiyatlari muayyan inson, ijtimoiy gurux, tabaka va butun millatning ma’naviy kiyofasini belgilab beradi.
«Dunyokarash» tushunchasi uzlikni anglash, vatanparvarlik, milliy Kurur, tarixiy xotira, ma’naviy barkamollik kabi tuyKu va tushunchalar bilan uzviy boKlik xolda shakllanadi. Chunki, dunyokarash aynan ana shu ruxiy-ijtimoiy xodisalar orkali oydinlashadi, umuminsoniy kadriyatlarning tarixiy bir bulagiga aylanadi.
Falsafiy dunyokarashning tarixiy shakllari insoniyat tarakkiyotining konuniy natijasi bulib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy mezoni sifatida namoyon bulgan. Tarakkiyotning dastlabki boskichlarida kishilarning tabiatga, uzlarining ijtimoiy xayotiga bulgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda uz ifodasini topgan. Ular shu tarika mifologik dunyokarashni shakllantirgan. Yovuzlik va ezgulik urtasidagi kurashda yaxshilikning mudom tantana kilishi mifologik dunyokarashning gumanistik mazmunidan dalolat beradi. Xususan, uzbek xalki sivilizatsiyasi jarayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshka janrlardagi oKzaki ijod namunalari millatimiz tarixda kanday ma’naviy kiyofaga ega bulganini xanuz kursatib turadi. Ular bugungi kunda jaxon axlini xayratga solmokda. Masalan, kadimiy merosimiz namunasi – «Avesto»da yaxshilik ramzi – Axuramazda va yomonlik timsoli – Axriman urtasidagi kurash tarixi misolida oxir-okibatda ezgulik baribir Kalaba kozonadi, ya’ni yoruKlik zulmat ustidan Kalaba kiladi, degan Koya asosiy urinni egallaydi va xayotbaxsh Koyalar ilgari suriladi.
Mifologik dunyokarash kadimgi zamon kishilarining uzlariga munosib xayot sharoitlarini yaratish extiyojlaridan kelib chikkan. Ezgulik va xakikat uchun kurash Koyalarining ifodasi bulgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruxiy xolati, kelajakka ishonchi, vatanga muxabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, afsonaviy kaxramonlar timsolida ifoda etilgan.
Dunyokarashning mifologik moxiyati bugungi fan-texnika tarakkiyoti, insonning akliy saloxiyati baKoyat yuksalib ketgan davrda juda jun va ibtidoiy bulib kurinadi. Ammo afsona va rivoyatlar uzining kuchli jozibasi, insonparvarlik Koyalari bilan xozirgi kunda xam kishilarni ezgu fazilatlar ruxida tarbiyalashning ta’sirchan va samarali omili bulib kolmokda.
Diniy karashlar. Muayyan dunyokarash tarkibida diniy-iloxiy karashlar uziga xos axamiyat kasb etadi. Ular insonning iloxga bulgan e’tikodi bilan boKlik bulib, vujudga kelishiga kura, boshka dunyokarash shakllari kabi, muayyan asoslarga ega.
Mifologik dunyokarash afsonaviy kuchlarni e’tirof etish bilan boKlik bulsa, diniy dunyokarash iloxiy kudratlarga e’tikod kuyish bilan boKlik. Shuning uchun xam bu dunyokarash shaklini inson kalbidagi kuyidagi xolatlar belgilaydi:
— emotsional-ruxiy xolatlar;
— iymon-e’tikod;
— iymon-e’tikodning xatti-xarakatlarda ifoda etilishi.
Bular ayni paytda diniy dunyokarashning asosiy tamoyillarini xam tashkil kiladi.
Diniy dunyokarash xar bir davrda muayyan ijtimoiy vazifalarni bajarib kelgan. «Din, shu jumladan islom dini xam, ming yillar davomida barkaror mavjud bulib kelganining uziyok u inson tabiatida chukur ildiz otganidan, uning uziga xos bulgan bir kancha vazifalarni ado etishidan dalolat beradi. Eng avvalo, jamiyat, gurux, aloxida shaxs ma’naviy xayotining muayyan soxasi bulgan din, umuminsoniy axlok me’yorlarini uziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, xamma uchun majburiy xulk-atvor koidalariga aylantirgan» .
Jamiyat xayotida xar kanday, shu jumladan, diniy dunyokarashning urni va axamiyatini xam sun’iy ravishida mutlaklashtirish, salbiy okibatlarni keltirib chikarishi mumkin. Bu xol ayniksa, diniy fundamentalizm va ekstremizm insoniyat uchun jiddiy xavfga aylangan xozirgi davrda yakkol namoyon bulmokda.
Xozirgi davrda fan, texnika, dunyoviy ilmlarning kuchayib ketishi bilan «Diniy dunyokarash, tafakkurning, insonni urab turgan dunyoga, uzi kabi odamlarga munosabatning yagona usuli bulmaganligini xam ta’kidlash zarurdir. Dunyoviy fikr, dunyoviy turmush tarzi xam u bilan yonma-yon va u bilan teng yashash xukukiga ega bulgan xolda rivojlanib kelgan» .
Diniy dunyokarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan urganadi. Teologiya olam va odam munosabati, umrning mazmuni, xayot va ulim muammosi kabi masalalarni iloxiyot, diniy e’tikod tushunchalari bilan boKlab taxlil kilish xamda uziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyokarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning xayot ziddiyatlarini bartaraf kilish bilan boKlik regulyativ faoliyati nixoyatda muximdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi urni va axamiyati benixoyat ulkan va u tobora ortib bormokda.
Falsafiy dunyokarashning asosiy yunalishlari. Dunyokarash tizimi va unga xos nisbatan mustakil yunalishlarning xar birini falsafiy muloxazaning oydinlashgan (konkretlashgan) shakli sifatida karash mumkin. Falsafiy dunyokarash, sodda kilib aytadigan bulsak, insonning olam, odam va borlikka munosabatini ifodalovchi bilimlar tizimidir. Unga inson borliKining moxiyati nuktai nazaridan yondashiladigan bulsa, moddiy yoki ma’naviy jixatlari nechoKlik mutlaklashtirilishiga karab, uning tarkibida materialistik va idealistik dunyokarash yunalishlari mavjudligini kuramiz.
Agar borlik va uning xossalariga mavjudlik, boKliklik, uzgarish va tarakkiyot nuktai nazaridan bildirilgan munosabatlarni umumlashtiradigan bulsak, uning tarkibida metafizik va dialektik, sofistik va sinergetik kabi kator dunyokarashlar mavjudligini kuramiz. Bular sof nazariy-falsafiy masalalar bulib, ular tuKrisida «Olam va odam», «Dunyoni falsafiy tushunish» bulimlarida maxsus tuxtalib utamiz.
Falsafiy dunyokarash borlik xakidagi ilmiy karashlar tizimining uz-uzicha shakllangan (mexanik) yiKindisi emas, balki ularning umumiy konuniyatlar asosidagi tizimidir. Falsafiy dunyokarash tarkibida kuyidagi tamoyillar nomoyon buladi:
— turli dunyokarash shakllarining uzaro alokadorligi kuchaymogda;
— muayyan dunyokarash shakllanish va rivojlanish jarayonida insonga munosabatning axamiyati ortib bormokda;
— milliy dunyokarash umuminsoniy dunyokarash shakli va uning tarkibiy kismi sifatida yuzaga kelgan.
Falsafiy dunyokarashning bu umumiy tamoyillari xar kanday konkret dunyokarash shakllari uchun uslubiy asos bulib xizmat kiladi.
Shu bilan birga, uning yana kuyidagi tamoyillari xam bor:
— ilmiylik;
— tarixiylik;
— mantikiylik;
— universallik;
— maksadlilik;
— Koyaviylik;
— nazariya va amaliyotning birligi.
1. Falsafiy dunyokarash ilmiydir, chunki u narsa va xodisalar urtasidagi boKlanish, alokadorlik va munosabatlarni kundalik ong darajasidagina emas, balki nazariy ong darajasida xam ifodalaydi. Xar kanday falsafiy dunyokarash shakli obyektiv olamdagi narsa va xodisalarning konkret munosabatlarini aks ettiradi.
2. Falsafiy dunyokarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning utmishi dunyokarashlar tarixidan iboratligini va uzluksiz rivojlanishini ifodalaydi.
3. Falsafiy dunyokarashning mantikiy izchilligi tamoyili xar kanday dunyokarash shakli va darajasining mantikiy birikmalar orkali ifodalanishi bilan izoxlanadi. Agar mantikiy izchillik buzilsa, dunyokarashning tashki olamni xolis, ilmiy, anik-ravshan va izchil aks ettirishiga putur yetadi.
4. Falsafiy dunyokarashning universalligi boshka dunyokarash shakllarining mazmunini tashkil kilishi bilan sifatlanadi, ya’ni xar kanday dunyokarash shakli uziga xos falsafiy xususiyatga ega.
5. Falsafiy dunyokarash maksadga mavofik bulib, inson manfaatlariga mos keladi. Chunki, inson muayyan maksad, orzu-umidlar bilan yashaydi, ularni uz dunyokarashida aks ettiradi.
6. Falsafiy dunyokarashning Koyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan Koya yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, bugungi uzbek milliy falsafiy dunyokarashi milliy mustakillik, uzlikni anglash, millatimiz kelajagini belgilaydigan istiklol Koyasiga tayanishi bilan xarakterlidir. Falsafiy dunyokarash shu Koyani e’tikodga aylantirish va uning amalga oshishi uchun xizmat kiladi.
7. Falsafiy dunyokarashning eng muxim tamoyillaridan biri nazariya va amaliyot birligidir. Dunyokarashning nazariya sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarini ijodiy umumlashtirib, istikbol rejalarini belgilashda kul kelishi bilan izoxlanadi. Shuningdek, dunyokarashning amaliyotga joriy etilish jarayonida uning usul va vositalari muxim axamiyatga ega.
Falsafiy dunyokarashning vazifalari (funksiyalari). Falsafiy dunyokarashning zikr etilgan tamoyillari, uning vazifalarini belgilab beradi. Ya’ni, bu vazifalar jamiyatning umumbashariy ruxdagi maksad-muddaolaridan, manfaatlaridan kelib chikadi xamda boshka dunyokarash shakllari uchun uslubiy axamiyat kasb etadi.
Dunyokarash, avvalo insoniy munosabatlar ifodasidir. Shu nuktai nazardan, u insonning borlikka munosabatida, dastlab uning baxosi tarzida kuzga tashlanadi.
Bu — falsafiy dunyokarashning baxolash vazifasini anglatadi. Ya’ni, inson, uz extiyoj va manfaatlaridan kelib chikib, narsa-xodisalarni: yaxshi-yomon, foydali-zararli, savob-gunox, oriyat-benomuslik kabi karama-karshi mezonlarga ajratadi.
Inson narsa-xodisalarga baxo berar ekan, buning zamirida uning ijtimoiy xayoti, ya’ni ongli munosabatlari yotadi. Bunda inson yoki jamiyat munosabatlari dunyokarashning uzi tayanadigan omillarga (ideallariga) moslashtiriladi. Orzu-xavaslarga erishishning usullari, vositalari, amaliy yunalishlari belgilanadi.
Dunyokarash inson faoliyatini axlokiy me’yor, diniy kadriyat, xukukiy xujjat va siyosiy mexanizmlar kabi usul-vositalar orkali boshkarish vazifasini xam ado etadi. Bunda falsafiy dunyokarashning uzicha nisbatan mustakil bulgan xar bir yunalishi uziga xos boshkarish usuliga ega buladi. Masalan, insonni ezgulikka yunaltirish uchun axlok uning akl-zakovatiga; din — iymon-e’tikodiga; xukuk — konunlarga, jazo idoralariga; siyosat-davlat funksiyalariga tayanadi va uziga xos ta’sir yunalishlariga ega buladi.
Falsafiy dunyokarashning inson faoliyatini nazorat kilish vazifasi xam bor. Bunda dunyokarashning jamoatchilik fikri tarzidagi kurinishi nazarda tutiladi. Masalan, uzbek xalkining tarixiy rivojlanishi va ma’naviy xayot tarzida maxalla ijtimoiy nazoratning muxim instituti tarzida faoliyat kursatgan.
Darxakikat, uzbek maxallalarida baKrikenglik, uzaro mexr-okibat, xamdardlik kabi noyob fazilatlar kamol topadi. Shuning uchun xam Islom Karimov uni «¤zini uzi boshkarish maktabi… demokratiya darsxonasi», deb ta’riflaydi .
Falsafiy dunyokarashning birlashtirish (kommunikativ) vazifasi turli dunyokarash yunalishlarini milliy va umuminsoniy Koyalar atrofida uyKunlashtirishi bilan xarakterlanadi. Turli manfaatlar bilan boKlik bulgani bois dunyokarashlar urtasida muayyan ziddiyatlar ruy berishi tabiiy. Bunday sharoitda falsafiy dunyokarash ularni murosaga keltirishga xizmat kiladi.
Falsafiy dunyokarash, uz moxiyatiga kura, ijtimoiy-tarixiy tajribani umumlashtirish, jamiyat istikbolini kursatish imkoniyatiga ega bulganligi uchun xam xalkni muayyan Koya atrofida birlashtiradi.
Masalan, tarixga nazar tashlaydigan bulsak, muayyan davrlarda falsafiy dunyokarash inson tub manfaatlari bilan boKlik bulganligini, millat kelajagini belgilaydigan ozodlik Koyasi atrofida kishilarni birlashtirganini kuramiz. Bu xol muKul boskinchilariga karshi kurash davrida yakkol namoyon bulgan. Ushbu Koya (ozodlik falsafasi) dunyokarashning tarkibiy kismi sifatida millatning turli tabakalarini, e’tikodi, iktisodiy axvoli va siyosiy mavkeidan kat’i nazar, birlashtirgan va umumiy kurashga safarbar kilgan.
Xar kanday dunyokarash inson extiyojlaridan kelib chikadi, uning manfaatlariga mos keladi. Shu bilan birga, bir tomondan, dunyokarash uz-uzidan, ya’ni stixiyali ravishda shakllanib kolmaydi. Aksincha, u turli ta’lim-tarbiya vositalarining maksadga muvofik xoldagi faoliyati natijasida vujudga keladi. Ikkinchi tomondan esa, falsafiy dunyokarash, umuminsoniy tamaddun (sivilizatsiya) ta’siri ularok shakllangan bulsa, muayyan inson, ijtimoiy gurux yoki millatni tarbiyalashning turli imkoniyatlari va vositalarining mushtaraklashgan shaklidir.
Binobarin, falsafiy dunyokarashning tarbiyaviy vazifasini yukorida zikr etilgan boshka vazifalarning asosi sifatida karash kerak. Bu — kishilarda keng va teran fikrlash kobiliyatini vujudga keltirish asosida baKrikenglik, murosa, xar kanday ziddiyatlarni madaniy yul bilan xal kilish, kelajakka umid va ishonch ruxini shakllantirishdan iborat.
Tayanch tushunchalar
Dunyokarash, mifologik va diniy dunyokarash, falsafiy dunyokarash, dunyokarashning vazifalari.
Takrorlash uchun savollar
1. Dunyokarash nima?
2. Falsafiy dunyokarashning Koyaviy ildizlari nimalarda namoyon buladi?
3. Dinning dunyokarash tizimidagi urni va axamiyati kanday?
4. Falsafiy dunyokarashning vazifalari nimalardan iborat?
ADABIYOTLAR
1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T. «Shark», 1998.
2. Islom Karimov. «Donishmand xalkimizning mustaxkam irodasiga ishonaman». – «Fidokor», 2000 yil 8 iyun.
3. Karimov I. ¤zbekiston XXI asrga intilmogda. — T.: ¤zbekiston, 1999.
4. ¤zbekiston XXI asrga intilmogda. — T.: ¤zbekiston, 2000. — 352 b.
5. «Falsafa» ukuv kullanmasi. — T.: «Shark», 1999.
6. «Osnovi filosofii». — T.: «¤zbekiston», 1998.
