Ko’p joylarda «Kulgi kuni”, “Tentaklar kuni» deb ataladigan bu bayram — dunyoning aksariyat hududlarida 1 aprel kuni nishonalanadigan kichik tantanadir.
Bu bayram davomida yaqin do’stu-dugonalarga, tanishlarga qaltis bo’lmagan, beozor hazil-mutoyiba qilish, ular bilan beg’araz hazillashish odat tusiga kirgan.
Yangi Zellandiya, Irlandiya, Buyuk Britaniya, Avstraliya va Janubiy Afrikada an’anaviy tarzda faqatgina kunning birinchi yarmida hazillashiladi va bu bahorgi kayfiyatni kulgi yordamida ko’tarish, ruhiy holatni tektiklashtirish maqsadida uyushtiriladi. Hazillashish imkonini unutib peshindan keyinga qolganlarni esa «aprel tentaklari» deyiladi.
1-aprel tarixi
Ilk bor bu bayramni 1509 yilda bir fransuz shoiri «Poisson d’Avril» (Aprel baliqchasi) she’rida, ehtimol bu she»r bayramga yozilib tayyor bo’lishini hisobga olgan holda, tilga olgan. 1539 yilning 1 aprelida bir flamand zodagoni o’z xizmatkorlariga g’ayriodatiy topshiriq berib, hazillashgan.
Bu kunning dastlabki to’g’ridan-to’g’ri bayram deb tan olinishi 1686 yilda Dchon Obri «Fools Holiday» (Tentaklar bayrami) ni tilga olagnida ro’y bergan. Shundan o’n yil o’tib bir necha londonliklar Tauer minorasida «arslonlarni yuvish»ga chaqirib odamlarga hazil qilishga urinishgan.
Deyarli butun Yevropada tarqalgan o’z tanishlarini har hil bahonalar bilan turli tomonlarga jo’natish odati (frantsuzcha – poisson d’ avril, inglizcha – april-fool, nemischa – Aprilnarr, shotlandcha – gowk) to’g’risida turlicha farazlar mavjud.
Bugungi kunga qadar uni Annadan Kaiafaga, Pilatdan Irodga jo’natilgan Iso Masihning taqdirining namoyon bo’lishi bilan izohlaganlar. Bu izohlash O’rta asrlarda ko’pincha Aprel oyiga to’g’ri kelgan Pasxa bayramida mazkur sahna diniy tomoshalar (misteriyalar) tarkibiga kirganligi bilan asoslanib kelgan. Boshqalar bunda faqatgina Aprel ob-havosining o’zgaruvchanligiga ishorani ko’rganlar.
Qadimiy Germaniyada joriy odat ma’lum bo’lmagan va Grimmning faraz qilishicha bu yerga ohirgi yuz yilliklar davomida Fransiyadan olib kirilgan. Uning kelib chiqishi hamon u yerda ham aniqlanmaganligiga qaramay, buni majusiylar, balki qadimiy keltlar tomonidan bahor boshlanishi munosabati bilan o’tkazilgan bayramning qoldiqlari deya faraz qilishga asos bor.
Rossiyada
Ilk ommaviy birinchi aprel hazili Moskvada 1703 yilda bo’lgan. Xabarchilar ko’chalarda yurib hammani «misli ko’rilmagan tomosha»ga taklif qilganlar. «Tomoshabinlar» so’roq- savollarining keti uzilmagan.
Belgilangan paytda esa pardalar keng ochilganida hamma sahnada «Birinchi aprel – hech kimga ishonma!» yozuvi tushirilgan bir enlik matoni ko’rganlar. O’z-o’zidan gulduros kulgi to’lqini ko’tarilgan. Shu bilan «misli ko’rilmagan tomosha» tamom bo’lgan.
Eng mashhur hazillar
O’nli vaqt — vaqtni rasmiy ravishda o’nli tizimga o’tkazilishi to’g’risidagi mish-mishga asoslangan, keng tarqalgan hazil.
«Apple kompaniyasi Beatles guruhini sotib olayotgan emish» – musiqa sohasidagi ayrim jurnalistlar tomonidan hazil tariqasida atayin tarqatilgan mish-mish sanaladi. Musiqa dunyosida bu hazil haligacha aylanib yuradi.
1915 yilning 1 apreli kuni Birinchi Jahon Urushining eng qizg’in paytida nemislar lageri ustidan fransuz samolyoti uchib o’tayotib g’oyat bahaybat bombani tashlab yuborgan. Nemislar har tomonga qochib qolganlar, ammo portlash sodir bo’lmagan. Bombada «Birinchi aprel bilan!» yozuvi savlat to’kib turgan.
1950 yilning 1 aprel kunida g’arbiy Germaniyaning “Visbaden tageblatt” gazetasi shahar yonida halokatga uchragan “Uchar likopcha” uchuvchisining sensatsion fotosuratini chop qildi. Suratda NUJning uchuvchisi Amerika armiyasi zobitlari kuzatuvida ketayotgani aks ettirilgan.
Maqolada aytilishicha, o’zga sayyoralik tirik, uning bo’yi 1 metrga teng va u kislorod niqobida, uning bir oyog’i bor va u faqat sakrab yura oladi.O’sha mashhur fotosuratni dunyoning deyarli barcha gazetalari qayta va qayta chop etgan. Faqat bir necha yillar o’tgandan keyingina gazetaning hodimlari bu bor-yo’g’i birinchi aprel hazili sifatida uyushtirilganiga iqror bo’lgan.
1957 yilda VVS kompaniyasi Italiyada makaronning misli ko’rilmagan hosiliga erishilganligi to’g’risida reportajni chiqargan. Kompaniyaga reportaj yuzasidan birdirilgan fikrlar jamlangan hatlar yog’ilib ketgan: kimdir makaronlar gorizontal emas, vertikal tarzda o’sishiga hayron bo’lgan.
Yana kimdir makaron ko’chatlarini jo’natishni iltimos qilgan va ayrim odamlargina shu paytgacha makaronlar undan tayyorlanadi deb o’ylagan ekanliklari uchun qo’rqa-pisa o’zlarining esankirab qolganlarini yozib yuborganlar.
1962 yilda Shvetsiyada atigi bitta televizion kanal faoliyat yurgizgan, barcha televizorlar esa oq-qora tasvirda ko’rsatgan. Yangiliklarning birida telekanalning texnik mutaxassisi teletomoshabinlar o’z televizorlarini rangliga aylantirish mumkin ekanligini aytgan.
Buning uchun zarur bo’lgan narsa – faqatgina teleekranning ustiga neylon paypoqni qoplab qo’yish kerak emish. Bu hazilga yuz minglab shvedlar ishongan, ammo, aslida rangli televizorlar 1970 yilda ishlab chiqarila boshlangan.
1976 yilda britaniyalik mashhur astronom Patrik Murning e’lon qilishicha, ma’lum bir paytda Pluton sayyorasi Yupiterning orqasida bo’lib qoladi, buning natijasida ularning gravitatsion maydoni tenglashadi va bu Yer tortish kuchining vaqtincha pasayib ketishiga olib keladi.
Patrik Murning aytishicha, agar «sayyoralar tenglashishi» paytida bir sakralsa parvoz holatini sezish mumkin emish. Shundan keyin, olimning «maslahati»ga quloq solib shunday qilib ko’rgan odamlardan yuzlab qo’ng’iroqlar kelib tusha boshlagan.
Ularning hammasi o’z taasurotlarini gapirib bergisi kelar edi. Bir ayol, xatto, uning do’stlari o’z kursilaridan ko’tarilib xona atrofida bir qancha vaqt parvoz qilganini ham gapirib bergan.
1977 yilda britaniyaning The Guardian gazetasi Hind okeanida nuqta bilan vergul shaklida bo’lgan orollarda joylashgan kichginagina davlat – San-Seррiffe respublikasi tashkil etilishining o’n yilligiga bag’ishlangan etti varaqli ilovani chop qilgan edi.
Nashriyot o’zining o’quvchilariga Upper Caisse va Lower Caisse nomlari bilan ataladigan ikkita eng yirik orollarining geografiyasi va madaniyati to’g’risida ma’lumot bergan. Aslida esa bunday respublika hech qachon mavjud bo’lmagan.
1983 yillda Associated Press agentligi Boston Universitetining professori Djozef Boskin Tentaklar kuni sirini fosh etganligini ma’lum qildi. Kunlardan bir kun Imperator Konstantinning saroy qiziqchisi Kugel o’z xo’jayiniga undan-da kam bo’lmagan tarzda imperiyani boshqarishi mumkin ekanligini aytib maqtangan.
Bu g’oya imperator Konstantinga juda ham yoqib qolgan va u qiziqchiga yil davomida bir kun – 1 aprel kuni imperiyani boshqarishiga ruxsat bergan, deya ta’kidlar edi Boskin.
Associated Press agentligining xabarnomasini AQSHdagi barcha nashrlar qayta chop etganlar, ammo keyinchalik ma’lum bo’lishicha, agentlik tarix fanlari muhtaram professori hazilining qurboniga aylangan.
1985 yilda Sports Illustrated churnali New York Mets beysbol komandasi o’z safiga yangi o’yinchini – uzatuvchini qabul qilganini, bu o’yinchi koptokni soatiga 270 kilometr tezlikda uloqtira olish qobiliyatiga ega ekanligini yozgan.
Nashriyotning yozishicha, o’yinchi bu mahoratga tibet monastirlaridan birida erishgan emish. Komanda muhislari quvonchga to’lib tantana qilgan edilar, biroq ularning quvonchi juda qisqa vaqt davom etdi.
1985 yilda Discover jurnali April Patso ismli italyan biologi Antarktidada fanga ma’lum bo’lmagan qurtlarni topganini e’lon qilgan. Biolog bu qurtlarni «issiq kallali qobiqsiz muz qurtlari» deb atagan emish.
Olimning aytishicha, qurtlarning boshida yuqori haroratgacha qiziydigan suyak plastinalari bor va bu ularga muz ostida katta tezlikda harakatlanish imkonini yaratar ekan.
Buning ustiga, Patsoning gaplariga qaraganda, qurtlar pingvinlarni ovlab tirikchilik qilar va ehtimollarga ko’ra 1837 yilda Antarktida tadqiqotchilaridan biri – Filippe Puassonning sirli g’oyib bo’lishiga bevosita aloqador bo’lishi mumkin ham deyilgan.
1988 yilda «Izvestiya» gazetasi Diego Maradona Moskvaning “Spartak” futbol klubining rahbariyati bilan muzokaralar olib borayotgani to’g’risida maqolani chop etgan. Maqolada aytilishicha “Spartak” Maradonaga komandada o’ynashga roziligi uchun 6 million AQSH dollarini to’lashga tayyor ekanligi to’g’risida yozilgan.
Keyinchalik, “Izvestiya” gazetasining iqror bo’lishicha bu birinchi aprel hazili bo’lgan. Ammo bungan qadar, Maradonaning Sovet Ittifoqiga ko’chib o’tishi to’g’risidagi yangilikni Associated Press agentligi mutlaqo jiddiylik bilan habar berib ulgurgan. Bu sovet gazetasidagi birinchi aprel hazili bo’lgan.
1992 yilda National Public Radio radiostantsiyasida eshittiriladigan «Millat to’g’risida suhbatlar» dasturida Richard Nikson yangidan AQSH prezidentligiga o’z nomzodini qo’ymoqchi ekanligi e’lon qilingan. Uning saylovoldi kampaniyasining shiori quyidagicha bo’lgan: «Men birorta ham xatolikka yo’l qo’ymaganman va bundan buyon ham yo’l qo’ymayman».
Buning ustiga, yangilik Richard Niksonning nutqi bilan birga uzatilgan. Keyinchalik aniqlanishicha uning ovoziga notanish bir komik artist taqlid qilgan ekan. Richard Nikson 1968 yildan keyin birin-ketin ikki muddat davomida AQSH prezidenti bo’lgan.
1994 yilda National Public Radio amerika radiostantsiyasi o’z qulog’ida Pepsi logotipi ko’rinishida tatuirovka qildirgan har bir odam umrbod kompaniyaning barcha mahsulotlariga 10% chegirmadan foydalana olishi to’g’risida e’lon qilgan edi.
Butun aprel oyi davomida radioga o’spirinlar qo’ng’iroq qilganlar, “shartni bajarganini” aytib, mukofotni olish istagida ekanligini aytganlar.
1995 yilda Irish Times gazetasi Disneylend rahbariyati Rossiya hukumati bilan Leninning jasadini mavzoleyi bilan birga sotib olish to’g’risida muzokaralar olib borilayotgani haqidagi maqola chop etilgan.
1988 yilda Le Parisien gazetasi hukumat tomonidan Eyfel minorasini qismlarga bo’lib, o’sha payt qurilayotgan fransuz Disneylendiga ko’chirib o’tilishi va u yerda qaytadan yig’ilishi to’g’risida qaror qabul qilinganligini chop etib, hamma o’quvchilarini hayajonlantirgan.
1988 yilda Le Parisien gazetasi hukumat tomonidan Eyfel minorasini qismlarga bo’lib, o’sha payt qurilayotgan fransuz Disneylendiga ko’chirib o’tilishi va u yerda qaytadan yig’ilishi to’g’risida qaror qabul qilinganligini chop etib, hamma o’quvchilarini hayajonlantirgan.
Maqolada hukumat hozirgi qiymatni “noxristian” deb xisoblaydi va uni “bibliya qiymati”gacha yaxlitlash niyatida ekanligi to’g’risida yozilgan edi.
Taco Liberty Bell — 1996 yilda Amerikaning Taco Bell gazakxonalar tizimi bo’lgan kompaniya mamlakatning milliy qarzdorligini kamaytirish yo’lida «Ozodlik qo’ng’irog’i» (inglizcha – The Liberty Bell)ni sotib olib, uning nomini «Tako Ozodlik qo’ng’irog’i» nomiga aylantirilganini e’lon qilgan edi.
Taco Liberty Bell — 1996 yilda Amerikaning Taco Bell gazakxonalar tizimi bo’lgan kompaniya mamlakatning milliy qarzdorligini kamaytirish yo’lida «Ozodlik qo’ng’irog’i» (inglizcha – The Liberty Bell)ni sotib olib, uning nomini «Tako Ozodlik qo’ng’irog’i» nomiga aylantirilganini e’lon qilgan edi.
Aksincha u Avraam Linkoln memorialini Ford avtogigantiga sotilganligini va endi bu memorial nomi Ford Lincoln Mercury Memorial deb atalishini aytgan.
Chapaqaylar uchun Vopper (Left-Handed Whopper): 1998 yilda Burger King kompaniyasi USA Today jurnalida o’zining eng asosiy mahsuloti – Vopper gamburgerining amerikadagi 32 million nafar chapaqaylar uchun mo’ljallangan maxsus turini ishlab chiqara boshlanganligi to’g’risida reklama e’lonini chop qilgan edi.
Kompaniya rahbariyati mijozlarni kamsitmay o’ng qo’llilar uchun ham gamburgerlar tayyorlash iltimosi bilan minglab qo’ng’iroqlarga javob berishiga to’g’ri kelgan. Bundan tashqari, shu kunning o’zida bu muassasalarga kelgan ko’pchilik mijozlar o’ng qo’li faollari uchun «eski» Vopperni so’raganlar.
«V Kontakte» ijtimoy tarmog’ining 1 apreldan islohotdan avvalgi orfografiyaga o’tishi, shu bilan birga tegishli davr terminologiyasiga ham moslashtirilishi, ya’ni «matnli xabarnomalar» o’rniga «maktub» deyilishi to’g’risidagi e’lon ham juda mashhur bo’lgan.
1998 yil 1 aprel kuni «Yevropa plyus» radiostansiyasining eshittirishining hazilida «Qishda ammortizator o’rnatgan haydovchilar qishki moyni yozgisiga almashtirish uchun studiyaga kelishlari shart» deyilgan. Studiyaga uchta haydovchi etib kelgan.
2000 yilning eng yaxshi hazili quyidagicha bo’lgan: Fransiyaning shimolida joylashgan Lill shahridagi hayvonot bog’ining ishchilari mahalliy gazeta orqali tashrif buyuruvchilarga shu paytgacha noma’lum bo’lgan Zebro Rhino (Zebra Karkidon) nomi bilan ataluvchi hayvonni ko’rsatishga va’da berganlar.
Eng qizig’i shundaki, gazetada xatto uning surati ham chiqqan. Hayvonot bog’ining direktori zebra va karkidonni bemalol chatishtirsa bo’ladi deb bag’oyat jiddiy tarzda fikr bildirgan. Surat, albatta, fotomontaj yordamida vujudga kelgan).
2013 yilda Google o’z foydalanuvchilariga nisbatan qilgan hazilida o’zining yangi xizmati Google Nose (Burun) to’g’risida ma’lum qilgan, go’yoki, bu «Pusk» ilovasi ishga tushirilsa Google foydalanuvchi ishlayotgan moslamaga to’g’ridan-to’g’ri hidni uzata olar emish.
Kompaniyaning YouTube dagi rasmiy kanalida xatto reklama videroligi ham chiqib ketgan. Sizga hazil qilinganini «Yordam kerakmi?» tugmachasini bosganingizdan keyingina tushunib olish mumkin edi, chunki sahifadagi oxirgi ibora – «Birinichi aprel bilan!» bo’lgan.
2013 yil 6 aprel kunida AQSHda odamlarni dunyodagi ilk bor o’tkazilayotgan qahqaha chempionatiga taklif qilganlar. Huffington Post internet nashriyoti ma’lum qilishicha ushbu marosim Kaliforniya shtatining San-Diego shahrida, amaliy va davolash kulgisi Asotsiatsiyasining har yillik konferentsiyasi doirasida o’tkazilgan.
Qahqaha chempionatining tashkilotchisi – kanadalik rejissyor Albert Nerenberg bo’ladi. U uzoq vaqtlardan beri kulgi bilan qiziqib kelgan va bu hodisa to’g’grisida xatto hujjatli filmni ham suratga olgan. Avvallari Nerenberg bunday marosimlarni o’z vatani – Kanadada, shuningdek, Yaponiyada ham o’tkazgan.
Bundan tashqari, uning hisobida qahqaha urib kulish bo’yicha Kaliforniya shtatining chempionati ham bor. Amerikadagi birinchi qahqaha chempionati qatnashchilarining oldida o’z kulgisi bilan tomoshabinlarni kuldirib yuborish vazifasi qo’yilgan.
O’z mahoratini «so’niq kulgi», «vasvasa kulgi» va «Iblisona qahqaha» (bu soha Nerenberg tomonidan eng murakkab deb ta’riflangan) hamda Alabama shtatining uslubidagi «ichak uzadigan darajadagi kulgi» shaklida namoyish qilishga ruxsat berilgan.
Nerenberg u asos solgan musobaqa hayotga soddaroq qaraydigan va doimo xushchaqchaq odamlarni birlashtirishini ma’lum qildi. Shu bilan birga, u milliy musobaqalar davrida biror marta ham beadab, ruhiy turg’unlikdagi odamlar yuta olmaganini qo’shib qo’ydi.
Yana bir keng ommaga ma’lum bo’lmagan antiqa va beg’araz hazil. 2013 yilning 1 aprel sanasida Rossiya hududiga ishlash maqsadida ketayotgan bir guruh yigitlardan iborat yo’lovchilar mamlakatning Oltoy o’lkasi “Kulunda” chegara postiga etib kelganlarida avtobusdan pastga tushadilar.
Shunda ular orasidagi yigitlardan biri boshqa birining ushbu mamlakatga birinchi bor kelayotganidan xabar topib, “Unday bo’lsa chegaradan o’tayotgan paytda qo’lni ko’ksingga qo’yib, “Salom buyuk Rossiya! Men yaxshi niyat bilan keldim!” deya ovoz chiqarib aytishing kerak” deya hazil qiladi.
Sodda yigit bu gapga ishonadi va chegarachi qizning “Safga tizilinglar!” degan buyrug’i yangragan paytda qo’lini ko’ksiga qo’yib olganda “Salom buyuk Rossiya! Men yaxshi niyat bilan keldim!” deya baland ovozda salomlashadi. Atrofda gur etib kulgu ko’tariladi. Hayron bo’lgan zobit qiz “Biror kulguli gap aytdimmi?” deya ularga jiddiy nigoh bilan yuzlanadi.
Shunda yigit sherigidan bu gapning rus tilidagi tarjimasini so’raydi va bilib olgach huddi shuni rus tilida aytadi. Shu tariqa zobit qizning yuziga tabassum yuguradi. Qolgan 50 ga yaqin yigitlar ham aynan shunday salomlashish iborasi bilan birma-bir chegaradan o’tib oladilar. Shunday keyin esa zobit qiz ularning barchalariga “Xush kelibsizlar” deya chest» beradi.
Darvoqe, mutaxassislarning ta’kidlashicha, kulgi nafaqat sog’liq uchun foydali. U ishdagi ilhomlantiriluvchanlikni 57 foizga, faoliyatning mahsuldorligini esa 54 foizga oshirar ekan. Bir kundagi kulgi uchun ajratilgan jami 15 daqiqa yiliga 2 kilogramm yog’ni yoqib yuborishi mumkin ekan.
Shu erda aytish o’rinliki, bitta komediya yoki o’ta kulgili yumoristik teleko’satuv kaloriyani sarflash bo’yicha bir kilometrlik sayrga tenglashtiriladi.
